Vahdi Boydaş, Mensur Boydaş,Gelir dağilimi ve yoksulluk

T.C. ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 2935
AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 1891

GEL‹R DA⁄ILIMI VE YOKSULLUK

Yazarlar
Prof.Dr. Mustafa AYKAÇ (Ünite 1, 2)
Prof.Dr. Özcan DA⁄DEM‹R (Ünite 3-5, 7)
Prof.Dr. Naci GÜNDO⁄AN (Ünite 6)

Editörler
Prof.Dr. Naci GÜNDO⁄AN (Ünite 3-5)
Doç.Dr. Verda CANBEY ÖZGÜLER (Ünite 1, 2, 6, 7)

ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹

Bu kitab›n bas›m, yay›m ve sat›fl haklar› Anadolu Üniversitesine aittir.
“Uzaktan Ö¤retim” tekni¤ine uygun olarak haz›rlanan bu kitab›n bütün haklar› sakl›d›r.
‹lgili kurulufltan izin almadan kitab›n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay›t
veya baflka flekillerde ço¤alt›lamaz, bas›lamaz ve da¤›t›lamaz.
Copyright © 2013 by Anadolu University
All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without
permission in writing from the University.

UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹
Genel Koordinatör
Doç.Dr. Müjgan Bozkaya
Genel Koordinatör Yard›mc›s›
Arfl.Gör.Dr. ‹rem Erdem Ayd›n
Ö¤retim Tasar›mc›s›
Ö¤r.Gör.Dr. Zekiye Rende
Grafik Tasar›m Yönetmenleri
Prof. Tevfik Fikret Uçar
Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z
Ö¤r.Gör. Nilgün Salur
Dil Yaz›m Dan›flmanlar›
Emine Koyuncu
Gözde Metin
Grafikerler
Ayflegül Dibek
Hilal Küçükda¤aflan
Aysun fiavl›
Kitap Koordinasyon Birimi
Uzm. Nermin Özgür
Kapak Düzeni
Prof. Tevfik Fikret Uçar
Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z
Dizgi
Aç›kö¤retim Fakültesi Dizgi Ekibi
Gelir Da¤›l›m› ve Yoksulluk
ISBN
978-975-06-1596-2
1. Bask›
Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 20.000 adet bas›lm›flt›r.
ESK‹fiEH‹R, Ocak 2013

iii

‹çindekiler

‹çindekiler
Önsöz ............................................................................................................

vii

Gelir Da¤›l›m› ile ‹lgili Temel Kavramlar..............................

2

GEL‹R DA⁄ILIMI ...........................................................................................
GEL‹R DA⁄ILIMININ ÖNEM‹ .......................................................................
Gelir Da¤›l›m› ve Siyasi ‹stikrar....................................................................
Gelir Da¤›l›m› ve Ekonomik Büyüme..........................................................
Gelir Da¤›l›m› ve Yoksulluk .........................................................................
Gelir Da¤›l›m› ve Sa¤l›k................................................................................
GEL‹R DA⁄ILIMI TÜRLER‹ ...........................................................................
Kiflisel Gelir Da¤›l›m› ....................................................................................
Fonksiyonel Gelir Da¤›l›m›...........................................................................
Bölgesel Gelir Da¤›l›m›.................................................................................
Sektörel Gelir Da¤›l›m›..................................................................................
Birincil Gelir Da¤›l›m› ve ‹kincil Gelir Da¤›l›m›..........................................
Özet................................................................................................................
Kendimizi S›nayal›m......................................................................................
Yaflam›n ‹çinden............................................................................................
Okuma Parças› ..............................................................................................
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› ..............................................................................
Yararlan›lan Kaynaklar..................................................................................

3
3
4
4
4
5
5
5
6
7
8
8
10
12
13
13
14
14
15

Gelir Da¤›l›m›n›n Teorik Analizi............ ................................ 16
G‹R‹fi ..............................................................................................................
KLAS‹K GEL‹R DA⁄ILIMI TEOR‹S‹ ..............................................................
MARX’IN GEL‹R DA⁄ILIMI TEOR‹S‹ ...........................................................
Art›k De¤er Teorisi........................................................................................
NEOKLAS‹K GEL‹R DA⁄ILIMI TEOR‹S‹ ......................................................
KEYNEZYEN GEL‹R DA⁄ILIMI TEOR‹S‹.....................................................
Özet ...............................................................................................................
Kendimizi S›nayal›m .....................................................................................
Yaflam›n ‹çinden ...........................................................................................
Okuma Parças› ........................................................................................... ..

2. ÜN‹TE

17
18
22
24
25
26
29
31
32
32
33
33
33

Gelir Eflitsizliklerinin Ölçülmesi ............................................. 34
GEL‹R DA⁄ILIMI ANAL‹ZLER‹NDE KARfiILAfiILAN ZORLUKLAR .............
GEL‹R Efi‹TS‹ZL‹⁄‹N‹N ÖLÇÜM VE ANAL‹ZLER‹NDE
KULLANILAN YÖNTEMLER..........................................................................
Grafikler .........................................................................................................
Jan Pen’in Geçit Töreni ..........................................................................
Frekans Da¤›l›mlar› .................................................................................

1. ÜN‹TE

35
36
37
37
38

3. ÜN‹TE

iv

‹çindekiler

Frekans Da¤›l›mlar›n›n Logaritmik Dönüflümü .....................................
Lorenz E¤risi............................................................................................
Eflitsizlik Ölçütleri..........................................................................................
Da¤›l›m Aral›¤› .......................................................................................
Göreli Ortalama Sapma .........................................................................
Gini Katsay›s›...........................................................................................
Varyans ...................................................................................................
Theil ‹ndeksi............................................................................................
Atkinson ‹ndeksi .....................................................................................
Yüzde Paylar Analizi ....................................................................................
Özet................................................................................................................
Yaflam›n ‹çinden............................................................................................
Okuma Parças› .............................................................................................

4. ÜN‹TE

Ekonomik Kalk›nma ve Gelir Da¤›l›m›.................................. 64
EKONOM‹K KALKINMA VE GEL‹R DA⁄ILIMI ARASINDAK‹
KARfiILIKLI ‹L‹fiK‹ .........................................................................................
BÜYÜMEN‹N GEL‹R DA⁄ILIMI ÜZER‹NDEK‹ ETK‹S‹ ...............................
Kuznets Hipotezi ve Ters-U E¤risi ...............................................................
Kuznets Hipotezini Aç›klamaya Yönelik Teorik Modeller .........................
‹ki Sektörlü Teorik Model ......................................................................
Neoklasik Büyüme Modeli .....................................................................
Kuznets Hipotezini Sorgulayan Ampirik Çal›flmalar ...................................
GEL‹R DA⁄ILIMININ BÜYÜME ÜZER‹NDEK‹ ETK‹S‹ ...............................
Kredi Piyasas› Aksakl›klar› Modeli ...............................................................
Politik Ekonomi Modeli ................................................................................
Sosyal Kargafla Modeli ..................................................................................
Tasarruf Oranlar› Modeli...............................................................................
Özet................................................................................................................
Yaflam›n ‹çinden............................................................................................
Okuma Parças› ..............................................................................................
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ...........................................................

5. ÜN‹TE

40
40
43
44
44
45
47
49
51
52
55
59
60
60
61
61
63

65
65
69
71
71
72
74
77
78
80
81
82
83
85
86
86
87
87
88

Dünyada ve Türkiyede Gelir Da¤›l›m›................................... 90
DÜNYADA GEL‹R DA⁄ILIMI ....................................................................... 91
Dünyada Gelir Da¤›l›m›n›n Tan›mlanmas› ................................................. 91
Dünya Gelir Da¤›l›m›nda Genel E¤ilimler ................................................. 93
Dünyada Gelir Da¤›l›m›n›n Geliflimi............................................................ 94
Dünyada Ülkeler Aras› Gelir Da¤›l›m›n›n Geliflimi............................... 94
Dünyada Ülke ‹çi Gelir Eflitsizliklerinin Geliflimi........................................ 98
Dünyada Gelir Eflitsizli¤inin Art›fl Nedenleri ............................................... 101

v

‹çindekiler

TÜRK‹YE’DE GEL‹R DA⁄ILIMI ....................................................................
Türkiye’nin Dünya Gelir Da¤›l›m›ndaki Yeri ..............................................
Türkiye’de Gelir Da¤›l›m›n›n Geliflimi .........................................................
Gelir Da¤›l›m› Eflitsizlik Ölçütlerine Göre Gelir Da¤›l›m›n›n Geliflimi.
Yüzde Paylar Analizine Göre Gelir Da¤›l›m›n›n Geliflimi ....................
Türkiye’de Gelir Da¤›l›m›ndaki ‹yileflmenin Nedenleri ..............................
Özet ...............................................................................................................
Kendimizi S›nayal›m .....................................................................................
Yaflam›n ‹çinden ...........................................................................................
Okuma Parças› ........................................................................................... ..

102
103
103
105
107
110
113
116
117
118
119
119
121

Yoksulluk ve Yoksullukla Mücadele Politikalar› ................... 122
YOKSULLUK KAVRAMI ................................................................................
YOKSULLU⁄UN NEDENLER‹.......................................................................
YOKSULLUK TÜRLER‹ ..................................................................................
Mutlak Yoksulluk ..........................................................................................
Göreli (Nispi) Yoksulluk...............................................................................
‹nsani Yoksulluk (Human Poverty) .............................................................
YOKSULLU⁄UN ÖLÇÜLMES‹.......................................................................
Yoksulluk S›n›r› ve Hesaplanmas›................................................................
Yoksulluk Ölçütleri .......................................................................................
Kafa Say›s› ‹ndeksi (Headcount Index) .................................................
Yoksulluk Aç›¤› ‹ndeksi (Poverty Gap Index) ......................................
Sen ‹ndeksi ..............................................................................................
Foster, Greer ve Thorbecke (FGT) Yoksulluk ‹ndeksi.........................
YOKSULLUKLA MÜCADELE POL‹T‹KALARI...............................................
Yoksullukla Mücadelede Dolayl› Yaklafl›m .................................................
Yoksullukla Mücadelede Do¤rudan (Dolays›z) Yaklafl›m ..........................
TÜRK‹YE’DE YOKSULLUK VE YOKSULLUKLA MÜCADELE .....................
Türkiye’de Yoksulluk....................................................................................
Türkiye’de Yoksullukla Mücadele................................................................
Özet................................................................................................................
Yaflam›n ‹çinden............................................................................................
Okuma Parças› ..............................................................................................

123
124
125
126
126
127
127
128
129
129
130
130
131
131
133
135
136
136
138
142
144
145
146
148
148
148

Küreselleflme ve Yoksulluk ..................................................... 150
KÜRESELLEfiME VE YOKSULLUK ARASINDAK‹ ‹L‹fiK‹ .............................
Dünyada Yoksullu¤un Geliflimi ...................................................................
Küreselleflme ve Yoksulluk ‹liflkisi Üzerine Tart›flmalar.............................
KÜRESELLEfiMEN‹N YOKSULLU⁄U ETK‹LEME KANALLARI.....................
Küreselleflme ve ‹flsizlik................................................................................

6. ÜN‹TE

151
151
154
156
156

7. ÜN‹TE

vi

‹çindekiler

Küreselleflme ve Ülke ‹çi Gelir Eflitsizli¤i ....................................................
Ticaretin Serbestlefltirilmesi ve Gelir Eflitsizli¤i .....................................
Do¤rudan Yabanc› Sermaye Yat›r›mlar› ve Gelir Eflitsizli¤i .................
Küreselleflme ve ‹fl Piyasas› Standartlar› ......................................................
Küreselleflme ve Çocuk ‹flçili¤i.....................................................................
Özet................................................................................................................
Yaflam›n ‹çinden............................................................................................
Okuma Parças› ..............................................................................................
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ...........................................................

159
159
161
162
165
167
171
172
173
174
174
176

Önsöz

Önsöz
Ünlü düflünür David Ricardo taraf›ndan Thomas Malthus'a gönderilmifl olan
mektubun bir yerinde Ricardo özetle: “Size göre iktisat bilimi ulusal refah›n art›fl
nedenlerini araflt›rmaktad›r. Bana göre ise, bu refah art›fl›n›n üretime kat›lanlar
aras›nda nas›l paylafl›ld›¤›n› araflt›rmal›d›r. Gün geçtikçe birinci tan›m›n bofl ve
aldat›c› oldu¤una, ikincinin ise bilimin gerçek amac›n› yans›tt›¤›na daha çok
inanmaktay›m” derken refah art›fl›n›n sa¤lanmas›nda gelir da¤›l›m›n›n ne denli
önemli oldu¤una iflaret etmektedir.
Gelir da¤›l›m› ve yoksulluk sorununa verilen önem, toplumsal ve siyasal koflullara ba¤l› olarak de¤iflim göstermesine ra¤men, gelir da¤›l›m›ndaki adaletsizliklerin
ve yoksullu¤un nas›l giderilece¤i konusu tarihin her döneminde gerek iktisat politikalar›n›n ve gerekse de sosyal politikalar›n temel konular›ndan birisi olmufltur.
Gelir da¤›l›m› ile ilgili temel kavramlar, gelir da¤›l›m›n›n teorik analizi, gelir
eflitsizliklerinin ölçülmesi, ekonomik kalk›nma ve gelir da¤›l›m› aras›ndaki iliflki,
dünyada ve Türkiye’de gelir da¤›l›m› ve yoksulluk, yoksullukla mücadele politikalar› gibi gelir da¤›l›m› ve yoksulluk literatürünün temel konular›n› uzaktan ö¤retim metotlar›na uygun olarak aktarmay› amaçlayan bu kitapta, konular›n teorik
k›s›mlar› mümkün oldu¤unca sade bir anlat›mla verilmeye çal›fl›lm›flt›r. Ö¤rencilerin ‹ktisat derslerinde ald›klar› temel bilgilere dayanan bu teorik aç›klamalar; güncel haber, yorum ve makalelerden derlenen Yaflam›n ‹çinden ve Örnek Olay k›s›mlar› ile desteklenmifl, teorik bilgilerin pratik ile uyumu gösterilmeye çal›fl›lm›flt›r. Ünitelerin içinde yer alan S›ra Sizde sorular› ö¤rencilerin verilen bilgiler do¤rultusunda yorum yapma yeteneklerini gelifltirmeyi ve konular› ne ölçüde özümseyebildiklerini ölçmeyi amaçlamaktad›r. Kitapta kullan›lan kavramlar›n tan›mlar›na ilk kullan›ld›klar› yerlerde sayfa kenarlar›nda ulafl›labilece¤i gibi, kitab›n sonunda yer alan Sözlük k›sm›nda da bu kavramlar›n toplu bir flekilde aç›klamalar›na ulaflmak mümkündür. Kitapta ayr›ca ö¤rencilerin hem kendilerini s›namalar›n› sa¤layacak, hem de s›nava haz›rl›klar›n› artt›racak test sorular›n› içeren Kendimizi S›nayal›m bölümleri de bulunmaktad›r.
Kitaba ünite yazar› olarak katk› sa¤layan de¤erli hocalar›m›z Prof.Dr. Mustafa
AYKAÇ ve Prof.Dr. Özcan DA⁄DEM‹R’e titiz çal›flmalar› nedeniyle flükranlar›m›z›
sunuyoruz. Bu kitab›n yay›n aflamas›na gelmesinde eme¤i geçen ve bizlere destek veren baflta Say›n Rektörümüz Prof.Dr. Davut AYDIN olmak üzere Anadolu
Üniversitesi’nin tüm de¤erli çal›flanlar›na teflekkür ediyor, kitab›n ö¤rencilerimize
ve bu alanda bir fleyler ö¤renmek isteyen herkese faydal› olmas›n› diliyoruz.

Editörler
Prof.Dr. Naci GÜNDO⁄AN
Doç.Dr. Verda CANBEY ÖZGÜLER

vii

1


Amaçlar›m›z
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;
Gelir da¤›l›m›n›n önemini aç›klayabilecek,
Gelir da¤›l›m›yla; siyasi istikrar, ekonomik büyüme, yoksulluk ve sa¤l›k aras›ndaki iliﬂkiyi analiz edebilecek,
Gelir da¤›l›m› türlerini ay›rt edilebilecek
bilgi ve becerilere sahip olacaks›n›z.

Anahtar Kavramlar
•
•
•
•

Gelir Da¤›l›m›
Kiﬂisel Gelir Da¤›l›m›
Fonksiyonel Gelir Da¤›l›m›
Birincil Gelir Da¤›l›m›

•
•
•
•

‹kincil Gelir Da¤›l›m›
Bölgesel Gelir Da¤›l›m›
Sektörel Gelir Da¤›l›m›
Gelirin Yeniden Da¤›l›m›

‹çindekiler

Gelir Da¤›l›m› ve
Yoksulluk

Gelir Da¤›l›m› ile
‹lgili Temel
Kavramlar

• GEL‹R DA⁄ILIMI
• GEL‹R DA⁄ILIMININ ÖNEM‹
• GEL‹R DA⁄ILIMI TÜRLER‹

Gelir Da¤›l›m› ile ‹lgili
Temel Kavramlar
GEL‹R DA⁄ILIMI
Gelir, mal veya hizmet üretimi sonucunda ortaya ç›kan ayni ya da nakdi getiri olarak tan›mlanabilir. Gelir da¤›l›m› da mal veya hizmet üretimi sonucunda ortaya
ç›kan gelirin bireyler aras›ndaki da¤›l›m›n› ifade etmektedir. Bireylerin üretimden
elde edilen gelirden ald›klar› pay, yani gelir da¤›l›m› sonucunda kendilerine düflen
gelirin düzeyi ise bu bireylerin söz konusu üretim sürecinde sahip olduklar› role,
öneme ve a¤›rl›¤a göre de¤iflmektedir.
Genel olarak gelir da¤›l›m›, bir ekonomide belirli dönem içerisinde elde edilen
gelirin bireyler veya üretim faktörleri aras›ndaki da¤›l›m› olarak ifade edilebilir. Bu
çerçevede, gelirin üretim faktörleri aras›ndaki da¤›l›m› fonksiyonel gelir da¤›l›m› olarak adland›r›l›rken bireyler aras›ndaki da¤›l›m› ise kiflisel gelir da¤›l›m›
olarak adland›r›lmaktad›r.
Gelir da¤›l›m›, iktisat biliminin temel konulardan biridir. Bu çerçevede, iktisat
biliminin kurucusu olarak görülen Adam Smith, üretimin nas›l artt›r›laca¤›n› ve
bu flekilde ekonomik büyümenin nas›l sa¤lanaca¤›n› araflt›r›rken, yine Klasik iktisatç›lardan David Ricardo da sa¤lanan üretimin nas›l paylafl›laca¤›n›, yani gelir
da¤›l›m›n›n nas›l gerçekleflece¤ini araflt›rm›flt›r. Ricardo, kendisi gibi ünlü bir Klasik iktisatç› olan Malthus’a politik iktisad›n, üretimin nas›l paylaflt›r›laca¤›na yönelik bir araflt›rma oldu¤unu söylemifltir (Ricardo, 1951: 278).
Bununla birlikte, gelir da¤›l›m› konusu iktisat biliminde uzun zaman boyunca
ihmal edilmifl, ancak 1990’lardan sonra bu alana yönelik ilgide bir canlanma gözlenmeye bafllam›flt›r (Atkinson, 1997: 297; Perotti, 1995: 1).

GEL‹R DA⁄ILIMININ ÖNEM‹
Bir toplumda elde edilen toplam gelirin toplum bireylerince ne flekilde paylafl›ld›¤› büyük öneme sahiptir. Gelirin paylafl›lma flekli de¤ifltikçe; ekonominin yap›s›,
ülkenin ekonomik büyüme performans›, toplumun yap›s›, sa¤l›k düzeyi, toplumdaki ortalama yaflam süresi, yoksulluk düzeyi de bu durumdan do¤rudan etkilenmektedir. Bundan dolay›, bir toplumda gelir da¤›l›m› düzeldikçe toplum birçok
aç›dan düzelme e¤iliminde olmaktad›r.
Öte yandan, üretim araçlar›n›n mülkiyet yap›s›, kamu hizmetlerinin hangi düzeyde oldu¤u, toplumsal ve geleneksel iliflkiler, iflgücünün örgütlenme düzeyi ve
dikey-yatay hareketlili¤i, devletin uygulad›¤› maliye politikas› ve sosyal politikalar,
toplumun demokratikleflme düzeyi ve tüm bunlar›n zaman içindeki evrimi gelir
da¤›l›m›n› belirleyen temel etmenler aras›ndad›r (fiahin, 2002: 529).

4


Gelir Da¤›l›m› ve Siyasi ‹stikrar
Gelir da¤›l›m›n›n adaletsiz oldu¤u ülkelerde hem ekonomik ve hem de toplumsal s›k›nt›lar bafl gösterme e¤iliminde olmaktad›r. Özellikle gelir da¤›l›m›n›n
önemli ölçüde adaletsiz oldu¤u ve zenginlerle yoksullar aras›nda uçurumun bulundu¤u ülkelerde toplumsal s›k›nt›lar›n yaflanmamas› çok zordur. Bu tarz ülkelerde toplumun huzursuz olmas›, bireylerde adaletsizlik hissinin oluflmas›, suç
e¤iliminin artmas› ve toplumsal kargaflalar›n yaflanmas› kuvvetle muhtemeldir.
Gelir da¤›l›m›n›n adaletsiz oldu¤u ülkelerde siyasi istikrars›zl›klar ve yolsuzluklar oldukça yo¤un bir flekilde yaflanabilmekte ve rüflvet günlük hayat›n bir parças› hâline gelebilmektedir. Böylesine bir ortam›n da ekonomi için hiç de uygun
olmad›¤› aflikârd›r.
Gelir da¤›l›m› göreceli olarak adaletli olan ülkelerde ise zenginler ile yoksullar
aras›nda uçurum olmamas› ve toplumdaki bireylerin yaflam standartlar› aras›nda
çok fazla farkl›l›k bulunmamas›; toplumsal huzurun, birlik ve beraberli¤in sa¤lanmas›na önemli ölçüde katk›da bulunmaktad›r.

Gelir Da¤›l›m› ve Ekonomik Büyüme
Öncelikle bir ekonomide sa¤lanan üretimin düzeyi kadar, söz konusu üretim dolay›s›yla elde edilen gelirin toplumun bireyleri aras›nda ne flekilde paylaflt›r›ld›¤›
da önemlidir. Zira daha en baflta, üretim düzeyi ile gelir da¤›l›m›n›n yap›s› aras›nda karfl›l›kl› bir iliflki bulundu¤una yönelik kuvvetli bulgular vard›r.
Gelir da¤›l›m›n›n yap›s› ile ekonomik geliflme aras›ndaki iliflkinin yap›s› konusunda iktisatç›lar aras›nda tam bir görüfl birli¤i olmamakla birlikte, daha düzgün
bir gelir da¤›l›m›n›n ekonomik geliflmeyi en az›ndan uzun vadede pozitif yönde
etkiledi¤i hususunda ikna edici deliller mevcuttur.
Örne¤in, Clarke (1992: 27) çok say›da ülke için ekonomik büyüme ile gelir da¤›l›m› aras›ndaki iliflkiyi incelemifl ve gelir da¤›l›m›nda eflitlik ile ekonomik büyüme aras›nda kuvvetli bir pozitif iliflki oldu¤u sonucuna varm›flt›r. Buna göre, gelir
da¤›l›m› daha eflitlikçi olan ülkeler, daha yüksek oranda ekonomik büyüme elde
etmifllerdir. Yine Perotti’ye (1995: 38) göre daha eflitlikçi toplumlarda ekonomik
büyüme oranlar› daha yüksek olmaktad›r. Böylece görülmektedir ki, bir toplumun
uzun vadede daha müreffeh olabilmesi için bu toplumda gelir da¤›l›m›n›n dengeli bir yap›ya sahip olmas› gerekmektedir.

Belirli bir millî gelir düzeyinde, bir ülkenin gelir da¤›l›m› yap›s›, o ülkedeki yoksulluk düzeyini do¤rudan belirlemektedir. Örne¤in, Brezilya’da oldu¤u gibi, göreceli olarak yüksek bir kifli bafl› millî gelire sahip olan ülkelerdeki adaletsiz gelir da¤›l›m›, bu toplumlarda yoksullu¤un önemli boyutlarda olmas›na neden olmaktad›r.
Öte yandan, Kosta Rika, Brezilya ile ayn› düzeyde kifli bafl› millî gelire sahip olmas›na ra¤men gelir da¤›l›m›n›n daha düzgün olmas› sebebiyle bu ülkede yoksulluk
Brezilya’ya oranla daha azd›r (Stewart, 2000: 3).
Yine, bir ülkede sa¤lanan ekonomik büyümenin yoksullu¤u azaltma derecesi de ülkedeki gelir da¤›l›m› yap›s›na ba¤l›d›r. Buna göre, ekonomik büyümedeki 1 puanl›k art›fl, gelir da¤›l›m›nda adaletsizlik olan Zambiya’da yoksulluk düzeyini sadece %0.21 oran›nda azalt›rken, gelir da¤›l›m› göreceli olarak daha adaletli olan Malezya’daki yoksulluk düzeyini tam %3.4 oran›nda azaltmaktad›r (Stewart, 2000: 3).

1. Ünite - Gelir Da¤›l›m› ile ‹lgili Temel Kavramlar

5

Gelir Da¤›l›m› ve Sa¤l›k
Gelir da¤›l›m› di¤er taraftan toplumun sa¤l›k düzeyi üzerinde de önemli etkilere
sahiptir. Buna göre, bir toplumdaki gelir da¤›l›m›, o toplumdaki bireylerin sa¤l›k
düzeyleri ve ortalama yaflam süreleri gibi önemli toplumsal göstergeler konusunda da önemli bir role sahiptir. Gelir da¤›l›m›n›n daha düzgün oldu¤u toplumlarda
hem ortalama yaflam süresi daha uzun olma e¤ilimindedir, hem de bu toplumlardaki kifliler gelir da¤›l›m› daha bozuk olan toplumlardaki kiflilere oranla daha sa¤l›kl› bir yap›ya sahiptir.
Örne¤in, Wilkinson’›n (1992: 165) araflt›rmas›na göre gelir da¤›l›m› daha düzgün
olan toplumlardaki ölüm oran›, gelir da¤›l›m› bozuk olan ülkelere oranla daha düflük olma e¤ilimindedir. Paralel flekilde, gelir da¤›l›m› daha düzgün olan ülkelerde
ortalama yaflam süresi, gelir da¤›l›m› bozuk olan ülkelere oranla daha yüksektir.
Yine Kennedy ve di¤erlerinin (1996: 1006) ampirik çal›flmas›na göre de ABD’de
eyaletler aras›ndaki gelir da¤›l›m› farkl›l›klar›, bireylerin ölüm nedenleri üzerinde
do¤rudan etkilidir. Öte yandan, zenginler ile yoksullar aras›ndaki mesafenin derecesi de ölüm oranlar› ile direkt olarak irtibatl›d›r. Bu çerçevede, gelir da¤›l›m› bozuldukça, ölüm oranlar›n›n artt›¤› görülmektedir. Daha da önemlisi, gelir da¤›l›m›ndaki adaletsizli¤i azaltmaya yönelik uygulanan politikalar, toplumun sa¤l›¤›
üzerinde çok olumlu bir etkiye sahiptir.
Lynch ve Kaplan’›n (1997: 311) çal›flmas›na göre de toplumun genel sa¤l›k düzeyi ile gelir da¤›l›m› aras›nda direkt bir iliflki bulunmaktad›r. Buna göre, gelir da¤›l›m› daha eflitlikçi hâle geldikçe toplumun sa¤l›k düzeyi de yükselmektedir.

GEL‹R DA⁄ILIMI TÜRLER‹
Bir ekonomide elde edilen toplam gelirin, toplum taraf›ndan paylafl›m›na farkl› boyutlardan bak›ld›kça farkl› gelir da¤›l›m› türlerinden bahsedilebilmektedir. Bu çerçevede, bafll›ca gelir da¤›l›m› türleri; kiflisel gelir da¤›l›m›, fonksiyonel gelir
da¤›l›m›, bölgesel gelir da¤›l›m› ve sektörel gelir da¤›l›m›d›r.
Öte yandan, gelirin ilk defa ortaya ç›kmas›na veya yeniden da¤›t›lmas›na göre
de farkl› bir gelir da¤›l›m› tasnifinden bahsetmek mümkündür. Bu çerçevede de literatürde birincil gelir da¤›l›m› ve ikincil gelir da¤›l›m› fleklinde bir s›n›fland›rmaya gidildi¤i görülmektedir.

Kiflisel Gelir Da¤›l›m›
Bir ekonomide elde edilen toplam gelirin toplumdaki bireyler ya da hanehalklar›
aras›ndaki da¤›l›m›n› ifade etmektedir. En temel gelir da¤›l›m› türüdür. Gelir da¤›l›m› denilince akla en baflta kiflisel gelir da¤›l›m› gelir.
Kiflisel gelir da¤›l›m›nda, gelirin ne flekilde elde edildi¤i de¤il, gelirin ne kadar
oldu¤u önemlidir. Bu çerçevede, bir birey ya da hanehalk› ücret ve kira fleklinde
birden fazla gelire de sahip olabilir. Kiflisel gelir da¤›l›m›nda önemli olan gelirlerin
türü veya say›s› de¤il, bireyin ya da hanehalk›n›n toplam geliridir. Kiflisel gelir da¤›l›m› kavram›, bir ekonomideki gelir da¤›l›m› eflitsizliklerinin izlenebilmesi aç›s›ndan oldukça yararl›d›r.
Kiflisel gelir da¤›l›m›n›n ölçülmesinde yayg›n olarak kullan›lan yöntemlerden birisi, nüfusun eflit dilimlere ayr›lmas› ve her dilimin toplam gelirden ne kadar pay ald›¤›n›n gösterilmesi fleklindedir. Bu noktada da nüfus genellikle %20’lik dilimlere ayr›l›r ve her %20’lik dilimin toplam gelirden ald›¤› pay ortaya konulur. Nüfus %20’lik bölümlere ayr›labildi¤i gibi %10’luk ya da %5’lik dilimlere de ayr›labilmektedir.

Kiflisel gelir da¤›l›m›: Millî
gelirin ülkedeki nüfusu
oluflturan kifliler taraf›ndan
nas›l paylafl›ld›¤›n› gösteren
da¤›l›md›r.

6


Türkiye ‹statistik Kurumu (TÜ‹K) da hem %20’lik hem de %10’luk nüfus dilimlerine göre kiflisel gelir da¤›l›m› istatistiklerini yay›nlamaktad›r. Tablo 1.1’de %20’lik
gruplar itibar›yla TÜ‹K’in kiflisel gelir da¤›l›m› istatistikleri görülmektedir. Buna göre, 2010 y›l› itibar›yla nüfusun en yoksul %20’lik diliminin toplam gelirden ald›¤›
pay sadece %6.5’tir. En zengin %20’lik dilim ise toplam gelirin yar›ya yak›n›n› almaktad›r. Yine, nüfusun en yoksul %20’lik diliminin hanehalk› baz›nda ortalama
geliri T7.174 iken, en zengin %20’lik diliminin hanehalk› baz›nda ortalama geliri
T49.514’dir. Buna göre, nüfusun en zengin %20’lik diliminin hanehalk› baz›nda ortalama geliri, en yoksul %20’lik dilimin gelirinin yaklafl›k 7 kat›d›r.
Tablo 1.1
2010 y›l› itibar›yla
Türkiye'de
Hanehalk› S›ral›
%20’lik Gruplar
‹tibar›yla Hanehalk›
Kullan›labilir Gelir
Da¤›l›m›
Kaynak: TÜ‹K.

SIRA S‹ZDE

1

DÜfiÜNEL‹M
S O R U
Fonksiyonel gelir da¤›l›m›:
Üretim faktörlerinin millî
gelirden ald›klar› pay›, bu
faktörlerin üretime katk›da
D‹KKAT
bulunurken yapt›klar›
fonksiyona göre ay›ran bir
da¤›l›md›r.

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

Toplam

1. %20

2. %20

3. %20

4. %20

5. %20

Yüzde

100,0

6,5

11,1

15,6

21,9

44,9

Ortalama (T)

22 063

7 174

12 234

17 231

24 165

49 514

Medyan (T)

17 190

7 486

12 188

17 190

23 812

40 010

Kiflisel gelir da¤›l›m›n›n ölçülmesinde yayg›n olarak kullan›lan bir di¤er yöntem
de Gini Katsay›s› yöntemidir. Buna göre, herhangi bir ekonomi için Gini katsay›s› teorik olarak 0 ile 1 aras›nda de¤erler almaktad›r. Bir ekonominin 0 Gini katsay›s›na sahip olmas›, o ekonomideki tüm bireylerin ya da hanehalklar›n›n gelirlerinin birbirine eflit oldu¤unu ifade eder. Gini katsay›s›n›n 1 olmas› ise o ekonomide
elde edilen tüm gelirin tek bir birey ya da hanehalk›na ait oldu¤unu gösterir. TÜ‹K de y›ll›k bazda Türkiye’nin Gini katsay›s›n› hesaplamaktad›r. TÜ‹K’e göre, 2010
y›l› itibar›yla Türkiye’nin efl de¤er hanehalk› kullan›labilir gelire göre Gini katsay›s› 0.40’t›r.
Gini katsay›s› nedir? Gini katsay›s›n›n 0 ya da 1 olmas› ne anlama gelmektedir?
SIRA S‹ZDE

Fonksiyonel Gelir Da¤›l›m›

DÜfiÜ EL‹M
Bir ekonomideN elde edilen toplam gelirin, geliri ortaya ç›karan üretim faktörleri
aras›ndaki da¤›l›m›n› göstermektedir.
O R U
Mal veyaS hizmet üretiminin gerçekleflmesini sa¤layan üretim faktörleri; emek,
sermaye, do¤al kaynaklar ve giriflimciliktir. Bir ekonomide, söz konusu üretim
faktörlerininDmal A T hizmet üretiminde kullan›lmas› neticesinde; iflgücüne ücret,
veya
‹KK
sermayedara faiz, do¤al kaynak sahibine rant ve giriflimciye de kâr fleklinde gelir
da¤›t›m› gerçekleflmektedir. ‹flte, fonksiyonel gelir da¤›l›m› da ortaya ç›kar›lan toplam gelirin,SIRA S‹ZDE
üretim faktörleri taraf›ndan ne flekilde paylafl›ld›¤›n› göstermektedir.
Fonksiyonel gelir da¤›l›m›, gelirin üretim faktörleri aras›nda ne flekilde paylaflt›r›ld›¤›n› göstermesi bak›m›ndan oldukça faydal› bir araçt›r. Ancak, hem üretim
AMAÇLARIMIZ
faktörlerinin kendi içinde homojen olmamas› ve hem de bir bireyin ya da hanehalk›n›n birden fazla üretim faktöründen gelir elde edebilmesi gibi nedenlerden ötürü, fonksiyonelT gelir da¤›l›m›n›n incelenmesinde ve akabinde var›lan sonuçlarda
K ‹
A P
dikkatli olmak gerekmektedir.
Örne¤in, mal veya hizmet üretiminde kullan›lan faktörlerden eme¤e sahip
olan kiflilerin Evas›f O N
T E L V ‹ Z Y düzeyleri birbirinden oldukça farkl› bir görünüm arz etmektedir ki daha en baflta bu üretim faktörüne sahip olan kifliler mavi yakal›lar ve
beyaz yakal›lar olmak üzere ikiye ayr›lmaktad›r. Beyaz yakal› çal›flanlar da kendi içerisinde vas›f düzeyi bak›m›ndan oldukça heterojen bir görünüm arz etmek‹ N E R bu
tedir. Aç›kt›r Tki, N E T tür çal›flanlar›n ücret düzeyleri aras›nda da önemli farkl›l›klar
bulunmaktad›r.

7


Küreselleflmenin h›z kazanmaya bafllad›¤›, bilginin ve beflerî sermayenin öneminin daha da artt›¤› 1980’lerden bu yana da vas›fl› iflgücünün öneminin artmas›na paralel olarak çal›flanlar aras›ndaki ücret farkl›l›klar› daha da artm›flt›r. Hatta
yüksek vas›f düzeyine sahip olan beyaz yakal›lar için ayr› bir tan›mlamaya gidilerek onlara alt›n yakal›lar da denilmeye bafllanm›flt›r. Bu çal›flanlar›n ald›klar› ücretler ise ortalama çal›flanlara göre oldukça yüksektir.
Örne¤in, ABD’de 1970’te CEO’lar ortalama bir iflçinin 30 kat› kadar maafl al›rken, 2000’li y›llara gelindi¤inde CEO’lar›n maafl› ortalama bir iflçinin maafl›n›n tam
300 kat›na ç›km›flt›r (Krugman, 2009: 132). Bu aç›dan eme¤in, mal veya hizmet
üretiminden ald›¤› pay kendi içerisinde oldukça heterojen bir görünüm arz etmektedir ve söz konusu heterojenlik de bilginin artan önemi ve küreselleflme ile birlikte gitgide artma e¤ilimindedir.
Öte yandan, herhangi bir bireyin ya da hanehalk›n›n birden fazla üretim faktörüne sahip olabilmesi de fonksiyonel gelir da¤›l›m›nda dikkat edilmesi gereken
hususlardand›r. Buna göre, bir çal›flan hem ücret gelirine ve hem de rant veya faiz gelirine sahip olabilir. Bu durumun, vas›f düzeyi yüksek olan çal›flanlar için geçerli olma ihtimali daha yüksektir.
Gelir Türü

Pay› (%)

Ücret

47,4

Kâr

20,2

Rant

4,2

Menkul K›ymet Geliri

4,5

Sosyal Transferler

20,4

Haneleraras› Transferler

3,1

Di¤er Gelirler

Tablo 1.2
2010 Y›l› ‹tibar›yla
Türkiye'de Gelir
Türlerine Göre
Y›ll›k Gelir Da¤›l›m›

0,2

Kaynak: TÜ‹K.

TÜ‹K de y›ll›k bazda fonksiyonel gelir da¤›l›m›n›n ne flekilde gerçekleflti¤ine
yönelik olarak istatistik yay›nlamaktad›r. Buna göre, 2010 y›l› itibar›yla ülkemizde
eme¤in toplam gelirden ald›¤› pay %47.4 iken müteflebbisin ald›¤› pay ise %20.2
olmufltur. Gayrimenkulden ve menkul k›ymetlerden elde edilen gelir ise toplam
gelirin %8.7’si düzeyinde gerçekleflmifltir. Fonksiyonel gelir da¤›l›m›nda göze çarpan önemli kalemlerden birisi de sosyal transferlerdir ki bu kalemin büyük bölümünü emekli ve dul-yetim ayl›klar› oluflturmaktad›r. Sosyal transferler kaleminin
toplam gelirden ald›¤› pay da %20.4 olmufltur.

Bölgesel Gelir Da¤›l›m›
Bir ülkenin farkl› bölgelerinin, o ülkede elde edilen toplam gelirden ald›¤› pay›
göstermektedir. Bölgesel gelir da¤›l›m›, bir bölgenin kiflisel gelir da¤›l›m›n› gösterebildi¤i gibi fonksiyonel gelir da¤›l›m›n› da gösterebilir. Bu aç›dan bölgesel gelir
da¤›l›m›, kiflisel gelir da¤›l›m› veya fonksiyonel gelir da¤›l›m›n›n yerel bir türevidir
denilebilir.
Bir ülkenin tüm bölgelerinin ayn› geliflmifllik düzeyine ve gelir da¤›l›m›na sahip
olmas› beklenemez. Bu çerçevede, her ülkenin farkl› bölgeleri aras›nda, az veya
çok ekonomik geliflmifllik fark›n›n bulunmas› normaldir. Benzer flekilde, bir bölgenin kendi içindeki gelir da¤›l›m› da di¤er bölgelerden az veya çok farkl› olacakt›r.
Zira bölgelerin kültürü, co¤rafi yap›s›, iklim koflullar›, altyap› düzeyi, nüfus yap›s›,
istihdam olanaklar› vb. özellikleri birbirinden az veya çok farkl› olacakt›r.

Bölgesel gelir da¤›l›m›: Bir
ülkenin farkl› bölgelerinin, o
ülkede elde edilen toplam
gelirden ald›¤› pay›
göstermektedir.

8


Örne¤in, ‹ngiltere’deki Kuzey-Güney Hatt› ifadesi, ‹ngiltere’nin kuzeyi ile güneyi aras›ndaki ekonomik geliflmifllik farkl›l›klar›na at›fta bulunmak için ortaya at›lm›flt›r. Bu hayali hat, ‹ngiltere’nin ortas›ndan geçmektedir ve ekonomik anlamda
daha geliflmifl olan güney ile daha zay›f kalm›fl olan kuzeyi birbirinden ay›rmaktad›r. Benzer bir durum ‹talya’da da bulunmaktad›r. ‹talya da zengin olan kuzeyi ile
yoksul olan güneyi aras›ndaki geliflmifllik farkl›l›klar› hususunda ünlü bir ülkedir.
Ülkemizde ise bilindi¤i gibi, do¤u ile bat› aras›nda ekonomik anlamda önemli
ölçüde geliflmifllik farkl›l›klar› bulunmaktad›r. Öte yandan, ‹stanbul ile di¤er bölgeler aras›nda da önemli ölçüde geliflmifllik fark› bulunmaktad›r. Bu aç›dan, bölgesel
gelir da¤›l›m› önemli bir kavram olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r.
TÜ‹K de y›ll›k bazda co¤rafi bölgeler itibar›yla, nüfusu %10’luk s›ral› dilimlere
ay›rarak bölgesel gelir da¤›l›m› istatistikleri yay›nlamaktad›r. Bu istatistiklerde hem
bölgelerin ayr› ayr› bireysel gelir da¤›l›m› görülebilmekte hem de bölgelerin ortalama ve medyan gelirlerini karfl›laflt›rmak suretiyle bölgeler aras›ndaki geliflmifllik
fark› izlenebilmektedir. Buna göre, 2010 itibar›yla, Güneydo¤u Anadolu Bölgesinin y›ll›k efl de¤er kullan›labilir hanehalk› medyan geliri, sadece T3.634 iken, bu
rakam Ege bölgesinde T8.392 ve ‹stanbul’da da tam T10.321’dir. Buna göre, ‹stanbul’daki medyan hanehalk› Güneydo¤u Anadolu’dakinin 2.8 kat› kadar zengindir.
Ortalama hanehalk› geliri aç›s›ndan bak›ld›¤›nda da ‹stanbul’daki hanehalk›, Güneydo¤u’daki hanehalk›ndan tam 3.7 kat zengindir.
SIRA S‹ZDE

2

DÜfiÜNEL‹M
Sektörel gelir da¤›l›m›: En
genelO R U tar›m, sanayi
S hâliyle
ve hizmet sektörleri
aras›ndaki gelir da¤›l›m›n›
gösterebildi¤i gibi, her
D‹K AT
sektörünKkendi içindeki alt
sektörleri itibar›yla de gelir
da¤›l›m›n›
gösterebilmektedir.
SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

Her ülkeninSIRA S‹ZDE
farkl› bölgelerinde ekonomik geliflmifllik düzeyi ile gelir da¤›l›m›nda farkl›l›klar olmas›n›n nedenleri nelerdir?
D Gelir
SektörelÜ fi Ü N E L ‹ M Da¤›l›m›

Bir ekonominin farkl› sektörlerinin, o ekonomide elde edilen toplam gelirden ald›¤› pay› göstermektedir. Sektörel gelir da¤›l›m›, en genel hâliyle tar›m, sanayi ve
S O R U
hizmet sektörleri aras›ndaki gelir da¤›l›m›n› gösterebildi¤i gibi, her sektörün kendi içindeki alt sektörleri itibar›yla de gelir da¤›l›m›n› gösterebilmektedir.
D‹KKAT
Sektörel gelir da¤›l›m›, bir ekonominin geliflmifllik düzeyi hususunda önemli
sonuçlar›n elde edilmesine imkân sa¤lar. Örne¤in, geliflmifl ülkelerde tar›m kesimiSIRA S‹ZDE
nin milli gelirden ald›¤› pay %2 civar› gibi çok düflük düzeylerde iken, bu oran
ekonomik anlamda geliflmemifl olan ülkelerde %50 gibi oldukça yüksek düzeylerde olabilmektedir. Benzer flekilde, bir ülkenin ekonomik anlamda katetti¤i mesaAMAÇLARIMIZ
feyi en iyi gösteren temel verilerden bir tanesi de sektörel gelir da¤›l›m›n›n zaman
içinde yaflad›¤› dönüflümdür. Buna göre, Türkiye’de 1950’li y›llardan itibaren tar›m›n millî gelir içindeki pay› zamanla azal›rken, sanayinin pay› yükselmifltir. ÖrneK ‹ T A P
¤in, TÜ‹K’e göre, 1968 y›l›nda tar›m kesiminin millî gelirden ald›¤› pay, %33.3
iken, bu oran 2011 itibar›yla %9’a gerilemifltir.
BenzerT flekilde, O N
sanayi sektörünün toplam gelirden ald›¤› pay da ve zaman içinELEV‹ZY
de yaflad›¤› dönüflüm de ülke ekonomisinin geliflmifllik düzeyi ve yaflad›¤› dönüflüm hakk›nda önemli ipuçlar› verecektir. Bu çerçevede, yine TÜ‹K’e göre sanayi
sektörünün toplam gelirden ald›¤› pay 1968’de %17.2 iken, bu oran 2011 itibariy‹NTER ET
le %27 düzeyineNgelmifltir. Öte yandan, Türkiye tarihinde sanayi sektörünün pay›,
tar›m sektörünün pay›n› ilk defa 1983 y›l›nda geçmifltir.

Birincil Gelir Da¤›l›m› ve ‹kincil Gelir Da¤›l›m›
Bir ekonomide gelir, ilk defa ortaya ç›kabilece¤i gibi, bir yerden baflka bir yere de
bir flekilde transfer edilebilir. Gelirin ilk defa ortaya ç›kmas› ekonomik bir aktivite-

9


ye denk gelirken, gelirin bir yerden baflka bir yere transfer edilmesi de gelirin yeniden da¤›t›ld›¤› anlam›na gelmektedir.
Gelir ilk defa ortaya ç›ksa da yeniden da¤›t›lsa da toplumun gelir da¤›l›m› az
veya çok de¤iflmifl olmaktad›r. ‹flte, gelirin ilk defa ortaya ç›kmas› akabinde oluflan
gelir da¤›l›m›na birincil gelir da¤›l›m›, gelirin yeniden da¤›t›lmas› akabinde ortaya ç›kan gelir da¤›l›m›na da ikincil gelir da¤›l›m› ya da gelirin yeniden da¤›l›m› denilmektedir.
Gelirin yeniden da¤›l›m› denildi¤inde de genellikle devletin üretimden elde
edilen ilk gelirle kiflinin nihai geliri aras›nda fark meydana getirmesi anlafl›l›r. Bu
çerçevede, gelirin oluflumundan sonra yap›lan çeflitli müdahalelerle gelirin yeniden da¤›l›m› sa¤lanmaktad›r. Yine gelirin yeniden da¤›l›m›, faktör gelirleriyle harcanabilir gelirler aras›ndaki farkl›l›k oluflmas›na neden olmaktad›r. Buna göre devlet, faktör gelirlerine sosyal ve ahlaki nedenlerle çeflitli flekillerde müdahale etmekte ve böylece gelirin yeniden da¤›l›m›n› sa¤lamaktad›r (Çiftlikli, 1995: 17).
Devlet, gelirin yeniden da¤›l›m›n› vergiler, kamu harcamalar›, fiyat politikalar›,
iflgücü piyasas› ve ücret politikalar› ve sosyal güvenlik yoluyla sa¤layabilir (Arabac›, 2011: 128-130). Devlet geliri yeniden da¤›tma yoluyla serbest piyasada oluflan
gelir da¤›l›m›n› de¤ifltirmeyi amaçlar. Çünkü piyasada oluflan gelir da¤›l›m›, gelir
eflitsizliklerine ve yoksullu¤a neden olabilmektedir.
Bunun yan›nda Yazgan (1992: 396), din, örf ve adetlerin baz› uygulamalar›nda
da gelirin yeniden da¤›l›m› ile karfl›lafl›labilece¤ini ifade etmektedir. Buna göre, zekât ve fitre gibi uygulamalar, geliri yukar›dan afla¤›ya do¤ru vas›tas›z bir flekilde
da¤›l›m›n› sa¤lamaktad›r.
Devlet müdahalesi ile ortaya ç›kan gelirin yeniden da¤›l›m› iki flekilde gerçekleflmektedir. Bunlar, dikey yeniden da¤›l›m ve yatay yeniden da¤›l›md›r. Gelir
transferlerinin yüksek gelir gruplar›ndan düflük gelir gruplar›na do¤ru gerçekleflti¤i yeniden da¤›l›ma dikey yeniden da¤›l›m denir. Yatay yeniden da¤›l›m ise ayn›
gelir grubu içindeki bireyler ve hanehalklar› aras›nda meydana gelen gelir transferi yaratan gelirin yeniden da¤›l›m›d›r (Çiftlikli, 1995: 21).
Devletin yapt›¤› bu müdahaleler sonucu ortaya ç›kan ikincil gelir da¤›l›m›n›n,
birincil da¤›l›ma göre daha adil olmas› beklenmektedir.
Devletin faktör gelirlerine müdahale araçlar› nelerdir?

SIRA S‹ZDE

Birincil gelir da¤›l›m›:
Gelirin ilk defa ortaya
ç›kmas› akabinde oluflan
gelir da¤›l›m›d›r.
‹kincil gelir da¤›l›m›: Gelirin
yeniden da¤›t›lmas›
akabinde ortaya ç›kan gelir
da¤›l›m›d›r.

Dikey yeniden da¤›l›m: Gelir
transferlerinin yüksek gelir
gruplar›ndan düflük gelir
gruplar›na do¤ru
gerçekleflti¤i yeniden
da¤›l›m›d›r.
Yatay yeniden da¤›l›m: Gelir
grubu içindeki bireyler ve
hanehalklar› aras›nda
meydana gelen gelir
transferi yaratan gelirin
yeniden da¤›l›m›d›r.

3

SIRA S‹ZDE

DÜfiÜNEL‹M

DÜfiÜNEL‹M

S O R U

S O R U

D‹KKAT

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

‹NTERNET

10


Özet
A M A Ç

1

sullu¤u azaltma derecesi de ülkenin gelir da¤›l›m› yap›s› ile ba¤lant›l› oldu¤undan, ekonomik
büyümedeki 1 birimlik art›fl gelir da¤›l›m› adaletsiz olan ülkelerde yoksulluk düzeyini 1 birimden
daha düflük oranda azalt›rken, gelir da¤›l›m› daha düzgün olan ülkelerde ekonomideki 1 birimlik art›fl yoksullu¤u daha yüksek bir oranda azaltmaktad›r.
Yine gelir da¤›l›m›n›n en önemli etkilere sahip
oldu¤u di¤er bir gösterge sa¤l›kta karfl›m›za ç›kmaktad›r. Buna göre, gelir da¤›l›m›n›n daha düzgün yani gelirin nispeten adil da¤›t›ld›¤› ülkelerde ortalama yaflam süresi daha uzun olmakta ve
bu toplumlardaki kifli bafl› gelir da¤›l›m› adaletsiz
olan toplumlardaki kiflilere göre sa¤l›k düzeyi de
yükselmektedir.

Gelir da¤›l›m›n›n önemini aç›klamak
Bir ülkede hayat kalitesi ölçütleri aras›nda kifli
bafl›na düflen millî gelir kadar adil gelir da¤›l›m›
da ön plana ç›kmaktad›r. Bu yüzden gelir da¤›l›m›nda adaletin sa¤lanmas› iktisat politikas› araçlar›ndan biri olarak say›lmaktad›r. fiüphesiz gelir
elde edilmesi, ekonomik kalk›nman›n sa¤lanmas› ve herhangi bir mal ya da hizmet üretilmesi bir
ekonomi için oldukça önemlidir. Ancak, burada
sa¤lanan bu üretimin nas›l paylafl›laca¤› hususu
da önemli bir sorun olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. Zira bir ülkenin refah düzeyi sadece üretilen
mal ve hizmet miktar›na ba¤l› olmay›p, onun
do¤ru ve adil da¤›l›m›na ve paylafl›m›na ba¤l› oldu¤u ifade edilebilir. Çünkü bir toplumda gelir
da¤›l›m› düzeldikçe toplum birçok aç›dan düzelme e¤iliminde olacakt›r.
A M A Ç

AM A Ç

2

Gelir da¤›l›m›yla siyasi istikrar, ekonomik büyüme, yoksulluk ve sa¤l›k aras›ndaki iliflkiyi analiz
etmek
Bir toplumda, üretilen toplam gelirin bireyler aras›nda ne flekilde paylafl›ld›¤› büyük bir önem arz
etmektedir. Çünkü gelirin paylafl›lma flekli de¤ifltikçe; ekonominin yap›s› ve büyüme performans›, toplumun yap›s›, sa¤l›k düzeyi, ortalama yaflam süresi, yoksulluk düzeyi de bu durumdan
etkilenir. Örne¤in, gelir da¤›l›m›n›n adaletsiz oldu¤u, zenginlerle yoksullar aras›nda uçurumun
bulundu¤u ülkelerde toplumsal hoflnutsuzluklar›n ve kaosun ortaya ç›kmas› muhtemeldir. Bu
tür ülkelerde siyasi istikrars›zla birlikte yolsuzluk
ve rüflvet günlük hayat›n bir parças› hâline gelmektedir.
Öte yandan, gelir da¤›l›m› ile ekonomik büyüme
aras›ndaki iliflkiye bak›ld›¤›na tam bir görüfl birli¤i olmamakla birlikte; yayg›n kanaat, daha adil
bir gelir da¤›l›m›n›n ekonomik büyümeyi uzun
vadede pozitif yönde etkileyece¤idir. Di¤er taraftan, belirli bir millî gelir düzeyinde, bir ülkenin gelir da¤›l›m› yap›s› ülkedeki yoksulluk düzeyini do¤rudan etkilemektedir. Buna göre, kifli
bafl›na düflen millî geliri yüksek olan ülkelerdeki
adaletsiz gelir da¤›l›m› bu ülkelerdeki yoksullu¤un bafll›ca sebeplerinden biri olmaktad›r. Zira
bir ülkede sa¤lanan ekonomik büyümenin yok-

3

Gelir da¤›l›m› türlerini ay›rt etmek
Temel gelir da¤›l›m› türleri; kiflisel gelir da¤›l›m›,
fonksiyonel gelir da¤›l›m›, bölgesel gelir da¤›l›m›
ve sektörel gelir da¤›l›m›d›r. Bunun yan›nda, gelirin ilk defa ortaya ç›kmas›na veya yeniden da¤›t›lmas›na göre de farkl› bir gelir da¤›l›m› tasnifi olan birincil ve ikincil gelir da¤›l›m›ndan söz
etmek mümkündür.
Kiflisel gelir da¤›l›m›, bir ekonomide elde edilen
toplam gelirin bireyler ya da hanehalklar› aras›ndaki da¤›l›m›n› ifade eder. Bu aç›dan kiflisel gelir da¤›l›m›nda, gelirin ne flekilde elde edildi¤i
de¤il, gelirin ne kadar oldu¤u öne ç›kmaktad›r.
Kiflisel gelir da¤›l›m›n›n ölçülmesinde yayg›n olarak kullan›lan yöntemlerden birisi, nüfusun eflit
dilimlere ayr›lmas› ve her dilimin toplam gelirden ne kadar pay ald›¤›n›n gösterilmesi fleklindedir. Buna göre, nüfus genellikle %20’lik dilimlere ayr›l›r ve her %20’lik dilimin toplam gelirden
ne kadar pay ald›¤› ortaya konulur. Öte yandan,
kiflisel da¤›l›m›n›n ölçülmesinde yayg›n olarak
kullan›lan bir di¤er yöntem de Gini katsay›s›d›r.
Bir ekonominin 0 Gini katsay›s›na sahip olmas› o
ekonomideki bireylerin gelirlerinin birbirine eflit
oldu¤unu gösterirken, Gini katsay›s›n›n 1 olmas›
ise o ekonomide elde edilen tüm gelirin tek bir
bireye ait oldu¤unu göstermektedir.
Fonksiyonel gelir da¤›l›m›, bir ekonomide elde
edilen toplam gelirin, geliri ortaya ç›karan üretim


faktörleri aras›ndaki da¤›l›m›n› gösterir. Buna göre, üretim faktörlerinden iflgücüne ücret, sermayedara faiz, do¤al kaynak sahibine rant ve giriflimciye kâr fleklinde bir gelir da¤›l›m› gerçekleflmektedir. Fonksiyonel gelir da¤›l›m›, üretim faktörlerinin kendi içinde homojen olmamas› ve bir
bireyin ya da hanehalk›n›n birden fazla üretim
faktöründen gelir elde edebilmesi gibi nedenlerden ötürü, fonksiyonel gelir da¤›l›m›n›n incelenmesinde ve akabinde var›lan sonuçlarda dikkatli
olmak gerekir.
Bölgesel gelir da¤›l›m›, bir ülkenin farkl› bölgelerinin, o ülkede elde edilen toplam gelirden ald›¤› pay› göstermektedir. Bir ülkenin tüm bölgelerinin ayn› geliflmifllik düzeyine ve gelir da¤›l›m›na sahip olmas› beklenemez. Bir bölgenin kendi
içindeki gelir da¤›l›m› da di¤er bölgelerden az
veya çok farkl› olacakt›r. Çünkü bölgelerin kültürü, co¤rafi yap›s›, iklim koflullar›, altyap› düzeyi, nüfus yap›s›, istihdam imkânlar› vb. özellikleri birbirinden az veya çok farkl› olacakt›r. Öte
yandan, genellikle geliflmifl ülkelerde bölgeler
aras› gelir da¤›l›m› dengesizlikleri az geliflmifl ülkelere k›yasla daha azd›r.
Sektörel gelir da¤›l›m›, bir ekonominin farkl› sektörlerinin o ekonomide elde edilen toplam gelirden ald›¤› pay› göstermektedir. Sektörel gelir da¤›l›m›, tar›m, sanayi ve hizmet sektörleri aras›ndaki gelir da¤›l›m›n› gösterebildi¤i gibi her sektörün kendi içindeki alt sektörleri itibar›yla da
gelir da¤›l›m›n› gösterebilir. Sektörel gelir da¤›l›m› bir ekonominin geliflmifllik düzeyi hususunda
da önemli bilgiler verir.
Bunun yan›nda, gelir ilk defa ortaya ç›ksa da yeniden da¤›t›lsa da toplumun gelir da¤›l›m› az veya çok de¤iflmifl olmaktad›r. Bundan dolay›, gelirin ilk defa ortaya ç›kmas› akabinde oluflan gelir da¤›l›m›na birincil gelir da¤›l›m›, gelirin yeniden da¤›t›lmas› akabinde ortaya ç›kan gelir da¤›l›m›na da ikincil gelir da¤›l›m› denmektedir.

11

12


Kendimizi S›nayal›m
1. Afla¤›dakilerden hangisi yanl›flt›r?
a. Gelir da¤›l›m›n›n adaletsiz oldu¤u ülkelerde ekonomik ve toplumsal s›k›nt›lar yayg›nd›r.
b. Adil bir gelir da¤›l›m› ekonomik büyümeyi uzun
vadede pozitif yönde etkiler.
c. Gelir da¤›l›m›n›n adaletsiz oldu¤u ülkelerde büyüme oranlar› yüksektir.
d. Bir ülkenin gelir da¤›l›m› yap›s› o ülkedeki yoksulluk düzeyini etkiler.
e. Gelir da¤›l›m› adil olan ülkelerde ortalama yaflam süresi gelir da¤›l›m› bozuk ülkelere göre
daha yüksektir.
2. Bir ekonomide elde edilen toplam gelirin bireyler
ya da hanehalklar› aras›ndaki da¤›l›m›na ne ad verilir?
a. Birincil gelir da¤›l›m›
b. Gelirin yeniden da¤›l›m›
c. Fonksiyonel gelir da¤›l›m›
d. Kiflisel gelir da¤›l›m›
e. Sektörel gelir da¤›l›m›
3. Türkiye’nin 2010 y›l› itibariyle eflde¤er hanehalk›
kullan›labilir gelire göre Gini katsay›s› kaçt›r?
a. 0.30
b. 0.40
c. 0.50
d. 0.60
e. 0.70
4. 2011 y›l›nda tar›m kesiminin milli gelirden ald›¤› pay
ne kadard›r?
a. %5
b. %9
c. %15
d. %25
e. %33
5. Bir ekonomide elde edilen toplam gelirin, geliri ortaya ç›karan üretim faktörleri aras›ndaki da¤›l›m›na ne
ad verilir?
a. Sektörel gelir da¤›l›m›
b. Bölgesel gelir da¤›l›m›
c. Kiflisel gelir da¤›l›m›
d. Gelirin yeniden da¤›l›m›
e. Fonksiyonel gelir da¤›l›m›

6. Devletin faktör gelirlerine sosyal ve ahlaki nedenlerle çeflitli flekillerde müdahale etmesiyle oluflan gelir da¤›l›m›na ne ad verilir?
a. Birincil gelir da¤›l›m›
b. Gelirin yeniden da¤›l›m›
c. Fonksiyonel gelir da¤›l›m›
d. Kiflisel gelir da¤›l›m›
e. Bölgesel gelir da¤›l›m›
7. Afla¤›dakilerden hangisi kesinlikle do¤rudur?
a. Bir ekonomide elde edilen toplam gelirin toplumdaki bireyler ya da hanehalklar› aras›ndaki
da¤›l›m›na bölgesel gelir da¤›l›m› denir.
b. Sektörel gelir da¤›l›m›, kiflisel gelir da¤›l›m›n›n
yerel bir türevidir.
c. Devletin sosyal ve ahlaki nedenlerle gelir da¤›l›m›na müdahale etmesi akabinde oluflan gelir da¤›l›m›na kiflisel gelir da¤›l›m› denir.
d. Fonksiyonel gelir da¤›l›m›, bir ekonomide elde
edilen toplam gelirin, geliri ortaya ç›karan üretim faktörleri aras›ndaki da¤›l›m›d›r.
e. Gelirin yeniden da¤›t›lmas› akabinde ortaya ç›kan gelir da¤›l›m›na birincil gelir da¤›l›m› denir.
8. Temel çal›flma alan› üretimin nas›l paylafl›laca¤›, yani gelir da¤›l›m›n›n nas›l gerçekleflece¤i olan ilk iktisatç› kimdir?
a. Adam Smith
b. David Ricardo
c. John Maynard Keynes
d. Kaldor
e. Karl Marx
9. Afla¤›dakilerden hangisi gelirin yeniden da¤›l›m›n›
sa¤layan araçlardan biri de¤ildir?
a. Vergiler
b. Fiyat politikalar›
c. ‹flgücü piyasas› ve ücret farkl›l›klar›
d. Ölçe¤e göre artan getirili ekonomiler
e. Sosyal güvenlik sistemi
10. TÜ‹K 2010 y›l› verilerine göre Türkiye’de en zengin
%20’lik dilimin milli gelirden ald›¤› pay yüzde kaçt›r?
a. %6.5
b. %11.1
c. %15.6
d. %21.9
e. %44.9


“

13

Yaflam›n ‹çinden

Okuma Parças›

Türkiye’de Gelir Da¤›l›m›
Türkiye’de gelir da¤›l›m› araflt›rmalar›n› TÜ‹K yapmaktad›r. 2001 krizinden hemen sonraki y›lda 0.44 gibi bir
düzeyde olan Gini katsay›s›, izleyen y›llarda düzelme
e¤ilimine girmifl 2003’de 0.42, 2004’de 0.40’a inmifl ve
2005’de 0.38 ile düzelmenin doruk noktas›na ç›km›fl görünüyor. E¤er Türkiye bu e¤ilimi sürdürebilseydi gelir
da¤›l›m› bozuklu¤unu düzeltme yolunda ilerliyor olacakt›. Ne var ki 2006 y›l›nda yeniden 0.43’e ç›kan Gini
katsay›s› 2007 ve 2008 y›llar›nda 0.41 oran›nda kalm›fl.
Bu geliflim bize krizin yaratt›¤› bir gelir da¤›l›m› iyileflmesi yafland›¤›n› iflaret ediyor. Yani 2002 ile 2005 aras›nda yaflanan gelir da¤›l›m› düzelmesinin krizin getirdi¤i
törpülemelerden kaynakland›¤› anlafl›l›yor. Çünkü krizler yüksek gelir gruplar›n› daha fazla etkiliyor ve daha
fazla törpülüyor. Krizin etkisi ortadan kalkmaya bafllad›¤›nda ise gelir da¤›l›m› bozuklu¤u yeniden ortaya ç›kmaya yöneliyor. 2001 krizi kadar etkili olmasa da küresel krizin etkisiyle 2009 ve sonras›nda Gini katsay›s›nda
benzer düzelmeler ortaya ç›km›fl bulunuyor. 2009 y›l›nda 0.41’de kalan katsay› 2010 y›l›nda 0.40’a gerilemifl
durumda. Krizin etkisinin afl›ld›¤› 2011 y›l› ve izleyen
y›llar bizim aç›m›zdan daha iyi bir gösterge olacakt›r.
Dünya ülkeleri üzerinde yap›lan gelir da¤›l›m› araflt›rmalar› Gini katsay›s›n›n 0.25 ile 0.50 aras›nda yayg›nlaflt›¤›n› gösteriyor. ‹sveç, Norveç gibi sosyal demokrasi
rejimi uygulayan Kuzey ülkelerinde Gini katsay›s› 0.25
- 0.30 gibi oranlarda ç›k›yor. Eski sosyalist ülkelerin ço¤unda da buna benzer düflük Gini katsay›lar› söz konusu. Almanya, geliflmifl ekonomiler aras›nda 0.28’lik oranla gelir da¤›l›m›n›n en iyi oldu¤u ülke. ‹ngiltere’de oran
0.34. ABD’de gelir da¤›l›m› eflitsizli¤i Türkiye’deki gibi
0.41 düzeyinde.

Hükümetler, faktör paylar›yla yani milli gelirin bölüflümüyle de¤il de milli gelirin yeniden bölüflümüyle u¤rafl›rsa o cemiyette fayday›, huzuru sa¤lamak daha kolayd›r; üstelik yarat›lan tatmin de daha
fazla yükseltilebilir. Söylemek istedi¤imiz fludur: Gerçekte üretime kat›lan faktör sahipleri, evvela sahip olduklar› faktörlerin hem hacimleri, büyüklükleri itibariyle hem de bu faktörlerin müessiriyetleri bak›m›ndan katiyen eflit de¤ildirler. Bu Allah’›n yaratt›¤› dünyan›n bafll›ca vas›flar›ndan biridir. Benim eme¤im hiç
kimsenin eme¤i ile mukayese edilemez. Belki herkesinkinden daha verimsiz, belki baflkalar›n›nkinden çok
daha verimlidir; faydal›d›r veya iyidir, müessirdir. Standart emek bulmak kabil de¤ildir. Emekteki kabiliyet
ve müessiriyet farklar› gibi, di¤er üretim unsuru olan
sermayenin da¤›l›m› da kesin olarak âdil de¤ildir. Asl›nda yeryüzünde kaynaklar›n da¤›l›m› milletler ve bölgeler aras›nda âdil de¤ildir. Dünyan›n yarad›l›fl› icab›
olarak böyle bir da¤›l›m söz konusudur. Bunu de¤ifltirmek herhalde dünyay› de¤ifltirmek olur ki; düflünmek bile sadece hayalciliktir.
Gelirin gayr› âdil dedi¤imiz da¤›l›m›na, kaynaklar›n gayr› âdil da¤›l›m›na karfl› biz insanlar müstehlik olarak, istihlak›m›z› adil hale getirmek suretiyle bir tasarruf imkân›na sahip olabiliriz. ‹nsanlar esasen cemiyet haline
geldikten itibaren, mutlaka elde ettikleri üretimi kendi
aralar›nda paylaflmaya bafllam›fllard›r. Keza, insanlar
e¤er devlet kurmuflsa devletin bizim aç›m›zdan bu manada bir tek tarifi olabilir: “Geliri yeniden da¤›tan
güç.” Devlet kimin taraf›ndan temsil edilirse edilsin,
devlet flekli ne olursa olsun, ister bir flahs›n idaresinde,
ister Meflruti Krall›k, ister Cumhuriyet, ister Komünist
devlet, ister bir baflka flekil; ne olursa olsun, ister afliret
fleklinde bir devlet.., hepsinin tek tarifi, tek önemli özelli¤i; geliri yeniden da¤›tma gücüne sahip olmas›d›r.

”

Mahfi E¤ilmez
Kaynak: http://www.mahfiegilmez.com/2012/03/turkiyede-gelir-daglm.html
(Eriflim Tarihi: 10.10.2012)

Kaynak: Yazgan, T. (1992). ‹ktisatç›lar ‹çin Sosyal
Güvenlik Ders Notlar›, ‹stanbul: Türk Dünyas› Araflt›rmalar› Vakf›, 390-391.

14


Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›

1. c

S›ra Sizde 1
Gini katsay›s›, kiflisel gelir da¤›l›m›n›n ölçülmesinde
yayg›n olarak kullan›lan bir yöntemdir. Buna göre, herhangi bir ekonomi için Gini katsay›s› teorik olarak 0 ile
1 aras›nda de¤erler al›r. Bir ekonominin 0 Gini katsay›s›na sahip olmas›, o ekonomideki tüm bireylerin ya da
hanehalklar›n›n gelirlerinin birbirine eflit oldu¤unu ifade eder. Gini katsay›s›n›n 1 olmas› ise o ekonomide elde edilen tüm gelirin tek bir birey ya da hanehalk›na ait
oldu¤unu gösterir.

2. d
3. b
4. b
5. e
6. b
7. d
8. b
9. d
10. e

Yan›t›n›z yanl›fl ise “Gelir Da¤›l›m›n›n Önemi”
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kiflisel Gelir Da¤›l›m›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sektörel Gelir Da¤›l›m›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Fonksiyonel Gelir Da¤›l›m›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Birincil ve ‹kincil Gelir Da¤›l›m›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Gelir Da¤›l›m›n›n Önemi”
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Gelir Da¤›l›m›” konusunu
yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Birincil ve ‹kincil Gelir Da¤›l›m›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

S›ra Sizde 2
Bir ülkenin tüm bölgelerinin ayn› geliflmifllik düzeyine
ve gelir da¤›l›m›na sahip olmas› beklenemez. Bu çerçevede, her ülkenin farkl› bölgeleri aras›nda, az veya çok
ekonomik geliflmifllik fark›n›n bulunmas› normaldir.
Benzer flekilde, bir bölgenin kendi içindeki gelir da¤›l›m› da di¤er bölgelerden az veya çok farkl› olacakt›r. Zira bölgelerin kültürü, co¤rafi yap›s›, iklim koflullar›, altyap› düzeyi, nüfus yap›s›, istihdam olanaklar› vb. özellikleri birbirinden az veya çok farkl› olacakt›r.
S›ra Sizde 3
Devlet; gelirin yeniden da¤›l›m›n› vergiler, kamu harcamalar›, fiyat politikalar›, iflgücü piyasas› ve ücret politikalar› ve sosyal güvenlik yoluyla sa¤layabilir.


Yararlan›lan Kaynaklar
Atkinson, A. B. (1997). Bringing Income Distributions
in From The Cold, The Economic Journal, 107
(441), 297-321.
Clarke, R. G. (1992). More Evidence on Income Distribution and Growth, Policy Research Working Papers.
Çiftlikli, M. (1995). Sosyal Bar›fl Aç›s›ndan Dünyada
ve Türkiye’de Gelir Da¤›l›m›, Türkiye Sa¤l›k ‹flçileri Sendikas› Yay›nlar›.
Kennedy, B.P.- Kawachi, I ve Prothrow-Stith, D. (1996).
Income Distribution and Mortality: Cross Sectional
Ecological Study of the Robin Hood Index in the
United States, BMJ, 312: 1004.
Krugman, P. (2009). Bir Liberalin Vicdan›, (Çev. Domaniç, N.) 1. Bask›, Literatür Yay›nlar›: ‹stanbul.
Kuznets, S. (1955). Economic Growth and Income Inequality, American Economic Review, 65, 1-28.
Lynch, J. W. ve Kaplan, G. A. (1997). Understanding
How Inequality in the Distribution of Income Affects Health, Journal of Health Psychology, 2(3)
297-314.
Perotti, R. (1995). Growth, Income Distribution and Democracy: What Tha Data Say, Discussion Paper
Series, No: 757
Ricardo, D. (1951). The Works and Correspondence
of David Ricardo, VIII, (ed. Sraffa, P.) Cambridge
University Press: Cambridge.
fiahin, H. (2002). Türkiye Ekonomisi, Ezgi Kitabevi
Yay›nlar›: Bursa.
TÜ‹K. http://www.tuik.gov.tr/
Wilkinson, R. G. (1992). Income Distribution and Life
Expectancy, BMJ, 304(6820): 165-168.
Yazgan, T. (1992). ‹ktisatç›lar ‹çin Sosyal Güvenlik
Ders Notlar›, Türk Dünyas› Araflt›rmalar› Vakf› Yay›nlar›.
Yüksel Arabac›, R. (2011). Gelir Da¤›l›m› ve Yoksulluk,
Sosyal Politika, (Ed. Tokol, A. ve Alper, Y.), 117142, Dora Yay›nlar›: Bursa.

15

2


Amaçlar›m›z
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;
Klasik iktisatç›lardan Adam Smith ve David Ricardo’nun ortaya koydu¤u gelir da¤›l›m› teorilerini tan›mlayabilecek,
Marx’›n gelir da¤›l›m› teorisini aç›klayabilecek,
Neoklasik iktisatç›lar›n klasik iktisatç›lardan farkl› olarak gelir da¤›l›m›na iliflkin getirdi¤i yenilikleri ay›rt edebilecek,
Keynezyen iktisatç›lar›n gelir da¤›l›m›na iliflkin görüfllerini aç›klayabilecek
bilgi ve becerilere sahip olacaks›n›z.

Anahtar Kavramlar
•
•
•
•

Emek De¤er Teorisi
Art›k De¤er
Marjinal Fayda
Marjinal Verimlilik

• Marjinal Tasarruf
• Ücretlerin Tunç Kanunu
• Azalan Verimler Kanunu

‹çindekiler

Gelir Da¤›l›m› ve
Yoksulluk

Gelir Da¤›l›m›n›n
Teorik Analizi

•
•
•
•

G‹R‹fi
KLAS‹K GEL‹R DA⁄ILIMI TEOR‹S‹
MARX’IN GEL‹R DA⁄ILIMI TEOR‹S‹
NEOKLAS‹K GEL‹R DA⁄ILIMI
TEOR‹S‹
• KEYNEZYEN GEL‹R DA⁄ILIMI
TEOR‹S‹

Gelir Da¤›l›m›n›n Teorik
Analizi
G‹R‹fi
Gelir da¤›l›m›, iktisat biliminin temel konular›ndan olmas› nedeniyle iktisatç›lar›n
temel u¤rafl› alanlardan biri olmufltur. Bununla birlikte, gelir da¤›l›m› konusu 20.
yüzy›l›n büyük bölümünde iktisatç›lar taraf›ndan ihmal edilmifl, ancak 1990’lardan
sonra bu alana yönelik ilgide bir canlanma olmufltur (Atkinson, 1997: 297; Perotti,
1995: 1).
Klasik iktisad›n ve modern iktisat biliminin kurucusu olarak addedilen Adam
Smith, bir taraftan zenginli¤e nas›l ulafl›laca¤›n›n yollar›n› araflt›rm›fl, di¤er taraftan
da ortaya ç›kan zenginli¤in ne flekilde paylaflt›r›laca¤› hususunda temel bir çerçeve ortaya koymufltur. Smith, bu flekilde temel düzeyde bir fonksiyonel gelir da¤›l›m› teorisi oluflturmufltur.
Klasik iktisad›n önemli isimlerinden David Ricardo’nun iktisadi çal›flmalar›nda
gelir da¤›l›m›n›n çok önemli bir yeri bulunmaktad›r. Ricardo, gelirin nas›l bölüflüldü¤ünü iktisad›n en temel problemi olarak gördü¤ünü ifade etmifl ve bir gelir da¤›l›m› teorisi oluflturmaya çal›flm›flt›r. Ricardo’nun oluflturdu¤u gelir da¤›l›m› teorisinin temelinde Emek-De¤er Teorisi bulunmaktad›r ve teoride Ücretlerin Tunç Kanunu geçerlidir. Buna göre, iflçilerin ald›klar› ücret temel geçimlik seviyede olacakt›r ve ücret seviyesi bunun üstüne ç›ksa bile bir süre sonra çeflitli dinamiklerin
etkisiyle tekrar geçimlik seviyeye dönecektir.
Karl Marx da temelde bir gelir da¤›l›m› teorisi oluflturmaya çal›flm›flt›r. Marx, gelir da¤›l›m› teorisini Ricardo’nun Emek-De¤er Teorisi üzerine bina etmifl ve oluflturdu¤u gelir da¤›l›m› teorisinden hareketle toplumun kapitalistler ve iflçiler olarak temelde iki s›n›fa ayr›ld›¤›n› ve iflçilerin kapitalistler taraf›ndan sömürüldü¤ünü ifade
etmifltir.
1870’li y›llarda ortaya ç›kan Neoklasik iktisat anlay›fl› ise ekonomide bir marjinal devrim yaflanmas›na neden olmufltur. Jevons, Walras ve Menger kendilerinden
önceki iktisatç›lar›n savundu¤u Emek-De¤er Teorisini reddederek bunun yerine
Sübjektif De¤er Teorisini savunmufllar ve marjinallik kavram›n› ortaya atm›fllard›r.
Böylece de Neoklasik gelir da¤›l›m› teorisinin temelleri at›lm›flt›r. Bu yaklafl›ma göre, her üretim faktörü üretime katk›s› ölçüsünde üretimden pay almaktad›r. Bu çerçevede, Klasiklerin savundu¤u Ücretlerin Tunç Kanunu prensibi geçerli de¤ildir.
‹flçilerin üretime olan katk›lar› artt›¤› kadar, üretimden ald›klar› pay da artmaktad›r.
20. yüzy›l›n en önemli iktisatç›lar›ndan olan Keynes bir gelir da¤›l›m› teorisi
oluflturmam›fl olsa da bu konuda belirli görüfller öne sürmüfltür. Boulding, Robin-

18


son ve Kaldor gibi Keynes’in takipçileri de söz konusu görüfllerden hareketle bir
tür gelir da¤›l›m› teorisi oluflturmaya çal›flm›fllard›r. Bu yaklafl›mlar temel olarak gelir da¤›l›m›n› etkileyen çeflitli faktörleri ortaya ç›karmaya çal›flm›fllard›r.

KLAS‹K GEL‹R DA⁄ILIMI TEOR‹S‹
1776’da bas›lan Milletlerin Zenginli¤i isimli eseri ile modern iktisat biliminin temellerini atan ve böylece Klasik ‹ktisad›n babas› olarak addedilen Adam Smith’in temel u¤rafl› alan› üretimin ve dolay›s›yla refah›n nas›l artt›r›labilece¤i olmufltur.
Smith, bu çerçevede bir ekonomik büyüme teorisi gelifltirmeye çal›flm›flt›r.
Smith, söz konusu eserine zenginli¤e nas›l ulafl›laca¤›n› sorgulayarak bafllam›fl
ve “eme¤in üretken gücünde en büyük iyileflmeyi” neyin sa¤layabilece¤ini sorgulam›flt›r. Smith bu noktada anahtar kavram›n iflbölümü oldu¤unu belirtmifl ve daha sonra o meflhur örne¤ini vermifltir. Buna göre, iflçiler teker teker toplu i¤ne üretirlerse her iflçi günde en fazla 20 toplu i¤ne üretebilmektedir. Fakat toplu i¤ne
üretimindeki 18 farkl› ifli (telleri kesme, do¤rultma, bafl›n› takma vs.) 18 farkl› iflçi
yapt›¤› zaman, günlük toplu i¤ne üretimi 40.000’e kadar ç›kabilmektedir (Smith,
1965 [1776]: 3-5).
Smith, oluflturmaya çal›flt›¤› iktisadi büyüme teorisi çerçevesinde, ekonominin
genel anlamda; iflçiler, sermayedarlar ve toprak sahipleri olmak üzere üç s›n›fa ayr›ld›¤›n› ve söz konusu ekonomide üretilen toplam gelirin bu üç s›n›f aras›nda; iflçilere ücret, sermayedarlara kâr ve toprak sahiplerine rant olmak üzere da¤›t›ld›¤›n› ifade etmifltir. Bu çerçevede Smith, modern anlamda fonksiyonel bir gelir da¤›l›m› teorisi oluflturmaya çal›flm›flt›r.
Adam Smith (1723-1790), ‹skoç filozof ve iktisatç›. ‹ktisat
biliminin kurucusu olarak kabul edilmektedir. Ahlak felsefesi profesörü olmas› nedeniyle ekonomi konusundaki düflüncelerinde bu bilimin etkisi aç›k olarak görülmektedir.
Smith, ahlak felsefesinin konusunu insan mutlulu¤unun ve
refah›n›n oluflturdu¤unu söylemektedir. Dolay›s›yla ahlak
felsefesi ve ekonomi aras›nda bir iliflki kurarak, ekonomide
ve do¤al olaylarda bir düzen oldu¤unu ve bunun gözlem ve
ahlak hissi ile tespit edilebilece¤ini ifade etmektedir.
Adam Smith’in, 1776 y›l›nda yay›mlad›¤› Milletlerin Zenginli¤i adl› kitab› ‹ktisat’›n bir bilim hâline gelmesini sa¤lam›flt›r. Ayr›ca bu eser dünya çap›nda ses getirmifl, birçok dile çevrilmifl ve Adam Smith hayattayken de birçok bask› yapm›flt›r. Smith, bu eserine
zenginli¤i tart›flarak bafllam›fl ve “eme¤in üretken gücünde en büyük iyileflmeyi” neyin sa¤layabilece¤ini sormufltur. Verdi¤i cevap ise iflbölümü olmufltur. Bunun nas›l
olaca¤›n› da günümüzde meflhur olan toplu i¤ne üretim faaliyeti ile aç›klam›flt›r.
Smith’e göre milletlerin zenginli¤inin as›l kayna¤› emek unsurudur.
Öte yandan Smith’in cevab›n› arad›¤› di¤er sorular ise üretimin ve ticaretin nas›l
maksimumlaflt›r›labilece¤i ve bu suretle “evrensel bollu¤un” nas›l gerçeklefltirilebilece¤i olmufltur. Smith’in bu sorulara net bir cevab› vard›r: ‹nsanlara ekonomik özgürlükleri verildi¤inde bu hedefler gerçekleflebilecektir.
Smith, iktisadi modelini ise üç unsur üzerine kurmaktad›r. Bunlar; a) Özgürlük, b)
Rekabet, c) Kiflisel ç›kard›r.

2. Ünite - Gelir Da¤›l›m›n›n Teorik Analizi

Smith, bu üç unsurun iflçiler, toprak sahipleri ve sermayedarlar aras›nda bir “do¤al
ahenge” yol açaca¤›n› savunmufltur. Buna göre, kifliler kendi ç›karlar›n› en üst seviyeye ç›kar›rken toplumun refah›n› da art›rmaktad›r. Smith, bu mekanizman›n “görünmez el” oldu¤unu söylemektedir.
Adam Smith, 1790 y›l›nda 67 yafl›ndayken ölmüfltür ve Canongate’de bir kilisenin
bahçesine gömülmüfltür. Milletlerin Zenginli¤i’nden baflka Smith’in Ahlaki Duygular
Teorisi ile Glasgow Üniversitesi’nde verdi¤i derslerin ö¤rencileri taraf›ndan tutulmufl
notlar›ndan oluflan iki kitab› daha vard›r. Ölümünden sonra yine baz› yaz›lar› Astronomi Tarihi ad›yla yay›nlanm›flt›r.
Kaynak: tr.wikipedia.org; Skousen, 2007; Küçükkalay, 2010.

Smith, ekonomide elde edilen toplam gelirin iflçiler, sermayedarlar ve toprak
sahipleri aras›nda ne flekilde da¤›t›laca¤› hususunda da iki temel etkenin önemli
oldu¤unu öne sürmüfltür.
Gelir da¤›l›m›n› belirleyen birinci etken; iflgücünün, sermayenin ve topra¤›n
kendilerine has özellikleri ve bu faktörlerinin birbirleri aras›ndaki iliflkilerdir. Örne¤in, mevcut ifllerin koflullar›, gerektirdi¤i vas›f düzeyleri, co¤rafi konumlar›, çal›flma süreleri vb. faktörler iflin ücret düzeyini etkiledi¤i gibi, iflçiler ile patronlar›
aras›ndaki yap› ve pazarl›k gücü farkl›l›klar› da iflçilerin ücret düzeyini etkilemektedir. Bu noktada Smith, Milletlerin Zenginli¤i’nde flöyle demektedir:
“‹flverenler her zaman ve her yerde, iflçi ücretlerini mevcut düzeyinin üstüne ç›karmama hususunda z›mni fakat daimi ve tek biçimli bir beraberlik içindedirler.
(...) Gerçekte bu beraberlikten söz edildi¤ini nadiren duyar›z, çünkü bu ola¤an bir
fley ve hatta hakk›nda söz edildi¤ini kimsenin duymad›¤›, eflyan›n tabii durumu gibi bir fleydir. ‹flverenlerin bazen iflçi ücretlerini bu düzeyin bile alt›na
düflürmek için özel iflbirliklerine girdikleri de olur” (Barber, 2007: 53).
Öte yandan, Smith’e göre ücret seviyesinin belirli bir seviyenin alt›na düflmemesi gerekmektedir. Bu noktada, asgari ücretin çal›flanlar›n sa¤l›kl› ve üretken kalabilecekleri bir seviyede bulunmas› zorunludur. Zira çal›flanlar›n sa¤l›klar›n› bozup üretkenliklerini azaltacak derecede düflük ücret haddi iflveren aç›s›ndan da
kötüdür.
Smith’e göre gelir da¤›l›m›n› belirleyen ikinci etken ise ekonominin genel durumudur. Ekonominin bulundu¤u konjonktürel devre fonksiyonel gelir da¤›l›m›n›
etkilemektedir. Yani, büyümekte olan bir ekonomide ücretler yükselecek, küçülmekte olan bir ekonomide de ücretler düflecektir. Dura¤an durumdaki bir ekonomide de ücret seviyesi afla¤› yukar› ayn› kalacakt›r.
Öte yandan, Smith’e göre ücretler ile kârlar aras›nda da z›t yönlü bir iliflki bulunmaktad›r. Çal›flanlar›n ücreti artt›kça iflverenin elde etti¤i kâr da kaç›n›lmaz olarak azalmaktad›r. Bu yaklafl›m çok temel ve statik bir anlay›fla dayanmaktad›r: ‹flveren, çal›flanlar›na ücret olarak ne kadar çok ödeme yaparsa, maliyetler de o ölçüde artacak ve böylece iflverenin elde etti¤i kâr da o ölçüde azalacakt›r.
Sermayenin pay›na düflen kâr haddi de Smith’e göre zamanla azalma e¤iliminde olacakt›r. Bu noktada, Smith sermaye verimlili¤inin zamanla azalaca¤›na vurgu
yapmakta ve böylece kaç›n›lmaz olarak sermayenin üretimden elde etti¤i pay da
zamanla düflme e¤iliminde olmaktad›r:
“Bir ülkede sermaye düzeyi artt›kça, onu kullanmak suretiyle elde edilecek kâr
da kaç›n›lmaz olarak azal›r. Herhangi bir yeni sermayeyi ülke için kazanç getire-

19

20


cek flekilde kullanmay› sa¤layacak bir yöntem bulmak giderek daha zor hâle gelir” (Barber, 2007: 57).
Klasik iktisad›n önde gelen isimlerinden David Ricardo da bir gelir da¤›l›m› teorisi ortaya koymaya çal›flm›flt›r. Ricardo’nun gelir da¤›l›m› teorisinde üç temel varsay›m bulunmaktad›r:
- Emek-De¤er Teorisi geçerlidir. Üretilen bir mal›n tüm de¤eri, onun üretiminde kullan›lan emekten kaynaklanmaktad›r.
- Azalan Verimler Kanunu geçerlidir. Üretime aç›lan her yeni toprak daha az
verime sahiptir.
- Ücretlerin Tunç Kanunu geçerlidir. Buna göre, ücretler geçimlik seviyenin
üzerine ç›kt›¤›nda nüfus artacak ve ücretler tekrar geçimlik seviyeye dönecektir. Tersi durumda da nüfus azalacak ve ücretler yükselerek tekrar geçimlik seviyeye ç›kacakt›r. Böylece, uzun vadede ücretler hep geçimlik seviyede kalacakt›r.
SIRA S‹ZDE

DÜfiÜNEL‹M
S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

1

David Ricardo’nun gelir da¤›l›m› teorisinde kulland›¤› temel varsay›mlar nelerdir?
SIRA S‹ZDE
Ricardo, 1817 y›l›nda kaleme ald›¤› ve 1821 y›l›nda son hâlini verdi¤i ünlü eseDÜfiÜNEL‹M
ri Politik Ekonominin ve Vergilendirmenin ‹lkeleri Üzerine isimli kitab›n›n hemen
giriflinde, topraktan elde edilen ürünün; iflgücü, sermaye ve makinenin ortak kullan›m› ile ortaya ç›kt›¤›n› ve söz konusu üretimin de toprak sahipleri, sermayedarS O R U
lar ve iflçiler aras›nda paylafl›ld›¤›n› ifade etmifltir. Öte yandan, Ricardo’ya göre söz
konusu üretimin toplumsal s›n›flar aras›nda rant, kâr ve ücret fleklindeki paylafl›m›
D‹KKAT
zamandan zamana ve toplumdan topluma de¤ifliklik gösterecektir. Zira gelir da¤›l›m›; topra¤›n verimlili¤ine, sermaye birikimine, nüfusa, vas›f düzeyine ve uzmanSIRA S‹ZDE
l›¤a ba¤l› olarak de¤iflmektedir.
Bu çerçevede, Ricardo’ya göre, iktisat biliminin temel problemi, gelirin üretim
faktörleri aras›nda ne flekilde da¤›t›laca¤›d›r (Ricardo, 1821: 1). Böylece Ricardo,
AMAÇLARIMIZ
gelir da¤›l›m›n› iktisattaki en temel konu olarak gördü¤ünü aç›k bir flekilde ortaya
koymufl olmaktad›r. Ricardo bu noktadan hareketle iktisat bilimine önemli katk›larda bulunan Adam Smith ve John B. Say gibi iktisatç›lar›n gelir da¤›l›m› hususunK ‹ T A P
da çok az tatmin edici bilgi ortaya koyduklar›n› ifade etmektedir (Ricardo, 1821: 1).
David Ricardo, Hollanda’dan ‹ngiltere’ye göç eden
bir ailenin o¤lu olarak 1772 y›l›nda do¤mufltur. Yaflad›¤› dönemde, ‹ngiltere’de ekonomi tarihinin
önemli olaylar›na tan›k oldu¤u için Ricardo’nun il‹NTERNET
gisi de bu alana yo¤unlaflm›flt›r. ‹ktisadi düflünce tarihinde üzerinde en çok durulan, iktisadi düflünce
tarihine damgas›n› vuran ve çeflitli yönleriyle en çok
tart›fl›lan iktisatç›lardan biri olmufltur. Adam
Smith’in meflhur eseri Milletlerin Zenginli¤i’ni yaz›ld›¤› tarihten 23 y›l sonra 1799’da okudu¤u ve bu kitaptan çok etkilendi¤i bilinir.
1817 senesinde kendisine ün kazand›ran eseri Politik Ekonominin ve Vergilendirmenin ‹lkeleri’ni yay›mlam›flt›r. Bu eserin yaflad›¤› dönemde büyük yank› getirmesi onun 1819 y›l›nda Portarlington üyesi olarak Avam
Kamaras›’na seçilmesini sa¤lam›flt›r.
TELEV‹ZYON


Ricardo, Adam Smith’in hatal› olan Mutlak Üstünlükler Teorisini, Karfl›laflt›rmal›
Üstünlükler Teorisi ile ikame etmifl ve böylece serbest ticaret anlay›fl›na çok güçlü
bir tez kazand›rm›flt›r. Öte yandan da emek-de¤er kuram›n› savunmufl ve mutlak bir
de¤er ölçüsü aram›flt›r. Emek-de¤er kuram› daha sonra Karl Marx’›n kullanaca¤›
art› de¤er kavram›n›n da temelini oluflturmufltur.
Ricardo, Adam Smith’in aksine günlük hayattan oldukça kopuk biçimde ve ard› arkas› kesilmeyen varsay›mlara ve genellemelere dayanan soyut modeller kurmufltur.
Bu yaklafl›m daha sonralar› Ricardocu Kötü Al›flkanl›k olarak tan›mlanm›flt›r. Ancak, Ricardo’nun hem takipçileri ve hem de karfl›tlar› Ricardo’nun iktisat bilimine
getirdi¤i en büyük yenili¤in bu soyut yöntem oldu¤u konusunda hemfikirdirler. Yine
Ricardo, ekonometrinin kurucusu olarak da kabul edilir.
Bunun yan›nda, iktisat biliminde gelir da¤›l›m› meselesini ilk defa detayl› olarak Ricardo ele almaya bafllam›flt›r. Smith, ekonomik büyümenin nas›l sa¤lanaca¤›n›
araflt›r›rken, Ricardo ise üretimin nas›l bölüflülece¤ine hususuna odaklanm›flt›r. Ricardo, azalan verimler yasas› çerçevesinde, daha verimli ya da piyasaya daha yak›ndaki toprak sahiplerinin diferansiyel rant elde ettiklerini söylemektedir.
Ricardo, 1823 y›l›nda 51 yafl›ndayken Gatcombe Park’ta ölmüfltür.

Öte yandan Ricardo, üretilen mallar için mutlak bir de¤er ölçüsü aram›fl ve arad›¤› cevab› da emekte bularak Emek-De¤er Teorisini ortaya koymufltur. Ricardo’ya
göre bir mal›n de¤erini, o mal›n üretiminde kullan›lan eme¤in miktar› belirlemektedir. Yani, Ricardo’ya göre üretilen bir mal›n tüm de¤eri, o mal›n üretiminde kullan›lan emekten kaynaklanmaktad›r (Ricardo, 1821). (Bununla birlikte, Ricardo
Emek-De¤er Teorisinde kendisini tam anlam›yla tatmin eden bir sonuca ulaflamam›flt›r. Ricardo, ölmeden yaklafl›k bir ay önce bir meslektafl›na, “az bir emek harcanarak üretilmifl bir f›ç›da 3 veya 4 y›l bekletilen flaraba (...) nas›l olup da 100
sterlin de¤er biçildi¤inin içinden ç›kam›yorum” diye yazm›flt›r (Skousen, 2007 )).
Bu noktada, sermayedar›n da toprak sahibinin de üretimden ald›¤› pay hakl› bir
pay olmamakla birlikte, üretimin gerçeklefltirilebilmesi için söz konusu üretim faktörlerinin sahiplerine de üretimden pay verilmesi zorunludur.
Ricardo, bütün topraklar›n ayn› özelliklere sahip olmas›, ayn› kalitede olmas› ve
toprak arz›n›n s›n›rs›z olmas› durumunda topra¤a herhangi bir kiran›n ödenmeyece¤ini ve böylece rant›n ortaya ç›kmayaca¤›n› belirtmifltir. Fakat, topra¤›n s›n›rs›z
olmamas›, toprak kalitesinin bölgeden bölgeye de¤iflkenlik göstermesi ve nüfusun
zamanla artmas› gibi sebepler yüzünden toprak sahiplerine rant fleklinde üretimden pay ayr›lmaktad›r. Ricardo’ya göre, bir bölgede birinci kalite topraklar›n tükenmesinden sonra, ikinci kalite topraklar›n üretime koflulmas›yla birlikte birinci
kalite topraklar için an›nda rant do¤makta ve rant›n miktar› da birinci kalite topraklar ile ikinci kalite topraklar›n kalite fark›na ba¤l› olarak de¤iflmektedir. Daha
sonra, üçüncü kalite topraklar›n da üretime koflulmas›yla birlikte, ikinci kalite topraklar için de rant ortaya ç›kmakta ve birinci kalite topraklar›n rant› daha da artmaktad›r. Yani, tar›mda Azalan Verimler Kanunu geçerlidir (Ricardo, 1821).
Bu çerçevede, Ricardo’ya göre rant›n artmas› için ya toplumun zenginleflmesi ya
da nüfusun artmas› gerekmektedir. Baflka bir aç›dan, nüfusun artmas›yla birlikte rantlar da sürekli artma e¤iliminde olacakt›r. Zira nüfus artt›kça daha az verimli topraklar
üretime aç›lacak ve böylece de daha verimli topraklar›n rant› da giderek artacakt›r.

21

22


Öte yandan, Ricardo’ya göre, al›n›p sat›lan di¤er her fleyde oldu¤u gibi, eme¤in de bir piyasa fiyat› ve do¤al fiyat› vard›r. Eme¤in do¤al fiyat›, çal›flan›n kendisini ve ailesini geçindirebilece¤i düzeydeki ücrettir. Böylece, g›da ürünlerinin veya di¤er temel ihtiyaç ürünlerinin fiyatlar›ndaki bir art›fl, eme¤in do¤al ücretini de
artt›racakt›r. Ricardo bu noktadan hareketle nüfusun artmas›yla birlikte, g›da ürünlerinin ve temel ihtiyaç malzemelerinin fiyatlar›n›n artaca¤›n› ve bunun do¤al bir
sonucu olarak da eme¤in do¤al fiyat›n›n da yükselece¤ini ifade etmektedir (Ricardo, 1821).
Ricardo’ya göre eme¤in piyasa fiyat› ise tamam›yla piyasa koflullar›nda, emek
arz ve talebi taraf›ndan belirlenmektedir. Emek k›t oldu¤unda eme¤in piyasa fiyat› yüksek olmakta, emek bol oldu¤unda da eme¤in piyasa fiyat› düflük olmaktad›r.
Bununla birlikte, eme¤in piyasa fiyat›, do¤al fiyat›ndan sapmalar gösterse de sonunda eme¤in do¤al fiyat›na dönme e¤iliminde olacakt›r. Zira eme¤in piyasa fiyat›, do¤al fiyat›n› afl›nca iflçiler refah içinde ve sa¤l›kl› bir yaflam sürecekler ve daha
çok çocuk sahibi olacaklard›r. Böylece iflgücü arz› artacak ve sonunda da eme¤in
piyasa fiyat› do¤al fiyat›na gerileyecektir. Eme¤in piyasa fiyat›n›n, do¤al fiyat›n›n
alt›nda olmas› durumunda da çal›flanlar geçimlerini sa¤layamayacak ve en temel
gereksinimlerini bile karfl›layamayacak duruma geleceklerdir. Bu durumda da nüfus zamanla azalacak ve iflgücü arz› daralacakt›r. Böylece de eme¤in piyasa fiyat›,
do¤al fiyat›na kadar yükselecektir.
Ricardo’ya göre, bir ekonomide toplam gelir paylafl›l›rken, sermayedara düflen
pay, toplam gelirden toprak sahiplerinin pay› olan rantlar ve iflçilerin pay› olan ücretler düflüldükten sonra kalan miktar olmaktad›r. Bu noktada, sermayedar›n pay›
olan kâr ile iflçilerin pay› olan ücretler aras›nda ters yönlü bir iliflki bulunmaktad›r.
Bu çerçevede, sermayedar kâr›n› ancak iflçilerin ücretlerini düflürmesi durumunda
artt›rabilecektir. Zira, sat›lan ürünün fiyat› sabittir ve sermayedar›n elde etti¤i kâr,
iflçilere verilen ücretin seviyesine göre de¤iflkenlik gösterecektir.
Öte yandan, sermayedarlar›n elde etti¤i kâr oran› da zamanla azalma e¤iliminde olacakt›r. Zira, Ricardo’ya nüfusun artmas›yla birlikte daha verimsiz topraklar›n
üretime aç›lmas› sonucunda g›da maddelerinin fiyat› yükselecek, böylece sermayedarlar iflçileri geçimlik ücret düzeyinde tutabilmek ad›na, iflçilerin nominal ücretlerini artt›rmak durumunda kalacaklard›r. Bunun sonucunda da sermayedarlar›n
elde etti¤i kâr oran› düflmüfl olacakt›r (Ricardo, 1821).
Böylece, Ricardo’nun oluflturdu¤u gelir da¤›l›m› teorisine göre, iflçi ücretleri geçimlik düzeyde kalmakta, sermayedarlar›n elde etti¤i kâr oranlar› da zamanla düflmektedir. Öte yandan, Azalan Verimler Kanunu gere¤i, toprak sahiplerinin elde etti¤i rantlar da zaman içinde artmaktad›r. Bu durumun do¤al bir sonucu olarak, gelir da¤›l›m› zaman içinde toprak sahiplerinin lehine, iflçi ve sermayedarlar›n da
aleyhine olacak flekilde de¤iflmektedir (Barkai, 1959: 240).

MARX’IN GEL‹R DA⁄ILIMI TEOR‹S‹
Marx’›n gelir da¤›l›m› teorisi Ricardo’nunki gibi Emek-De¤er Teorisi üzerine kuruludur (Kurz, 2009: 22). Yine, Marx’›n gelir da¤›l›m› teorisi temelde Ricardo’nun gelir da¤›l›m› teorisinin bir türevi olmakla birlikte, her iki teori aras›nda önemli farkl›l›klar bulunmaktad›r. Bu farkl›l›klardan en önemlisi de Marx’›n Ricardo’nun tersine, kâr ve rant aras›nda bir ayr›ma gitmemifl olmas›d›r. Marx, Azalan Verimler Kanununa inanmad›¤›ndan, teorisinde buna yer vermemifl ve bunun bir sonucu olarak da kâr ve rant aras›nda bir ayr›ma gitmemifltir. Bunun haricinde, iflçi ücretlerinin neden geçimlik seviyede oldu¤u hususunda da Marx’›n yaklafl›m› Ricardo’ya

23


göre farkl›d›r. Marx’a göre, hemen her zaman emek arz›n›n emek talebinden fazla
olmas›, ya da baflka bir deyiflle yedek iflçi ordusunun hep var olmas›, ücretlerin
yükselmesine engel olmakta ve iflçileri asgari geçimlik seviyede tutmaktad›r (Kaldor, 1955-1956: 87).
Marx’›n gelir da¤›l›m› teorisi ile Ricardo’nun gelir da¤›l›m› teorisi SIRA S‹ZDE farklar nearas›ndaki
lerdir?
D Ü fi Ü N ödenen ücret
Marx, bir taraftan, bir ekonomide üretilen toplam gelirin iflçilereE L ‹ M
ve sermayedarlara ödenen kâr olmak üzere ikiye ayr›ld›¤›n› belirtirken, di¤er taraftan da sa¤lanan gelirin tamam›n›n iflçilerin hakk› oldu¤unu iddia O R U
S ederek, sermayedarlar›n elde etti¤i kâr›n tamam›n›n haks›z kazanç oldu¤unu öne sürmüfltür.
D‹KKAT

Karl Marx, 1818 y›l›nda Almanya’da Trier’de do¤du. Filozof ve politik ekonomisttir. Tarihsel materyalizm teorisiSIRA S‹ZDE
nin kurucusu olarak bilinmektedir. Alman felsefesinden
diyalekti¤i alarak bunu materyalist felsefe ile birlefltirmifltir. ‹ngiliz iktisat teorisinde yer alan Emek-De¤er teorisi
AMAÇLARIMIZ
tart›flmalar› içinden Art›k De¤er Teorisini gelifltirmifltir.
Frans›z düflünce sisteminden etkilenerek de s›n›f mücadelesi ve sosyalizm teorisini oluflturmufltur.
K ‹ T A P
Marx, tüm sistemini emek-de¤er teorisi üstüne kurmufltur.
Bu yüzden ak›l hocas› David Ricardo’dur. Marx, EmekDe¤er teorisi çerçevesinde, gerçekte de¤erin tek belirleyicisiTELEV‹ZYON
nin emek oldu¤unu, kâr ve faizin de “art›k de¤eri” oluflturdu¤unu ifade etmifltir. Marx, de¤erin tamam›n›n eme¤in ürünü olmas›ndan hareketle, sermayedarlar›n ald›¤› kâr ve toprak sahiplerinin kazand›¤› faizin tümünün,
‹NTER ET
çal›flan s›n›f›n hak etmifl oldu¤u kazanç üzerinden haks›z bir flekildeNal›nan art›k
de¤er oldu¤unu iddia etmifltir.
Karl Marx, 1883’te hayat›n› kaybetmifltir. En ünlü eserleri aras›nda Kapital (18671894), Komünist Manifesto (1848) bulunmaktad›r.

Marx’a göre, iflçiler gelirin tamam›n› üretmelerine ra¤men, eme¤in pay›na düflen ücret, iflçilerin asgari düzeyde geçinmelerine yetecek düzeyde gerçekleflmektedir. Böylece de sermayedarlar, iflçilerin hakk› olan pay› gasp etmektedirler.
Marx’a göre, sermayedarlar iflçilerin hakk› olan art›k de¤eri onlara vermeyerek iflçi s›n›f›n› sömürmektedirler.
Marx’›n gelir da¤›l›m› teorisinde, toplum iflçiler ve sermayedarlar olarak iki k›sma ayr›lmakta ve sermayedarlar üretim araçlar›na sahip olmalar›ndan dolay›, iflçilerin hakk› olan k›sm› gasp ederek onlar› sömürmektedirler. Baflka bir deyiflle
Marx’›n teorisinde elde edilen toplam gelir, ücret ve kâr olarak ikiye ayr›lmakta, iflçiler ve sermayedarlar aras›ndaki iliflki ve mücadele çerçevesinde, söz konusu s›n›flar›n elde ettikleri ücret ve kâr düzeyi ve buna ba¤l› olarak da sömürü düzeyi
de¤iflmektedir.

2

SIRA S‹ZDE

DÜfiÜNEL‹M
S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

24


Art›k De¤er Teorisi
Emek-De¤er Teorisinin uzant›s›nda oluflturulan Art›k De¤er Teorisi, Marx’›n gelir
da¤›l›m› teorisinde anahtar bir role sahiptir. Marx’›n teorisinde sermaye, sabit sermaye ve de¤iflken sermaye olarak iki k›sma ayr›lmaktad›r. Buna göre, üretim araçlar›n›n mülkiyeti için kullan›lan para sabit sermayeyi olufltururken, iflçilere ücret
olarak verilen para ise de¤iflken sermayeyi oluflturmaktad›r.
S=c+v
S: Toplam Sermaye
c: Sabit Sermaye
v: De¤iflken Sermaye
Üretim sürecinin akabinde, sermayedar›n elde etti¤i kârla birlikte; sermaye, art›k de¤er kadar büyümekte ve S’ hâlini almaktad›r.
S' = c + v + s
S':Üretim Süreci Sonundaki Toplam Sermaye
s: Art›k De¤er
Böylece, üretim süreci sonunda, Marx’a göre sermayedar, iflçilerin hakk› olan s
kadar kâr› kendisine ay›rmakta ve böylece iflçileri sömürmektedir. Marx’›n teorisinde sömürü oran› da bu çerçevede önemli bir yere sahiptir. Sömürü oran›, iflçilerin
sermayedarlar taraf›ndan sömürülme derecesini göstermektedir.
Sömürü Oran› = s/v
Buna göre, üretim süreci sonunda ortaya ç›kan art›k de¤erin, iflçilere emekleri
karfl›l›¤›nda verilen toplam ücrete oran› sömürü derecesini vermektedir. Örne¤in,
bir iflçi bir ayda toplam 100 ayakkab› üretirken, kendisine 50 ayakkab› alabilecek
kadar ücret ödenmiflse sömürü oran› da; s/v = (100-50)/50 = 1’dir. Söz konusu iflçi Marx’›n teorisine göre, üretti¤i toplam de¤erin yar›s› kadar bir ücret alabilirken,
iflçinin üretti¤i toplam de¤erin geri kalan yar›s› sermayedar taraf›ndan gasp edilmekte ve böylece iflçi % 100 oran›nda sömürülmüfl olmaktad›r.
Baflka bir aç›dan bak›l›rsa; örne¤in bir iflçi, günlük 4 saat çal›flmayla ald›¤› ücretin karfl›l›¤› kadar de¤er üretirken, günde 8 saat çal›fl›yorsa Marx’a göre söz konusu iflçi geri kalan 4 saati sermayedar için çal›flm›fl olmakta ve ortaya ç›kan art›k
de¤eri de sermayedar kendisine saklamaktad›r. Böylece, iflçinin çal›flt›¤› ilk 4 saatlik çal›flmas›n›n karfl›l›¤›nda ortaya ç›kard›¤› de¤erin karfl›l›¤› kendisine ücret olarak verilirken, geri kalan 4 saatin karfl›l›¤› olan art›k de¤eri ise sermayedar kendisine saklamaktad›r. Bu durumda da s/v = 4/4 = 1 olmakta ve sömürü oran› da böylece yine % 100 olarak gerçekleflmektedir.
Sömürü oran› olan s/v’deki bir art›fl, sömürü derecesinin artt›¤›n› gösterirken,
orandaki azalma da sömürünün azald›¤›n› ifade etmektedir. Örne¤in, art›k de¤erin
iflçilere verilen ücrete oran› % 100’den % 300’e ç›kt›¤›nda, bafllang›çta iflçilerin üretti¤i toplam de¤erin yar›s› iflçilere kal›rken, daha sonra iflçilerin üretti¤i toplam de¤erin sadece dörtte biri iflçilere ücret olarak ödenmekte ve toplam de¤erin dörtte
üçünü oluflturan art›k de¤er de sermayedara kalmaktad›r. Baflka bir deyiflle bir iflçi üretti¤i her 4 birim de¤erin bafllang›çta 2’sine sahip olurken, daha sonra her 4
birim de¤erin sadece 1’ine sahip olabilmekte ve geri kalan 3 birim art›k de¤er de
sermayedar taraf›ndan gasp edilmifl olmaktad›r.

Vahdi Boydaş, Mensur Boydaş,Gelir dağilimi ve yoksulluk

Vahdi Boydaş, Mensur Boydaş,Gelir dağilimi ve yoksulluk

Recommandé

Recommandé

Contenu connexe

Similaire à Vahdi Boydaş, Mensur Boydaş,Gelir dağilimi ve yoksulluk

Similaire à Vahdi Boydaş, Mensur Boydaş,Gelir dağilimi ve yoksulluk (6)

Plus de Mensur Boydaş

Plus de Mensur Boydaş (20)

Vahdi Boydaş, Mensur Boydaş,Gelir dağilimi ve yoksulluk