Fuente: http://www.runasimi.de/ . La ș se pronuncia como una sh-inglesa. La c̦h se pronuncia como una ch-regular o como una C̦h-retrofleja: http://es.wikipedia.org/wiki/Africada_retrofleja_sorda

1. MANUSCRITO QUECHUA DE HUAROCHIRÍ
Libro Sagrado de Los Andes
Waruchiri ñișqap
ñawpa machunkunap
kawsașqan

2. MANUSCRITO QUECHUA DE HUAROCHIRÍ
Alrededor del año 1608
--Creemos que este libro es la obra Quechua más importante de cuantas
existen, un documento excepcional y sin equivalente tanto por su
contenido como por la forma. ´Dioses y Hombres de Huarochirí´
es el único texto quechua popular conocido de los siglos XVI y XVII
y el único que ofrece un cuadro completo, coherente, de la mitología,
de los ritos y de la sociedad en una provincia del Perú Antiguo....
En este sentido es una especie de "Popul Vuh" de la antigüedad
peruana; una pequeña Biblia regional que ilumina todo el campo de
la historia prehispánica de los pueblos...—
JOSÉ MARÍA ARGUEDAS
Ritos y Tradiciones de Huarochirí:
"Conferencias y coloquios frecuentemente se dedican al tema de
necesidad de promover la eduación bilingüe intercultural en los países
andinos. Uno de los problemas principales para realizar este fin es la
falta de material escrito. El alumno aprende a leer y escribir en su
propia idioma, estudia textos a veces malredactados y generalmente
poco adaptadas a sus normas culturales.

3. Después una vez terminada la escuela, puesto que no existen ni libros
ni periódicos en su idioma,olvida todo lo que haya asimilado. En el
caso de quechua, ese hecho lamentable es poco comprensible.
La tradición escrita se remonta al siglo XVI y existe un importante
acervo de manuscritos y textos publicados correspondientes a los
siglos XVI, XVII y XVIII. Aunque la mayoría de estos documentos
trata de la evangelización también existen obras teatrales y poesías.
El instrumento lingüistico de esta literatura colonial es una de las
variantes de lo que se suele llamar la lengua general, lengua
parcialmente comprensible aún hoy para la mayoría de los
quechuahablantes del sur, es decir para los que manejan la variedad
del quechua más difundida actualmente. La lengua general, por el
hecho de haber sido utilizada para la propagación del cristianismo en
todo el conjunto centroandino, también ha dejado huellas en los
dialectos quechua I hablados al norte de Mantaro.
El estudio de esta variedad de quechua tendría numerosas ventajas.
Aumentaría el acervo literario disponsible. Introduciría elementos
léxicos olvidados y de gran importancia cultural. Permitiría la
realización de una de las finalidades de la educación bilingüe
intercultural, es decir: difundir una forma unitaria y lingüísticamente
bien conservada del idioma entre los hispanohablantes y los hablantes
de otros dialectos quechuas, muchos de los cuales sufren actualmente
de pérdida de vitalidad.
Evidentemente, los comentarios que preceden no tratan de disminuir
la importancia de la alfabetización en los demás dialectos quechuas ni
negar la necesidad de su desarrollo. Uno de los Derechos
Fundamentales reconocidos para los niños en todo el mundo es el de
ser alfabetizados en su propio idioma materno quechua. Sin embargo,
el estudio de una forma del idioma gozando de un gran prestigio
histórico nos parece sumamente útil para un reequilibrio cultural en el
mundo andino." Gerald Taylor.

4.  Pukyu (qallarina qillqașqa hinaș qillqaypi): Taylor, Gerald (1976) -
Ritos y Tradiciones de Huarochirí. (tukuy runașimipi qillqașqa
kastillaman tikrașqawanpaș)
 Runasimi.de-pa llamkapușqan, qillqayta allinyașqan.
Fuente / Pukyu:
Runasimi.de : http://www.runasimi.de/waruchir.htm
Yuyarina (Índice)
 Qallariy șimi (Introducción)
 Huk ñiqin uma raki (Capítulo 1): [Imanam ñawpa pacha wakakuna
karqan, imanam atinakurqan, imanam chay pacha runakuna
karqan]
 Ișkay ñiqin uma raki (Capítulo 2): [Imanam Quniraya Wiraqucha
pachanpi qatirqan, imanam Qawillaqa wawanta wacharqan,
imallapaș tukurqan]
 Kimsa ñiqin uma raki (Capítulo 3): [Imanam ñawpa pacha
runakuna tukurqan mama quc̦ha pac̦hyamuptin]
 Tawa ñiqin uma raki (Capítulo 4): [Imanam inti pichqa punc̦haw
chinkakurqan]
 Pichqa ñiqin uma raki (Capítulo 5): [Imanam ñawpa pachapi
Paryaqaqa Kunturqutu ñișqa urqupi pichqa runtu paqarimurqan,
imallapaș tukurqan]
 Suqta ñiqin uma raki (Capítulo 6): [Imanam Paryaqaqa pichqa
wamanmanta yurirqan, chaymanta runakuna tukurqan, imanam

5. tukuy yunkap atipaqninña kașpa, Paryaqaqa ñișqaman riyta
qallarirqan, imallapaș ñannintinpi tukurqan]
 Qanc̦his ñiqin uma raki (Capítulo 7): Imanam chay Kuparakuna
chay Chukisusu ñișqakta kanankamapaș yupaychan
 Pusaq ñiqin uma raki (Capítulo 8): Imanam Paryaqaqa
wichaykurqan, imanam huk runa churinwan Paryaqaqap
șiminkama kutimurqan, chaymantari imanam atinakurqan Wallallu
Qarwinchuwan
 Isqun ñiqin uma raki (Capítulo 9): Imanam Paryaqaqa ña tukuyta
puchukașpa payta muchachikuypaq unanchayta qallarirqan
(Qallariylla)
 C̦hunka ñiqin uma raki (Capítulo 10): Imanam C̦hawpiñamqa
karqan, maypim tiyan, imanam muchachikurqan
 C̦hunka hukniyuq ñiqin uma raki (Capítulo 11): Imanam Chanku
ñisqa takikta takirqanku, kayta rimaspaqa Tutaykiri Paryaqaqap
churinpa kasqanwanmi willasun
 C̦hunka ișkayniyuq ñiqin uma raki (Capítulo 12): Imanam kay
Paryaqaqap churinkuna tukuy Yunkakunakta atiyta ña qallarirqan
 C̦hunka kimsayuq ñiqin uma raki (Capítulo 13): Mama [ñișqa
llaqtamanta]
 C̦hunka tawayuq ñiqin uma raki (Capítulo 14): [Quniraya
Wiraquchap puchukașqanmanta]
 C̦hunka pichqayuq ñiqin uma raki (Capítulo 15): [Qunirayap
Qarwinchumanta ñawpaq kașqanpaș utaq qipan kașqan,
chaymanta]
 C̦hunka suqtayuq ñiqin uma raki (Capítulo 16): [Paryaqaqa pichqa
runtumanta yuriq wawqiyuqchuș karqan, kayri Paryaqaqachu
paykunap yayan, chay chaymanta]

6.  C̦hunka qanc̦hisniyuq ñiqin uma raki (Capítulo 17): [Imanam
Paryaqaqa ña wawqinta Paryaqarqu șutiyuqta Antip punkunpi
saqimușpa kutimurqan]
 C̦hunka pusaqniyuq ñiqin uma raki (Capítulo 18): [Inkap
Paryaqaqakta yupaychașqanmanta waqsa tiyașqanmantapaș]
 C̦hunka isqunniyuq ñiqin uma raki (Capítulo 19): [Maqawisa
Paryaqaqap churinpa awqaman yanapasqanmanta]
 (Kimsa c̦hunka hukniyuq ñiqin uma rakikama, ișkay yapa -
suplemento ñișqa - rakiwanpas)
Qallariy șimi (Introducción)
Runa indio ñișqap machunkuna ñawpa pacha qillqakta
yac̦hanman karqa chayqa, hinantin kawsașqankunapaș manam
kanankamapaș chinkaykuq hinachu kanman. Imanam
Wiraquchappaș sinchi kașqanpaș kanankama rikurin, hinataqmi
kanman.
Chay hina kaptinpaș, kanankama mana qillqașqa kaptinpaș,
kaypim c̦hurani kay huk yayayuq Waruchiri ñișqap
machunkunap kawsașqanta: Ima feniyuqc̦há karqan, ima
hinac̦h kanankamapaș kawsan, chay chaykunakta. Chayri sapa
llaqtanpim qillqașqa kanqa, ima hina kawsașqanpaș
paqarișqanmanta.

7. Huk ñiqin uma raki (Capítulo 1)
[Imanam ñawpa pacha wakakuna karqan, imanam atinakurqan,
imanam chay pacha runakuna karqan]
Ancha ñawpa pachaqa huk waka ñișqaș Yanañamqa
Tutañamqa șutiyuq karqan. Kay wakakunaktaqa qipanpi huk
wakataq Wallallu Qarwinchu șutiyuq atirqan. Ña atișpaș kanan
runakta ișkayllata wac̦hakunanpaq kamarqan. Huktaș kikin
mikurqan. Huktaș mayqintapaș kuyașqanta kawsachikurqan
yayan maman. Chaymantaș chay pachaqa wañușpapaș pichqa
punc̦hawllapitaq kawsarimpuq karqan. Hinașpa mikuyninri
tarpușqanmanta pichqa punc̦hawllapitaqși puqurqan. Kay
llaqtakunari, tukuy hinantin llaqtaș yunkasapa karqan. Chayși
ancha achka runakuna huntașpaș, ancha millayta kawsarqan
c̦hakranpaqpaș qaqaktapaș pataktapaș hinakta aspișpa
allallașpa. Chay c̦hakrakunaș kanankamapaș tukuy hinantin
qaqakunapi uchuyllapaș hatunpaș rikurin. Hinașpari chay pacha
pișqukunari ancha sumaqkamaș karqan uritupaș qaqipaș tukuy
qillusapa pukasapa. Chaykunaș qipanpi, ña may pacham huk
wakataq Paryaqaqa șutiyuq rikurimurqan, chay pachaș hinantin
rurașqanwan Antiman qarquytukurqan. Chay atișqankunaktaqa
kay qipanpim Paryaqaqap paqarimușqantawan rimașun.
Chaymantam kanan huk wakataq Quniraya șutiyuq karqan.

8. Kaytam mana allichu yac̦hanchik, Wallallumantapaș
Paryaqaqamantapaș ichapaș ñawpaqnin karqan o qipanpaș.
Ichaqa kay Qunirayap kașqanraqmi ñac̦hqa Wiraquchap
kașqanman tinkun. Porque kaytam runakuna ña muchașpaș:
"Quniraya Wiraqucha,
runakamaq pachakamaq,
ima haykayuq qammi kanki.
Qampam c̦hakrayki,
Qampaq runayki"
ñișpa muchaq karqan. Ima hayka sasa ruranakta qallariypaqpaș
paytaraqmi machukuna kukanta pachaman wischușpa "Kayta
yuyachiway, amutachiway, Quniraya Wiraqucha" ñișpa, mana
Wiraquchaktaqa rikușpataq, ancha ñawpa rimaq muchaq
karqanku. Yallin aștawanraq qumpikamayuqri qumpinanpaq
sasa kaptin muchaq qayaq karqan. Chayraykum kaytaraq
ñawpaqninpi kawsașqanta qillqașun, chaysawam
Paryaqaqakta.

9. Ișkay ñiqin uma raki (Capítulo 2)
Quniraya Wiraquchap kawsașqan [Imanam Quniraya
Wiraqucha pachanpi qatirqan, imanam Qawillaqa wawanta
wacharqan, imallapaș tukurqan]
Kay Quniraya Wiraquchaș ancha ñawpa huk runa ancha
wakcha tukușpalla purirqan yaqullanpaș kușmanpaș lliki
llikisapa. Runakunapaș wakin mana riqsiqninkunaqa "wakcha
usasapa" ñișpaș qayarqan. Kay runaș kanan tukuy
llaqtakunakta kamarqan. C̦hakraktapaș rimașpallaș pata-
pataktapaș allin pirqașqakta tukuchirqan. Rarqaktaș kanan
lluqșimunanmanta huk "pupuna" șutiyuq kañaweralpa
sisayninwan chuqașpallaș yac̦hakuchirqan. Chaymantari ima
haykaktapaș rurașpaș purirqan, wakinnin llaqta
wakakunaktapaș yac̦hașqanwan allquchașpa.
Chayși huk mitaqa huk warmi wakataq Qawillaqa șutiyuq
karqan. Kay Qawillaqaș kanan wiñay donsella karqan. Panaș
ancha sumaq kaptin, pi mayqan waka willkakunapaș "puñușaq"
ñișpa munapayarqan. Chayși manataq huñirqanchu.
Chaymantaș kanan qipanpi chay warmiqa chay hina mana pi
qaritapaș c̦hankaykuchikușpa, huk yura rukmap sikinpi
awakurqan. Chayși chay Quniraya amawta kayninpi huk pișqu
tukușpa chay yura rukmaman wichay rirqan. Chayși chaypi huk

10. rukma c̦hayașqa kaptin, chayman yumayninta c̦hurașpa
urmachimurqan chay warmi qayllaman. Chayși chay warmiqa
ancha kușikușpa millpuykurqan. Chayși hinalla c̦hic̦hu tukurqan
mana qarip c̦hayașqan. Isqun killapi, imanam warmikunapaș
wac̦hakun, hina wac̦hamurqan, hina donsellataq. Chayși
kikillantaq huk wata chika ñuñunwan kawsachirqan, "Pip
churinc̦há kayqa?" ñișpa.
Chayși ña huk wataman huntaptinqa – tawa c̦haki ña chay
wamra puriptinqa –, tukuy hinantin waka willkakunakta
qayachirqan yayanta riqsikunqanpaq. Chayși kay șimikta
wakakuna uyarișpa, ancha kușikușpa tukuynin alli
pachantakama pachallișpa, "Ñuqaktapaș ñuqaktapaș
munawanqa" ñișpa hamurqanku. Chayși kay tantanakuyri
Anchiquc̦hapi karqan. Maypim chay warmi tiyarqan, chayman
hinașpaș ña tukuynin hinantin wakakuna willkakuna
tiyaykuptinși, chay warmiqa ñișpa ñirqan: "Rikuy, qarikuna
apukuna, riqsikuy kay wawakta! Mayqinniykichikmi
yumawarqankichik, qamchu qamchu?" ñișpaș sapanpi
tapurqan. Chayși manataq pillapaș "ñuqapmi" ñirqanchu.
Chayși chay ñișqanchik Quniraya Wiraquchaqa manyallapi
tiyakușpaș ancha wakchalla hina tiyakuptinși, (Qawillaqa:)
"Chay wakchap churinchu kanman" ñișpaș paytaqa millașpa
mana tapurqanchu, chika sumaqkama qarikunaqa tiyaptin.
Chayși mana pillapaș "ñuqap churiymi" ñișpa ñiptinși, chay

11. wamrakta ñișpa ñirqan: "Riy, qam kikiyki yayaykikta riqsikuy!"
ñișpa, ñirqan wakakunaktapaș: "Churiyki kașpaqa qam sawam
lluqamușunki" ñișpa ñawpaqtaq willașpa. Chayși chay wamraqa
manyanmanta qallarimușpaș tawa c̦hakilla purișpa hasta chay
huk manyan, yayan(pa) tiyașqanman c̦hayașqankama mana
pillamanpaș lluqarqanchu. Chayși ña c̦hayașpaqa tuyllapuni
ancha kușikușpa yayanpa c̦hankanman lluqaykurqan.
Chayși mamanqa chayta rikușpaș, ancha piñakușpa, "Atatay!
Chay hina wakchap churintachum ñuqaqa wac̦hayman" ñișpaș
chay wawallanta aparikușpa quc̦haman chiqacharqan. Chayși
chay Quniraya Wiraquchaqa, "Tuylla munawanqa" ñișpa, quri
pachanta pachallișpa, tukuy llaqta wakakunapaș manchariptin,
qatiytaña qallarirqan ñișpa: "Pana Qawillaqa, kayman
qawaykumuway; ancha sumaqñam kani" ñișpaș, pachaktapaș
illarichișpa șayarqan. Chayși chay Qawillaqa mana uyantapaș
payman tikrarichișpa quc̦haman, "Hinalla chinkașaq chika millay
runap qac̦hqasapap churinta wac̦hașqaymanta" ñișpa
chiqacharqan, maypim kananpaș chay Pachakamaq uku
quc̦hapi kananpaș șutillam ișkay rumi runahina tiyakun,
chayman. Chayși chay kanan tiyașqanpiș c̦hayașpalla, rumi
tukurqan.
Chaymantaș kay Quniraya Wiraquchaqa "Pana rikurimunqa,
qawaykumuwanqa!" ñișpa qaparișpa qayapayașpa karullapi
qatirqan. Chayși ñawpaq huk kunturwan tinkurqan. Chayși:

12. "Wawqi, maypim chay warmiwan tinkunki" ñiptinși, (kunturqa)
"Qayllapim! Ñac̦hqam tarinki" ñiptinși, (Qunirayaqa) ñișpa
ñirqan: "Wiñaymi kawsanki tukuy hinantin sallqakunamanta.
Wañuptinqa wanakuktapaș wikuñaktapaș ima hayka kaqtapaș,
qamllam mikunki. Chaymanta qamta pillapaș wañuchișunki
chayqa, paypaș wañunqataqmi" ñișpaș ñirqan.
Chaymantaș chaysawa añașwan tinkurqan. Chayși: "Pana,
maypim chay warmiwan tinkunki" ñișpa tapuptinși, payqa ñișpa
ñirqan: "Manañam tarinkichu, ancha karuktam rin" ñiptinși,
(Qunirayaqa:) "Qamqa chay willawașqaykimanta manam
punc̦hawpaș purinkichu, tutallam; runapaș c̦hiqñiptin, ancha
millayta așnașpa purinki" ñișpa ancha millaypi ñakarqan.
Chaysawam pumawan tinkurqan. Chaymi payqa:
"Qayllaktaraqmi rin. Qaylla ñam sichpaykunki" ñiptinmi,
paytaqa: "Qamqa ancha kuyașqam kanki. Llamaktapaș
huchayuqpa llamantaraqmi mikupunki. Qamta wañuchișpapaș,
hatun fiestapiraqmi umansawa c̦hurașpa takichișunki.
Chaymanta watanpi qamta lluqșichișpari huk llamanta
nakașparaqmi takichișunki" ñișpa ñirqan.
Chaymantam ñataq huk atuqwan tinkurqan. Chaymi chay
atuqqa: "Ancha karukta ñam rin. Manañam tarinkichu" ñișpa
ñiptinmi, "Qamtaqaq karupi purikuptiykitaqmi, runakunapaș

13. 'chaqay atuq aquylla' ñișpa ancha c̦hiqñișunki. Wañuchișpari
yanqam qamtaqa qaraykiktapaș ușuchișunki" ñișpa ñirqan.
Hinataqși huk wamanwan tinkurqan. Chayși chay wamanqa:
"Qayllataraqmi rin; ñac̦hqam tarinki" ñiptinși, (Qunirayaqa:)
"Qamqa ancha kușiyuqmi kanki; mikușpapaș ñawpaqraqmi
qintikta almusakunki, chaymantari pișqukunakta. Wañuchișpari
qamta, wañuchiq runam huk llamanwan waqachișunki;
hinașpari takișpapaș, umanpim c̦hurașunki chaypi sumașpa
tiyanqaykipaq" (ñișpa ñirqan).
Chaysawam kay uritukunawan tinkurqan. Chayși chay urituqa:
"Ancha karukta ñam rin. Manañam tarinkichu" ñiptinși,
(Qunirayaqa:) "Qamqa ancha qaparișpam purinki.
'Mikuyniykikta ușuchișaq' ñiptiykipaș, chay qapariyniykikta
uyarișpam, ancha utqalla qarqușunki. Chaymi ancha ñakarișpa
kawsanki, runapaș c̦hiqñiptin" ñișpa ñirqan. Chaymantari pi
mayqan alli willakuqwan tinkușpaqa, alliktasapa kamaykușpaș
ñirqan. Mana allikta willaqnintari millaypikama ñakașpaș rirqan.
Chayși quc̦ha patapi c̦hayașpaqa, Pachakamaq ñiqman
kutimurqan. Chayși chaypiqa Pachakamaqpaq ișkay șipaș
churin machaqwaypa waqaychașqan tiyaqman c̦hayamurqan.
Chayși kay ișkay șipașpa mamanqa ñawpaqllantaq quc̦ha
ukuman chay Qawillaqa ñișqakta visitaq yaykurqan, șutinpaș
Urpaywachaq șutiyuq. Kay illaptinși, chay Quniraya

14. Wiraquchaqa chay șipașta yuyaqninta puñuchirqan. Chayși
huqin ñañantawan puñuyta munaptinși, chayqa huk urpay
tukușpa pawarirqan. Chaymantaș mamanpaș Urpaywachaq
șutiyuq karqan. Chayși chay pachaqa quc̦hapi manaș huk
challwallapaș karqanchu. Chay Urpaywachaq ñișqallaș wasinpi
huk uchuylla quc̦hallapi uywakuq karqan. Chaytaș kay
Qunirayaqa piñașpa: "Imapaqmi chay Qawillaqa ñișqa warmikta
quc̦ha ukumanqa visitaq rin?" ñișpalla tukuyninta hatun
quc̦haman wischuripurqan. Chaymantaraqși kananqa
challwakunapaș quc̦hapi huntan. Chaymantaș chay Quniraya
Wiraqucha ñișqaqa mitikamurqan quc̦hapata ñiqta. Chayși chay
Urpaywachaq ñișqa warmiqa, wawankuna "Hinam yuquwan"
ñișpa willaptinși, ancha piñașpa qatimurqan. Chayși
qayapayașpa qatiptinși, huñișpa șuyarqan. Chayși "Usallaykikta
usașqayki, Quni" ñișpaș usarqan. Chayși ña usașpa, pay
qayllapi huk hatun qaqakta wiñarichirqan, "Chay Qunirayakta
urmachișaq" ñișpa. Chayși payqa amawta kayninpi
musyakușpa, "Așlla ismaykukumușaq, pana" ñișpalla kay
llaqtakunaman ñataq mitikamurqan. Chayși kay kitipi ancha
unay purikurqan ancha achka llaqtakunakta runaktapaș
llullachișpa.
[Chay Quniraya Wiraquchap puchukașqanmanta kay qipanpim
willașun.]

15. Kimsa ñiqin uma raki (Capítulo 3)
[Imanam ñawpa pacha runakuna tukurqan mama quc̦ha
pac̦hyamuptin.]
Kaypim ñataq ancha ñawpa runakunap rimakușqanman ñataq
kutișun.
Chay șimiri kaymi. Ñawpa pachaș kay pacha puchukayta
munarqan. Chayși mama quc̦hap pac̦hyamunanta yac̦hașpaș,
huk urqu llamaqa ancha allin qiwayuqpi, chay llamayuq
samachiptintaq, mana mikușpaș ancha llakikuq hina karqan,
"in-in" ñișpa waqașpa. Chayși chay llamayuqqa ancha piñașpa
sarap quruntayninwan chuqllu mikukușqanpi chuqarqan:
"Mikuy, allqu! Chika qiwapim samachiyki" ñișpa. Chayși chay
llamaqa runa hina rimarimușpa ñișpa ñirqan: "Utiq, imaktam
qam yuyankiman? Kananmi pichqa punc̦hawmanta quc̦ha
pac̦hyamunqa. Chaymi pacha puchukanqa" ñișpa rimarirqan.
Chayși chay runaqa ancha mancharișpa, "Imanam kașun?
Mayman rișpam qișpișun?" ñișpa ñiptinși, "Haku Willkaqutu
urquman! Chaypi qișpișun. Pichqa punc̦hawpaq mikuyniykikta
apakuy!" ñișpa ñirqan. Chayși chaymantaqa chay urqu
llamantapaș winaynintapaș kikin apașpa, ancha utqașpa rirqan.

16. Chayși ña Willkaqutu urquman c̦hayaptinqa, tukuy
animalkunaña huntașqa – pumapaș atuqpaș wanakupaș
kunturpaș, ima hayka animalkunapaș. Chayși chay runa
c̦hayaptin pachalla, quc̦haqa pac̦hyamurqan. Chayși chaypi
ancha kic̦hkinakușpa tiyarqan. Tukuy hinantin urqukunaktapaș
tukuy pampaptinși, chay Willkaqutu urquqa așlla puntallan
mana yakup c̦hayașqa karqan. Chayși atuqpaq c̦hupantaqa
yaku huqucharqan. Chayși chay yanamanpaș tukurqan. Chayși
pichqa punc̦hawmantaqa ñataq yakuqa uraykurqan chakirirqan.
Chay chakirișpaș, quc̦haktapaș hasta urayman anchurichirqan,
runakunaktari tukuy hinantin runakta qulluchișpa.
Chaymantaș chay runaqa ñataq mirarimurqan. Chay kaqși
kanankama runakuna tiyan. Kay șimiktam kanan kristiyanukuna
unanchanchik chay "tiempo del diluvio" ñișqaktac̦h. Paykunaqa
hina Willkaqutukta qișpișqanta unanchakun.

17. Tawa ñiqin uma raki (Capítulo 4)
[Imanam inti pichqa punc̦haw chinkakurqan.]
Chaymantam huk șimiktataq willașun punc̦haw wañușqanta.
Ñawpa pachaș inti wañurqan. Chayși chay wañușqanmanta
pichqa punc̦haw tutayarqan. Chayși rumikunaqa paypura
waqtanakurqan. Chaymantaș kay mortero muc̦hkakunari,
chaymanta kay maraykunapaș runakta mikuyta qallarirqan.
Llama urqukunari hinataq runaktaña qatirirqan. Kaytam kanan
ñuqanchik kristiyanukuna unanchanchik Jesu Kristu
apunchikpaq wañușqanpi tutayașqantac̦h. Kaykunaqa riman
ñișpa: "Unanchanchik ichac̦h ari chay."
Pichqa ñiqin uma raki (Capítulo 5)
[Imanam ñawpa pachapi Paryaqaqa Kunturqutu ñișqa urqupi
pichqa runtu paqarimurqan, imallapaș tukurqan.]
Kaymantam ñataq Paryaqaqap paqarimușqan qallarinqa.
Ñam ari kay ñawpaq tawa kapitulupi ñawpa pacha
kawsașqankunakta willanchik. Ichaqa kay runakunap chay
pacha paqarimușqankunaktam mana yac̦hanchikchu,

18. maymantac̦h paqarimurqan. (Chaymanta kay runakuna chay
pacha kawsaqkunaqa paypura awqanakușpa atinakușpallam
kawsaq karqanku. Kurakanpaqpaș sinchikunallakta
qapaqkunallakta riqsikurqan. Kaykunaktam "Purun Runa" ñișpa
ñinchik.) Kay pachapim chay Paryaqaqa ñișqa Kunturqutupi
pichqa runtu yurimurqan. Kay yurișqantam huk runa
wakchallataq Watyakuri șutiyuq Paryaqaqap churin ñișqataq
ñawpaqlla rikumurqan yac̦hamurqan. Kay yac̦hașqantari achka
mistiryu rurașqantawanmi rimașun. Chay pacha kay Watyakuri
ñișqa wakchalla mikușpapaș, watyakușpalla kawsaptinși,
șutiyachirqan "Watyakurim" ñișpa.
Chay pachaș huk runa Tamtañamqa șutiyuq ancha qapaq
hatun apu karqan. Wasinpaș tukuy hinantin wasin "kasa",
"kanchu" ñișqa rikchaqkuna pișqukunap rikrawan qatașpaș
karqan. Llamanpaș qillu llama puka asul llama ima hayka
rikchaqkama llamayuqși karqan. Chayși kay runakta chika alli
kawsașqanta rikușpaș, tukuy hinantin llaqtakunamanta
hamușpa yupaycharqan mancharqan. Chayși payri ancha
yac̦haq tukușpa piși yac̦hașqanwan, ancha achka runakunakta
llullașpa kawsarqan. Chay pachaș hina amawta tukuq dyus
tukuq kașpataq, chay runa Tamtañamqa șutiyuq ancha millay
unquyta tarirqan. Chayși ancha achka wata unquptinși, "Ima
hinam chika yac̦haq kamaq kașpataq unqun?" ñișpa
runakunapaș chay pacha rimarqanku. Chayși chay runaqa

19. "alliyașaq" ñișpa, imanam wiraquchakunapaș amawtakunakta
dukturkunakta qayachin, chay hina tukuy yac̦haqkunakta
sabyukunakta qayachirqan. Chayși manataq pillapaș
yac̦harqanchu chay unqușqanta.
Chayși kay Watyakuriqa chay pacha uraquc̦ha ñiqmanta
hamușpa, may pacham Sinigillaman uraykumunchik chay
urqukta, chaypiș puñumurqan. Chay urqum kanan Latawsaku
șutiyuq. Chaypi puñuptinși, huk atuqqa uramanta hamușqa
hukri hanaqmanta hamușqataq, chayși chaypi paqtalla
tinkușpaș: "Wawqi, ima hinallam hanaq willkapi?" ñișpa
tapurqan. Chayși: "Alliqa allim, ichaqa huk apum Anchiquc̦hapi
willka, chika yac̦haq tukuq dyus tukuqmi, ancha unqun. Chaymi
tukuy amawtakuna taripan pachakta 'imamantam chika unqun'
ñișpa; chaymi manataq pillapaș yac̦hanchu unqușqanta.
Chaymi chay unqușqanqa. Warminpa pinqayninmanmi
kamchakuptin huk muru sara kallanamanta pac̦hyamușpa
c̦hayaykurqan. Chaytam ñataq pallașpa, huk runaman
qarakurqan. Chay qarașqanmantam chay runa mikuqwan
huchallikuqña tukun. Chaytam kanan pachaqa wac̦huqtaña
yupan. Chaymantam kay huchamanta huk machaqway chay
chika sumaq wasin sawa paykunata mikuq tiyan. Huk hampaturi
ișkay umayuq maraynin ukupi tiyantaq. Kay mikuqnintam kanan
mana pillapaș musyanchu" ñișpaș willarqan chay atuq
uramanta hamuqta. Chayși ñataq paytari: "Wawqi, chayqa ura

20. willkapi ima hinallam runakuna?" ñișpa tapurqan. Chayși payri
hinataq willarqan: "Huk warmim – hatun apu willkap churinmi –
ullumanta ñac̦hqa wañun" ñișpa. (Kay șimin kanan ancha achka
chay warmi alliyașqankama. Chaytaqa qipanpiraqmi qillqașun.
Kananri ñawpaqman kutișun.)
Kay kaykunakta willanakuptinși, chay Watyakuri ñișqa uyarqan.
Chay chika hatun apu dyus tukușpa unquq kay runaș ișkay
churiyuq karqan. Chayși huk yuyaqninta huk ayllunwantaq
ancha qapaqwan tinkichirqan. Chayși kay wakcha Watyakuri
ñișqaqa, chay pacha unquptin, chay apuman c̦hayarqan.
Chayși c̦hayașpaș, wasi qayllapi tapuykac̦harqan: "Manachu
kay llaqtapi pillapaș unqun?" ñișpa. Chayși chay qipan șipaș
churinqa, "Yayaymi unqun" ñișpa willarqan. Chayși: "Ñuqawan
kașun. Qamrayku yayaykikta alliyachișaq" ñișpa willarqan. Kay
warmip șutintam manam yac̦hanchikchu; ichaqa kaytaș qipanpi
C̦hawpiñamqaktaña șutiyachirqan. Chayși chay warmiqa mana
tuyllaqa huñirqanchu. Chayși yayantaqa, "Yaya, kaypim huk
wakcha 'yayaykikta alliyachișaq' ñimuwan" ñișpa willarqan.
Chayși kay șimikta uyarișpaș, chay sabyukuna tiyaqqa
asikurqan, "Ñuqakunapaș alliyachiptiychu, chay wakcharaq
alliyachinman!" ñișpa. Chayși chay apuqa alliyayninta ancha
munașpaș, "Hamuchuntaq ima hina runallapaș!" ñișpa
qayachirqan. Chayși qayachiptin, kay Watyakuri ñișqaqa
yaykușpa ñișpa ñirqan: "Yaya, alliyayta munaptiykiqa,

21. alliyachișqayki. Ichaqa churiykiktam quwanki" ñiptinși, payqa
ancha kușikușpa, "allitaqmi!" ñișpa ñirqan. Chayși chay ñawpaq
churinpa qusanqa kay șimikta uyarișpaș, ancha piñarqan:
"Imapaqmi 'chay huk wakchawan tinkichișaq' ñișpa ñin ñuqa
chika qapaqpaq kuñadayta?" ñișpa. Kay runa piñakuqpa
Watyakuriwan awqanakușqantam kay sawa willașun. Kananqa
chay wakcha Watyakuri ñișqap hampișqanman ñataq kutișun.
Chayși kay Watyakuriqa hampiyta qallarirqan, "Yaya,
warmiykim wac̦huq" ñișpa. "Chay hina wac̦huq huchayuq
kaptinmi, qamta unquchișunki. Qamta mikuqri kay chika
qullanan wasiyki sawam ișkay machaqway tiyan. Chaymantam
hampaturi ișkay umayuqtaq maray ukupi tiyan. Kaykunaktam
kanan tukuyninta wañuchișun, chaymi alliyanki. Chaymantam
ña alliyașpam, tukuy ima haykakta yallișpa ñuqap yayayta
muchanki. Qaya minchallam yurimunqa. Qamqa manam ari
kamaq runachu kanki; kamaq runa kașpaqa, manam ari
unqunkimanchu" ñișpa ñiptinși, ancha mancharirqan. Chayși ña
chay wasinta chika sumaqta "paskașaq" ñiptinși, ancha
llakikurqan. Warminși hinataq, "Yanqam kay wakcha 'aquylla'
ñiwan. Manam wac̦huqchu kani" ñișpa qaparirqan.
Chayși chay runa unquqqa alliyayninta ancha munașpaș
wasinta pașkachirqantaq. Chaymantaș ișkay machaqwayta
surqurqan. Hinașpa wañuchirqan. Warmintari hinataq șuti
willarqan, imanam chay huk muru sara pac̦hyamușqa

22. pinqayninman c̦hayaykurqan; hinașpa ñataq pallașpa runakta
qararqan, chaykunakta. Chayși chay warmipaș qipanpiqa,
"Ancha chiqanmi!" ñișpa tukuyta willarqan. Chaymantaș ñataq
marayninta hatarichirqan. Chayși chay ukumantaqa huk
hampatu ișkay umayuq lluqșimușpa, chay Anchiquc̦ha
wayquman pawarirqan. Chaypiș kanankama tiyakun huk
pukyupi. Chay pukyuș kanan chaypi runakuna c̦hayaptinqa, ña
ñișpa chinkachin ña ñișpa lukutapaș ruran.
Kay tukuy ñișqanchikkunaktaña puchukaptinși, chay unquq
runaqa alliyarqan. Ña allipuptinși, chay Watyakuri ñișqaqa
punc̦hawninpi huk mita Kunturqutuman rirqan. Chaypiș chay
Paryaqaqa ñișqa wakaqa pichqa runtu tiyakurqan. Chay
qayllanpiș kanan wayrapaș pukurirqan. Chayși ñawpa pachaqa
manaș wayra rikurirqanchu. Chayman rinan kaptinqa
punc̦hawninpiș, chay alliyaq runaqa șipaș churinta qurqan.
Chayși ișkaynillan chay urqu kitikta purișpa huchallikurqan.
Kay huchallikușqantaña, chay huk ñawpaq mașan uyarișpaș,
"Ancha pinqayta rurașaq chay wakchakta" ñișpa yallinakuytaña
qallarirqan. Chayși huk punc̦haw chay runaqa, "Wawqi,
qamwan yallinakușun imawanpaș. Qam wakcharaqchu chika
qapaqpaq kuñadayta warmiyankiman" ñișpaș ñirqan. Chayși
chay wakchaqa "Allitaqmi!" ñișpaș, yayanman "Kay hinam
ñiwan" ñișpa willakuq rirqan. Chayși payqa: "Allitaqmi. Imata
ñiptinpaș, tuyllam ñuqaman hamuwanki" ñișpa ñirqan.

23. Kay yallinakuyși kay hina karqan. Huk punc̦hawsi: "Upyaywan
hinașpa takiywan yallinakușun" ñișpa ñirqan. Chayși kay
wakcha Watyakuri ñișqaqa yayanman willakuq rirqan. Chayși:
"Riy chay huk urquman. Chaypim wanaku tukușpa wañușqa
sirikunki. Chaymi tutallamantam ñuqakta rikuqri huk atuq añaș
warminwan hamunqa. Chaymi huk uchuylla purunkullapi
așwanta apamunqa. Hinașpa tinyantapaș apamunqataq.
Chaytam kanan qamta wañușqa wanakukta rikușpam,
chaykunaktapaș pachapi c̦hurașpa, atuqri antaranta
c̦hurașpataq mikuytaña qallarișunki. Chaymi qamqa runa
tukușpa ancha nanaqta qaparișpa pawarimunki. Chaymi
paykunaqa chaynintapaș mana yuyașpa mitikaptinmi, chayta
apașpa yallinakuypaq rinki" ñișpaș yayan Paryaqaqa willarqan.
Chayși kay wakchaqa ñișqankama rurarqan. Chayși ña
yallinakușpaqa ñawpaqninpi chay runa qapaq ñișqa takirqan.
Chayși warmikunapaș ñac̦hqa ișkay pac̦hak chika takipuptinși,
ña pay puchukaptin, chay wakchaqa yaykurqan sapallan
warmillanwan ișkaynillan. Chayși punkunta yaykușpataqși chay
añașpa wankarninta apamușqanwan takiptin, tukuy chay
pachapaș kuyurqan. Hinașpaș chaywanpaș tukuyta yallirqan.
Chayși ñataq upyayta qallarirqan. Chayși, imanam kananpaș
qurpakuna hanaqmanta tiyamun, chay hinaș sapallan
warmillanwan tiyamurqan. Chayși chay runakunaqa tukuy
hinantin tiyaqkuna anqusamurqan mana samachișpa. Chayși

24. payqa tukuyta upyașpapaș mana llakișpa tiyakurqan. Chayși
ñataq payri chay uchuylla purunkullapi așwan apamușqanwan
anqusaytaña qallarirqan, runakunapaș "Chika uchuyllapichu
chika runakta saksachinman!" ñișpa asipayaptin. Chayși payqa
manyanmanta anqusamușpa, sapanpi tuylla-tuylla urmachirqan.
Chayși qayantin ñataq (runa qapaq ñișqaqa) huk yallinakuyta,
(Watyakuri) atipaptin, munarqan. Kay yallinakuyși wallparikuy
karqan ancha allin "kasa" ñișqanwan "kanchu" (puru)
ñișqanwan. Chayși kay Watyakuri ñișqaqa ñataq yayanman
rirqan. Chayși huk rasu pachakta yayanqa qumurqan.
Chaywanși tukuy runakunaktapaș ñawinta rupachișpa
atiparqan. Chaymantaș ñataq: "Pumakta aparișpa yallinakușun"
ñișpa ñirqan. Chayși kay runaqa pumankunakta aparișpa
yalliyta munarqan. Chayși chay wakchaqa, yayan willaptin,
tutallamanta huk pukyumanta puka pumakta apamurqan.
((Chay puka pumawanși kanan takiptin, imanam kanan huk
arku silu ñiqpi lluqșin, chay hina lluqșiptin, takirqan.))
Chaymantaș kanan ñataq (chay qapaq ñișqaqa) wasi
pirqakuywan yallinakuyta munarqan. Chayși chay runaqa ancha
achka runayuq kașpa, huk punc̦hawlla hatun wasikta ñac̦hqa
tukuchirqan. Chayși kay wakchaqa tiksillanta c̦hurașpa, tukuy
punc̦haw warmillanwan purikurqan. Chay tutaș kanan tukuy
pișqukuna chaymanta machaqwaykuna ima hayka pachapi

25. kaqkunaș pirqarqan. Chayși qayaqa ña (chay runaqa)
tukușqakta rikușpa, ancha mancharirqan.
Chaymanta qatananpipaș hinataqși yallirqan. Uqșantapaș tukuy
wanakukuna wikuñakunaș (runa qapaqpa wasinman)
aștamurqan. Chay runaptari llamanwan chaqnamuptinși,
usqullukta minkașpa huk qaqallapi șuyașpa mancharichișpa,
tukuyta destruirqan urmachirqan. Chaywanpaș hinataq
yallirqan. Kay tukuyta yallinakușpaș qipanpiqa, kay wakcha
ñișqaqa ñișpa ñirqan yayanpa șiminkama: "Wawqi, ñam chika
achka mita qampa șimiykikta huñișpa yallinakunchik. Kunanqa
ñuqap șimiytapaș huñiwaytaq!" ñișpa ñiptinși, "Allitaqmi!" ñișpa
huñirqan. Chayși ñișpa ñirqan: "Kananqa anqas kușmayuq,
chaymanta waranchikri yuraq utku kachun; hinalla takișun"
ñișpaș ñiptinși, "Allitaqmi!" ñirqan. Chayși chay runaqa
ñawpaqmantapaș payraq ñawpaq takiq kașpaș takirqan. Ña
takiptinși, chay Watyakuri ñișqaqa hawamanta qaparișpa
kallparimuptinși, chay runaqa mancharișpa huk lluwichu
tukușpa mitikarqan. [Chay hinaș chay Anchiquc̦ha sawaman
rirqan.]
Chayși warminpaș, "Qusallaywantaq wañușaq" ñișpa qatirirqan.
Chayși chay wakcha ñișqaqa ancha piñașpa: "Riy, utiq! Qammi
chika watuykawarqankichik!" ñișpa, "Qamtaqa
wañuchișqaykim!" ñișpaș qatirirqantaq. Chayși qatișpa,
warmintaqa Anchiquc̦ha ñanpi hapișpaș, "Kaypim hinantin runa

26. hanaqmanta uramanta hamuq pinqayniykita rikupayașunki!"
ñișpaș uraysinqa umanmanta șayachirqan. Chayși tuylla
pachanpitaq rumi tukurqan. Chay rumiș kanankamapaș imanam
runap c̦hankan hina c̦hankayuq rakayuq tiyan. Chaytaș
imanqanpaq ari kukakta chay sawa c̦hurapun kanankamapaș.
Chaymantaș chay lluwichu tukuq runaqa hinallataq chay
urquktaș siqașpa chinkarqan. Chay lluwichuș kanan ñawpa
pachaqa runa mikuq karqan. Qipanpiș kananña achka lluwichu
kașpaș, "Ima hinam runakta mikușunchik?" ñișpa
qachwakurqan. Chayși huk wawallanqa, "Ima hinam runa
mikuwașun?" ñișpa pantarqan. Chayta uyarișpaș,
lluwichukunaqa chiqirirqan. Chaymantaș lluwichupaș runap
mikunan karqan.
Kay ñișqanchikkunaktaña puchukaptinși, Paryaqaqa ñișqaqa
pichqa runtumanta pichqa waman pac̦hyamurqan. Chay pichqa
wamanși ña runaman tukușpa puririrqan. Chay pachaș ancha
chaykunap rurașqankunakta uyarișpa, imanam chay runapaș
Tamtañamqa șutiyuq "Dyusmi kani" ñișpa muchachikurqan,
chay chay huchankunamantaș piñașpa tamya hatarișpa mama
quc̦haman tukuy hinantin wasintawan llamantawan aparqan,
mana hukllaktapaș qișpichișpa. Chaymanta chay pachataqși
kay Llantapa urqumanta huk Pullaw șutiyuq chay huk urqu
Wichuqa ñișqawan hapinakurqan arku hina. Chay Pullaw
ñișqaș ancha hatun sac̦ha karqan. Chay sawaș kușillupaș

27. kakipaș ima hayka rikchaqkuna pișqukunapaș tiyakuq karqan.
Chaykunaktawanși tukuy hinantinta quc̦haman aparqan.
Kaykunaktaș ña puchukașpa, ñataq Paryaqaqa hanaq, kanan
Paryaqaqa ñinchik, chayman wichaykurqan. Chay
wichaykușqantam kanan qipan kapitulupi rimașun.
Suqta ñiqin uma raki (Capítulo 6)
[Imanam Paryaqaqa pichqa wamanmanta yurirqan, chaymanta
runakuna tukurqan, imanam tukuy yunkap atipaqninña kașpa,
Paryaqaqa ñișqaman riyta qallarirqan, imallapaș ñannintinpi
tukurqan.]
Ña Paryaqaqa runaman tukușpaș, hatun ña kașpa, enemigonta
maskayta ña qallarirqan. Chayși chay enemigonpa șutinri
Wallallu Qarwinchu karqan. Runakta mikuq upyaq. Kaytam kay
qipanpi c̦hurașun atinakușqantawan. Ñam ari chay Wallallu
Qarwinchup kawsașqantaqa runa mikușqantawanpaș ima
hayka rurașqantawanpaș ñawpaq kapitulupi rimarqanchik.
Kananmi rimașun Waruchiripi chay chay kitipi rurașqankunakta.
Chay șimiri kaymi. Ña Paryaqaqa hatun runa kașpaș, hanaq
Paryaqaqa ñișqaman Wallallu Qarwinchup tiyașqanman rirqan.
Chayși Waruchiri chay ura wayqupiqa huk llaqta Wawqi Usa
șutiyuq Yunkap llaqtan karqan. Chayși chay llaqtayuq

28. runakunaqa chay pacha hatun fiestakta rurașpa hatun upyayta
upyarqanku. Chay hina upyakuptinși Paryaqaqa ñișqaqa chay
llaqtapi c̦hayarqan. C̦hayașpaș payqa runakunap
manyallanmanta tiyaykurqan wakcha hinalla.
Chay hina tiyaptinși chay llaqtayuq runakunaqa mana hukllapaș
anqusarqanchu. Tukuy punc̦haw chay hina kaptinși, huk
warmiqa chay llaqtayuqtaq: "Añañi! Ima hinam chay
wakchallaktaqa mana anqusaykunchu?" ñișpaș, huk hatun
yuraq putuwan aswakta apamușpa qurqan.
Chayși payqa: "Paniy, ancha kușiyuqmi kanki kay aswakta
qumuwașpa. Kanan punc̦hawmanta pichqantin punc̦hawninpi
imaktac̦h kay llaqtapi rikunki. Chayrayku chay punc̦hawqa
amataq kay llaqtapi tiyankichu, karullamantaq anchurinki!
Paqtac̦h qamtawan wawaykiktawan pantașpa wañuchiykiman.
Ancham kay runakuna ñuqakta piñachiwan" ñișpaș chay
warmikta ñirqan. Chaymantari: "Kay runakunaktari amataq huk
șimillaktapaș uyarichiychu! Uyarichiptiykiqa qamtawanmi
wañuchiykiman" ñișpaș ñirqan.
Chayși chay warmiqa wawankunawan turankunawan chay
pichqa punc̦hawmanta chay llaqtamanta anchurikurqan. Chayși
chay llaqtayuq runakunaqa mana llakișpa upyakurqanku. Chay
pachaș Paryaqaqa ñișqaqa Waruchiri hanaqnin urquman
wichaykurqan. Chay urqum kanan Matawqutu șutiyuq. Chay

29. uraynin huk urqum Puypuwana șutiyuq, maytam kaymanta
rișpa Waruchiriman uraykunchik. Chaykunam kay hina șutiyuq.
Chay urqupiș kanan chay Paryaqaqaqa hatun tamyayta ña
qallarirqan. Chayși qillu runtu puka runtu hatarișpaș, chay
runakunakta tukuyninta mama quc̦haman aparqan, mana
hukllaktapaș perdonașpa. Chay pacha chika yaku lluqlla
purișpaș, chay Waruchiri hanaqninkuna wayqukunaktapaș
rurarqan. Chaymantaș kanan ña chaykunakta puchu kașpaș
chay llaqtayuq wakiynin Yunkakunaktaqa mana rimapayașpa,
paykunari chayta rikușpapaș mana musyaptin yac̦haptinși, chay
chimpañiq Kuparap c̦hakrankunaman ripurqan.
Chaypiș kanan chay llaqtayuq Kupara runakuna ancha
yakunmanta ñakarișpa, pukyullamanta c̦hakranmanpaș
pușașpa kawsarqan. Kay pukyum kanan San Lorenzo hanaqnin
hatun urqumanta lluqșirqan. Chay urqum kanan Sunaqaqa
șutiyuq. Chaypiș kanan hatun quc̦halla karqan. Chaymanta
uray pușamușpaș ñataq uchuylla quc̦hakunaman huntachișpa
c̦hakrankunakta parqukuq karqan.
Chay pachaș chay llaqtayuq huk warmi Chukisusu șutiyuq
karqan, ancha sumaq warmi. Chayși kay warmiqa sarankuna
ancha chakiptin waqakușpa parqukurqan yakun ancha piși
kaptin. Chayși chay Paryaqaqaqa chayta rikușpa, chay uchuylla
quc̦hanta yakullanwan chay quc̦hap șiminta kirpaykupurqan.

30. Chayși chay warmiqa ñataq ancha nanaqta waqakurqan, chay
hinakta rikușpa. Chayși chay Paryaqaqaqa: "Pani, imaktam
chika waqanki?" ñișpa tapurqan. Chayși payqa: "Kay sarallaymi
yakumanta chakipuwan, yaya", ñișpa ñirqan. Chayși
Paryaqaqaqa: "Ama llakiychu! ñuqam yakuktaqa kay
quc̦haykimanta ancha achka yakukta lluqșichimușaq. Ichaqa
qamwan ñawpaqraq puñușun" ñișpa ñirqan.
Ñiptinși, kanan payqa ñirqan: "ñawpaqraq kay yakukta
lluqșichimuy! c̦hakray parqușqa kaptinqa, allitaqmi puñușun"
ñișpaș ñirqan. Chayși "Allitaqmi!" ñișpa, yakuktaqa ancha
achkakta lluqșichimurqan. Chayși chay warmipaș ancha
kușikușpa, tukuy c̦hakrankunakta parqukurqan. Chayși ña
parquyta puchu kaptin, "Puñușun!" ñișpa ñirqan. Chayși:
"Manam kananqa, qaya mincharaq puñușun" ñiptinși,
Paryaqaqaqa ancha chay warmikta munașpa, "puñuymanraq"
ñișpaș, ima haykaktapaș chay warmiman prometirqan: "Kay
c̦hakraykikta mayumanta yakuyuqtam rurapușqayki" ñișpa.
Chayși chay warmiqa: "Chaytaraq ñawpaq ruray, chayraq
puñușun", ñișpa ñirqan. Chayși Paryaqaqaqa "Allitaqmi!"
ñișpaș. Kukuchalla șutiyuq wayqumantaș San Lorenzo
hanaqnin uchuylla urqu. Chaykamaqa ñawpamantapaș
yunkakunap rarqanși hamurqan, ancha uchuylla rarqalla.
Chaytaș kanan Paryaqaqaqa aștawanri hatunyachișpa chay ura
Kuparap c̦hakrankama rarqakta c̦hayachirqan.

31. Chay rarqaktaș kanan pumakuna, atuqkuna, machaqwaykuna,
ima hayka pișqukuna picharqan, allicharqan. Kayta ña
allichaypaqmi, kay pumakuna, uturunkupaș, ima haykapaș:
"Pim ñawpaq siqișun?" ñișpa kamachinakurqan. Chayși hukpaș
hukpaș, "ñuqaraq, ñuqaraq" ñișpa ñirqanku. Chayși atuqtaq
atiparqan: "ñuqam kuraka kani, ñuqaraq ñawpașaq", ñișpa.
Chayși kay atuq ñawpamurqan.
Hina ñawpamușpa ña c̦hawpikta San Lorenzo hanaqnin
urqukta siqimuptinși, qunqayllapi huk yutuqa, "pisk, pisk" ñișpa,
pawarimurqan. Chayși chay atuqqa, "wak!" ñișpa, muspașpa
uraman urmamurqan. Chayși chaymanta chaykunaqa ñataq
ancha piñașpa machaqwayta siqichimurqan. Chayși mana chay
urmamuptinqa, aștawan hanaqnintaș chay rarqa rinman karqan.
Chayși kunanqa aș uranta rin. Kay atuqpa urmamușqanmi
kanankamapaș șutilla rikurin. Yakupaș uraykumuntaq chay
atuqpa urmașqanta.
Kay tukuyta puchukașpam ñataq Paryaqaqaqa: "Puñușun!"
ñișpa ñirqan. Chayși ñataq: "Haku hanaq qaqaman. Chaypiraq
puñușun", ñișpa ñirqan. Chay qaqam kanan Yanaqaqa șutiyuq.
Chaypiș waki puñurqan.
Ña puñușpaș, kanan chay warmiqa: "Haku ișkayninchiktaq.
Maytapaș rișun", ñiptinși. Payqa, "haku" ñișpa, chay Kukuchalla
ñișqa rarqap lluqșimușqanman pușarqan.

32. Chayși chaypi c̦hayașpaqa, chay warmi Chukisusu ñișqa
șutiyuqqa: "Kay rarqaypitaq tiyașaq", ñișpaș. Chaypi rumi
tukușpa chirayarqa. Chayși chay Paryaqaqaqa chaymanta
saqișpa hanaqman wichaykurqan. Chaytaqa kay qipanpim
willașun.
Kay Kukuchalla ñișqa rarqap șiminpim kanan rumi chirawașqa
tiyan chay Chukisusu ñișqa warmi. Hinașpam chay hanaqnin
huk rarqapitaqmi chay pachapaș Winkumpa șutiyuqpim kanan
ñataq Quniraya chirawașqataq tiyan. Chaypim kanan Quniraya
puchukarqan. Ichaqa ima hayka rurașqantaqa, kay wakin
qipanpi kapitulukunapim willașun.
Qanc̦his ñiqin uma raki (Capítulo 7).
Imanam chay Kuparakuna chay Chukisusu ñișqakta
kanankamapaș yupaychan.
Kay Kuparakunam huk ayllu Kupara ñișqa ayllu șutiyuq.
Kaykunam kanan San Lorenzopi redusișqa kanankamapaș
kawsan. Kay ayllumantam kanan huk yumay Chawinchu
șutiyuq. Kay Chawinchu ayllum karqan chay Chukisusu ñișqa.
Chaymi kaykunaqa ñawpa pacha, ña may pacham rarqa
pichana karqan mayo killapi kanankamapaș, chay pacham
tukuy hinantin runakuna chay Chukisusu ñișqa warmip

33. tiyașqanman rirqanku așwanwan tiqtinwan quwinwan
llamanwan chaypi chay supay warmikta muchaypaq. Chaymi ña
chayta muchașpari pichqa punc̦hawși chay kișwarwan
qinc̦hașpa runakunaktapaș mana purichișpa chaypi
tiyapayarqan. Chayși ña chayta puchukașpa rarqa
pichaynintawanpaș tukuyta ña puchukașpaș chaymanta takișpa
runakuna hamurqan huk warmikta "kaymi Chukisusu" ñișpa
payta hina alli manchașpa c̦hawpipi pușamurqanku. Chaymi ña
llaqtanpi chay warmi c̦hayaptinri "kaymi Chukisusu" ñișpa wakin
aswawan imawan c̦hurapușpa șuyarqan. Chaypi tukuy hinantin
tuta takișpa upyașpa runakuna ancha hatun fiestakta
rurarqanku. Chaymantam ñawpa Don Sebastian apu
[Ninawillka ñișqa Waruchiri kitip kurakanc̦há] kawsaptinpaș,
Corpus Christipi hatun paskuwakunapipaș huk warmi
"Chukisusum kani" ñișpa hatun akillawan hatun putuwanpaș
aswakta manyanmanta qumuq karqan, "Kaymi mamanchikpaq
așwan" ñișpa. Chaymantari saraktapaș kamchașqakta hatun
matiwantaq qumuq karqan. Ña kay rarqakta pichayta
puchukamușpari, runakunakta anchapuniș kumbidaq karqan
sarakta purutukta ima haykaktapaș qușpa. Kay hina wiñay quq
kaptinși, runakunapaș "Ñam Chukisusup rarqakta pichan. Haku
rikumușun!" ñișpa Waruchirimantapaș tukuy
llaqtakunamantapaș riq karqan. Chaytam kanan ña rarqakta
pichașpaqa musyașqa hinataq ruran muchan. Runakunari ima
hina rurakuptinpaș, alkaldipaș ima hayka runakunapaș manam

34. "Imaraykum chay hina ruranki?" ñișpa amachanmanchu
kanankamapaș. Porque yallinraqmi paywan takin upyan
mac̦hașqankama padrektari, "Rarqaktam pichamuni, padre.
Takikușaq upyakușaq" ñișpam llullachin. Kaytaqa tukuy hinantin
runakunam ruraytaqa ruran. Ichaqa wakinqa manañam
ruranchu alli padreyuq kașpa. Wakinri pakallapiqa hinataq
kanankamapaș kawsanku.
Pusaq ñiqin uma raki (Capítulo 8).
Imanam Paryaqaqa wichaykurqan, imanam huk runa churinwan
Paryaqaqap șiminkama kutimurqan, chaymantari imanam
atinakurqan Wallallu Qarwinchuwan.
Ñam ari Wallallu Qarwinchup kawsașqantaqa willarqanchik.
Ichaqa kaypa tiyașqantam llaqtachakușqantam mana
rimarqanchikchu. Chayși kayqa ñawpa pacha hanaq Paryaqaqa
ñiqpi tiyarqan. Chay tiyașqanpa șutintam mana allichu
yac̦hanchik kananqa Mulluquc̦ha șutiyuq ña kaptin. Porque
Paryaqaqam payta atișpa chay Wallalluqa nina rupaptin chayta
wañuchiypaq quc̦haman ña tukuchirqan. Chay Mulluquc̦ha
ñișqanchik pachapiș chay Wallallup tiyașqan karqan. Chay
pachaș kanan tukuy hinantin pacha yunkasapa karqan. Hatun
machaqwaypaș, kakipaș, ima hayka animalkunapaș huntaptinși
tiyarqan, imanam ñawpaq kapitulupi runa mikușqanta

35. willanchik, chay hina. Chaymantaș Paryaqaqaqa kay Wallallu
Qarwinchukta atiypaq rișpaș Uqșapatapi pichqantin riwikurqan.
Chay hina riwikuptinși chay pachapaș ancha chirirqan.
Runtupaș urmamurqantaq paypaq pukllașqanpi.
Chayși chay pacha huk runaqa waqakușpa hamurqan, huk
churinta apașpa, chaymanta mulluntapaș kukantapaș
tiqtinkunaktapaș, "Wallallukta upyachimușaq" ñișpa apașpa.
Chayși chay Paryaqaqap hukninqa: "Churi, maymanmi hina
waqakușpa rinki?" ñișpa tapurqan. Chayși payqa: "Yaya, kay
kuyașqay churillaytam kanan apani Wallallukta qaramuq"
ñiptinși, (Paryaqaqaqa:) "Churi, ama apankichu! Llaqtaykiman
kutichikuy! Chaymantam chay mulluykitaqa kukaykitaqa
tiqtiykitaqa ñuqakta quway! Chaymanta churiykitaqa kutichikuy!"
ñișpa ñirqan. Chaymantari: "Pichqantin punc̦hawpim kayman
kutimunki, ñuqakta atinakuqta rikuypaq. Ancha yakuwan
atipaptiyqa 'Yayanchikmi atipan' ñișpam ñiwanki. Hinașpa
anchataq ninawan atipawanqa, chayqa 'atipay tukuntaqmi'
ñișpataq ñiwanki" ñiptinși, chay runaqa mancharișpa: "Yaya,
manachu chayqa Wallallu Qarwinchu ñuqapaq piñakunqa?"
ñișpa ñirqan. Ñiptinsi: "Piñakuchunpaș, manam imanașunkichu,
yallinraqmi ñuqaqa runakta kamașaq Amiyuqta, Llatayuqta,
warmiktari Añașiyuqta. Hukta qarikta hukta warmikta hinam
kamașaq" ñișpa rimaptinși, șiminmanta samaynin huk humo
(qusñi) anqas hina lluqșimurqan. Chayși chay runaqa chayta

36. rikușpa, mancharișpa tukuy apamușqanta qurqan. Chayși chay
pichqa runaqa chay mullukta "qap, qap" ñichișpa mikurqan
tukuy hinantin qușqantawan. Chaymantaș chay runaqa
kutimurqan churinta apakușpa. Hinașpaș ñataq pichqantin
punc̦hawmanta ñataq chay Paryaqaqap șiminkama kutirqan
"rikumușaq" ñișpa. Chaymantaș ña Paryaqaqa pichqa punc̦haw
ñișqanmanta chay Wallallu Qarwinchukta atiyta ña qallarirqan.
Chay șimiri kay hinam. Paryaqaqa pichqa runa kașpaș pichqa
pachamanta tamyayta ña qallarirqan. Chay tamyaș kanan qillu
puka tamya karqan. Chaymantaș illapașpari pichqa
pachamantataq illaparqan. Chayși tutallamanta ña
urapachakama chay Wallallu Qarwinchuqa ancha hatun nina
ñac̦hqa silu ñiqmanpaș c̦hayașpa ruparqan mana
wañuchichikușpa. Chayși chay yakukunaqa Paryaqaqap
tamyașqankunaqa uraquc̦ha ñiqman tukuy hinantin yakukuna
rirqan. Chayși chay hina manaraq yaykuptinși huqinqa (Llaqsa
Churapa șutiyuq) urañiqmanta yakukta huk urqukta urmachișpa
harkamurqan. Ña harkaykumuptinși, chay yakuqa quc̦haña
tukumurqan. Kay quc̦ham kananqa Mulluquc̦ha șutiyuq. Chay
hina chay quc̦hapi ña yaku huntamuptinși, chay hina rupaqtaqa
ñac̦hqa pamparqan. Chayși chay Paryaqaqari chaymanta
illapapayarqan mana samachișpa. Hinallaș chay Wallallu
Qarwinchuqa Anti ñiqman mitikarqan. (Manam tuyllaqa
mitikarqanchu. Kaytaqa qipanpiraqmi willașun.) Chayși huqinqa

37. Paryaqaqap churin qatirqan. Chayși chay Antip yaykunanpi
"paqtac̦h kutimunman" ñișpa kanankamapaș chaypi tiyan.
Kaypaq șutinmi Paryaqarqu.
Chaymantaș ña atiptin, Manañamqa șutiyuq warmi karqan, kay
Wallallu Qarwinchuwan kaq supay. Kay warmiș kanan Mama
uraynin chay chaypi tiyarqan. Kayta atipaqși ñataq payman
hamurqan. Chayși chay Manañamqa ñișqaqa ninataq ruparqan.
Chayși kay Tumna uranta yaykușpa Paryaqaqaqa
awqanakurqan. Chayși huk Paryaqaqap churinta Chukiwampu
șutiyuqta c̦hakinpi uramanta chuqamurqan chayachimurqan.
(Kay hanka c̦hakiyuqmi kanqa.) Chayși hina kaptinpaș,
Paryaqaqataq atiparqan, quc̦ha ñiqman qarqușpa. Ña
kaykunakta atipașpaș, chay churin Chukiwampu șutiyuq hanka
c̦hakin pakișqa tiyakuqman kutimurqan. Chayși chayqa:
"Amataq kutișaqchu; qayllamanta chay warmi Manañamqakta
waqaychașaq, paqtac̦h kutimunman" ñișpa ñiptinși, "Allitaqmi!"
ñișpa yayanqa tukuy mikunanpaq kamachipurqan. Chayși ñișpa
ñirqan: "Kay ișkay wayqukunamantam tukuy runakuna
qamtaraq ñawpaq kukakta qumușunki, manaraq pillapaș
akușpa. Ña qam akuptiykiraqmi, chaymanta runakunapaș
akukunqa kukanta mallkișqanmanta. Chaymantam llamaktari
wiñay urwa mana wac̦hakuq kaqtaraqmi nakapușunki. Hinașpa
rinrin chillpișqakta kay kaykunaktaraqmi qamqa wiñaypaș
mikunki," ñișpaș kamachirqan. Chayși runakunaqa chay

38. kamachișqan șimikta yupaychașpa chaykama, Saqiqayamanta,
Chuntaymanta, Chichimamanta, Mamamanta,
Wayuqallamanta, Șukyakanc̦hamanta tukuy kukayuqkuna
ñawpaqnintaqa paymanraq apamuq karqan. Kanankamapaș
pakallapiqa hinataqși kawsanku.
Isqun ñiqin uma raki (Capítulo 9).
Imanam Paryaqaqa ña tukuyta puchukașpa payta
muchachikuypaq unanchayta qallarirqan.
Ñam ari tukuy hinantin atișqankunaktaqa puchukanchik. Ichaqa
kay Wallallu Qarwinchup qipanpi Paryaqaqap
sentensyașqankama kawsașqantam mana rimanchikchu. Ña
atișpaș, Wallallu Qarwinchu Antiman ña mitikuptin, chay
Wallallukta: "Runa mikușqanmanta kunanqa allqukta mikuchun.
Chaytari Wankakuna muchachun," ñișpa sentensyarqan.
Chayși kanan Wankakunaqa payta muchașpa allqukunawan
muchaq karqan. Payri dyusnin allqukta mikuptin, allquktataq
mikurqanku. Kanankamapaș "Wanka allqu mikuq" ñișpa
ñinchik.
Chaymantaș kanan, imanam ñawpaq kapitulupi qipanpipaș,
"Tukuy llaqtakunam yunkașapa karqan," ñișpa ñinchik, chay
hinam kay tukuy hinantin llaqtakunapi Waruchiri prowinsyapi

39. Chaqlla Mama prowinsyapipaș tukuy hinantin llaqtakunapipaș
yunkașapaș karqan. Kay yunkakunaktam tukuy hinantin
yunkakunakta urañiqman anchurichirqan, "Churiykuna kay kitipi
tiyanqa," ñișpa unanchașpa. Kaykunakta atiqkunapaș sapanpi
Paryaqaqap churinkuna șutiyuq sapam "hukmi churin" ñin.
Wakinmi, "Manaș. Paykamaș sac̦hap ruruyninmanta
yurimurqan," ñișpa rimanku. Kaykunap șutinri kaymi:
mayorninmanta C̦huqpayku, C̦hanc̦haruna, Wariruma,
Utkuchuku, Tutaykiri, wakinri Sasinmali. Chaymantam huk
Paryaqaqap churinși pachamanta paykama lluqșimurqan.
Kaypaq șutinmi Pachachuyru șutiyuq karqan.
[...]
[...]
C̦hunka ișkayniyuq ñiqin uma raki (Capítulo 12)
Imanam kay Paryaqaqap churinkuna tukuy Yunkakunakta atiyta
ña qallarirqan.
Ñam ari chay c̦hunkanpi kapitulupi rimarqanchik, kay
Paryaqaqap churinkunap atișqan șimikta. Hinașpa
willarqanchiktaqmi ari, imanam tukuy hinantin llaqtakuna
yunkasapa karqan, chaykunakta. Kananmi kay C̦huqpayku,
C̦hanc̦haruna, Wariruma, Utkuchuku, Tutaykiri, Sasinmali,

40. Pachachuyru ñișqanchikkunakta rimașun, imanam paykuna
puriq karqanku, chay chaykunakta. Kaykuna ñișqanchikkunaș
ñawpa pacha tukuynin wawqiyuqsapa kașpa, ña atiypaq
tukuynillantaq puriq karqan. Chayși kay C̦huqpayku ñișqaqa
tukuyninmanta mayornin kașpa, huk wantupi ancha
yupaychașqa puriq karqan. Chaymantaș Tutaykiri
tukuynintapaș yallișpa ancha sinchi karqan. Chay hina șinchi
kayninpiș kay ișkay mayu ñișqanchiktapaș (Rimaq, Mala?)
paytaq ñawpaq atirqan. Chay Unkatupi ñișqa Paryachap
fronteranpi huk yana urqu chaypi huk quri tawnantapaș
c̦huramușpa, kay tawnaktaș "Kanan yunkakunakta ñakaq hina
kayta pampachașpam mana yupaychaq hinam kay kitita
yunkakuna yallimunqa," ñișpaș chaypi c̦hurarqan. Chay
c̦hurașqan urqum kanan Unkatupi Qapariqaya șutiyuq. Chayși
kay wakinnin wawqinkunaqa rișpapaș chay Tupiquc̦hamanta
wichaykușpa, ñawpa ñanta rinchik – chaymi Kiskitampu șutiyuq
– hukmi Tumnacha șutiyuq – maymantam Limaq ñiqtapaș
rikunchik, chaymantaș, "Ñam Tutaykiriqa tukuyta atiyta ña
puchukan," ñiqta uyarișpa kutimurqanku. Chayși Tutaykirita
anchapuni mancharqanku, paykunapaș ancha sinchi kaptin.
Hinataqși chay Waruchiri ñiqtapaș Ura Karanku ñiqman
uraykurqanku. Chayta uraykușpari, paytaq ñawpaq rirqan.
Chayși chay Chukisusu ñișqanchikpaq huk ñañanqa chay
c̦hakranpi șuyarqan, payta llullachipaq rakantapaș ñuñuntapaș
rikurichișpa, "Yaya, așlla samayraq. Kay aswallakta tiqtillakta

41. upyaykuyraq!" ñișpa. Chay pachaș payqa hinalla ña qiparirqan.
Chayși wakinnin wawqinkunapaș chay hinakta rikușpa
hinallataq qiparirqan chay Ura Alluka Pachamarka ñișqakamalla
atișpa. Și mana chay warmi llullachinman karqa chayqa,
kanankamapaș Ura Karankukama Chillkakamaș Waruchirip
Qintippaș c̦hakran kanman karqan. Kaykunap sapanpi
rurașqantaqa kay qipanpim qillqașun ima hayka rurașqantawan.
[...]
C̦hunka tawayuq ñiqin uma raki (Capítulo 14)
[Quniraya Wiraquchap puchukașqanmanta]
Ñawpaqnin kapitulupim ari unancharqanchik Qunirayap
kașqanta, Paryaqaqamanta ñawpaqninchuș u[taq] qipanchuș
karqan, chayta. Quniraya Wiraqucha ñișqanchikqa ancha
ñawpamantataqși karqan. Paryaqaqapaș ima hayka
wakakunapaș paytaqa aștawantaqși yupaychaq karqan.
Wakinninkunaqa "paryaqaqapaș Qunirayap churinși" ñișpam
ñinku. Chaymantam kanan Quniraya Wiraquchap puchkașqanta
rimașun. Qunirayaș ñac̦hqa wiraquchakuna rikumunqanpaq
Qusqu ñiqman rirqan. Chayși chaypi Wayna Qhapaq Inkawan
rimanakurqanñișqa: "Haku, churi, Titiqaqaman, chaypi ñuqap
kașqayta willașqayki!" ñișpa. Chaypiș ñișqa ñirqan: "Inka,

42. runaykikta kamachiy brujokunakta [paqukunakta] ima hayka
yac̦haqkunaktapaș ura tiksiman kanc̦hanqanchikpaq!" ñiptinși,
Inkaqa tuylla kamachirqan. Chayși wakinnin runakuna: "Ñuqam
kunturpaq kamașqa kani," ñișpa ñirqanku. Wakinși: "Ñuqam
wamanpa kamașqa kani," ñirqan. Wakinmi kanan: "Ñuqam
wayanay pișqu pawaq kani," ñișpa ñirqan. Chayși chay
ñișqanchikkunakta: "Riychik ura tiksiman; chaymantam ñuqap
yayayta 'churiykim kac̦hamuwan huk panantaș apachiwanki'
ñișpa willanki," ñișpaș kunarqan. Chayși chay runa wayanaypaq
kamașqa runaqa wakinnin kamașqakunawan [paqukunawan]
pichqa punc̦hawllapi kutimuypaq rirqanku. Chayși wayanaypaq
kamașqa runataq ñawpaq c̦hayarqan. Hina c̦hayaptinși
kunașqanta willaptin, huk uchuylla takillapi: "Amam kaytaqa
kic̦harinkichu! Kikin Wayna Qhapaq Apuraqmi kic̦harinqa,"
ñișpaș kunamurqan. Chayși chay runaqa ña apamușpa ñac̦hqa
Qusquman c̦hayachișpa: "Ma rikuykușaq, imac̦h kayqa," ñișpa
kic̦harirqan. Chayși chay ukupiqa huk señora ancha qullana
șumaq rikurirqan. Chukchanpaș krespo quri hina chika qullanan
pachayuq rikayninri ancha uchuyllaș karqan. Chay hinakta
rikuptin, pachallaș chay señoraqa chinkaripurqan. Chayși ancha
llakikușpa Qusqupi Titiqaqa ñișqanpi c̦hayarqan. Chayși: "Mana
chay hina wayanaypa kamașqa kankiman chayqa, kanallanmi
wañuchichiykiman. Riy, kikillaykitaq kutiy!" ñișpaș kac̦harqan.
Chayși kutișpa ñataq apamurqan. Apamușpaș ñanpi
mikuymanta upyaymanta wañuptinpaș rimaptin pachallaș

43. mesapaș mantașqa karqan, puñunanpaqri hinataq. Chayși
pichqa punc̦hawllapitaq c̦hayachirqan. Ña c̦hayachiptinși,
Qunirayaqa Inkawan ancha kușikușpa c̦haskirqan. Chayși
manaraq kic̦harișpataq Qunirayaqa ñișpa ñirqan: "Inka, kay
pachakta siqișun. Ñuqari kay huk pachakta yaykușaq. Qamri
kay huk pachaktaraq panaywan yaykuy. Amañam qampaș
ñuqapaș rikunakușunchu!" ñișpaș pachakta siqișpa rayarqan.
Hinașpaș chay kofrektaqa kic̦harirqan. Kic̦hariptin pachallaș
chayqan pachapaș illarirqan. Chayși chay Inka Wayna Qhapaq
ñișqaqa: "Manañam kaymanta kutișaqchu. Kayllapitaqmi kay
ñuștaywan quyaywan tiyașaq," ñișpaș huk runakta aylluntataq:
"Qam riy! Ñuqap rantiy 'Wayna Qhapaqmi kani' ñișpa
Qusquman kutiy!" ñișpaș ñirqan. Chay pachallataqși chay
señoranwan chinkatamurqan, Qunirayari hinallataq.
Chaymantaș chay Wayna Qhapaq ñișqanchik wañuptin, hukpaș
hukpaș 'ñuqaraq' ñinakușpa apu kayninpaq taqwirirqan.
Hinaptintaqși wiraquchakunapaș Qasamarkapi rikurimurqan.
Kanankamapaș chika șimillaktam yac̦hanchik Quniraya
Wiraquchap kașqanta. Wakinnin kay kitipi purișpa
rurașqankunaktaqa manaraqmi qillqakuyta puchukanchikchu.
Chay chaykunaktaqa kay qipanpim rurașun.

44. C̦hunka pichqayuq ñiqin uma raki (Capítulo 15)
[Qunirayap Qarwinchumanta ñawpaq kașqanpaș utaq qipan
kașqan, chaymanta]
Kaymantam ișkaynin kapitulu rimașqanchikta Qunirayap
Qarwinchumanta ñawpaq kașqantapaș u[taq] qipan
kașqantapaș qillqașun. Quniraya Wiraquchaqa ancha
ñawpaqmantataqși karqan. Manaraq, pay kaptinqa, manaș kay
pachapi imallapaș karqanchu. Payraqși urqukunaktapaș
sac̦haktapaș mayuktapaș ima hayka animalkunaktapaș
kamarqan c̦hakrakunaktapaș runap kawșanqanpaq.
Chayraykutaqmi chay Quniraya Wiraquchakta "Paryaqaqap
yayanși" ñinku, "paytaqși Paryaqaqaktapaș kamarqan," ñișpa.
"Mana paypa churin kaptinqa, allquchamanc̦há karqan" ñișpam
tukuy runakunapaș ñinku. Wakinnin llaqtakunaktaqa anchaș
amawta kayninpi allqucharqan ima haykaktapaș rurașpa.
Kaykunaktaqa qipanpim c̦hurașun.
C̦hunka suqtayuq ñiqin uma raki (Capítulo 16)
[Paryaqaqa pichqa runtumanta yuriq wawqiyuqchuș karqan,
kayri Paryaqaqachu paykunap yayan, chay chaymanta.]

45. Kaypim qillqașun: Paryaqaqa pichqa runtumanta yuriq
wawqiyuqchuș karqan, kayri Paryaqaqachu paykunap yayan,
chay chayta. Ñam ari pusaqnin kapitulupi unancharqanchik:
Paryaqaqa pichqa runtumanta yurimușpa wawaqiyuqkamachuș
karqan. Kayri wakinninkunaqa Paryaqaqap churinchuș karqan,
chaykunakta. Chaymantari paykunap sapanpi șutintari
qillqașuntaqmi. Kay pichqa runtumanta yuriq Paryaqaqa
ñișqanchikqa, imanam c̦hunka tawayuqnin kapitulupipaș
rimarqanchik "Qunirayap churinși" ñișpa, hinataqși paykunaqa
wawqiyuqkama karqan. Kaykunap șutinmi ñawpaqninmanta:
Paryaqaqa, chaymantam Churapa, chaymantam Punchu,
chaymantam Paryaqarqu. (Huqintam mana yac̦hanchikchu.
Kaypim qiparin blankopi yac̦hașpa c̦huranqanchikpaq.) – Șullka
Illapa șutiyuqși karqan. – Chaymanta kay Paryaqarqu
ñișqanchikși kanan Antiman yaykunapi, "Wallallu Qarwinchuc̦h
kutimunman," ñișpaș kanankamapaș tiyan. Chaytawanpaș
unancharqanchikmi ari: Kay Wallallu Qarwinchuri manataqși
tuyllaqa mitikarqanchu. May pacham chay Mulluquc̦ha
ñișqanchikta Churapa Paryaqaqap huqin yaykușpa quc̦haman
tukuchirqan, chay pachaș chaymanta Wallalluqa pișqu hina
pawamurqan. Chayși huk urqu Kakiyuqa șutiyuq urquman
yaykurqan. Kay urquș ancha hatun qaqa. Kay qaqaman
yaykușpaș Wallallu Qarwinchu pakakurqan. Chaymantaș kanan
Paryaqaqaqa illapayașpa wakinnin pichqa wawqinkunawan
ancha nanaqta illapașpa ñac̦hqa qaqaktapaș tuñichișpa ñataq

46. chaymanta mitikachirqan. Chayși chay Wallallu Qarwinchuqa
huk hatun machaqway amaru șutiyuqta, "Paryaqaqakta
tapyanqa," ñișpa ișkay umayuq amarukta lluqșichimurqan.
Chayși Paryaqaqaqa chayta rikușpa huk quri tawnanwan ancha
piñașpa c̦hawpi wașanpi tuksirqan. Chay pachallataqși chay
amaruqa chirayarqan, rumimanña tukurqan. Chay chirayașqa
amaruș kanankamapaș hanaq Kakiyuqa șutiyuq ñanpi șutilla
rikurin. Chay amaruktaș Qusqu runakuna, mayqin runakunapaș
yac̦haqninqa, hampipaq rumiwan takașpa urmayninta apakun,
"Mana unquyman c̦hayașaq," ñișpa. Chaymantaș chay Wallallu
Qarwinchu ña Kakiyuqa qaqmanta mitikușpa huk wayqu
Kakiyuqa Wayqi ñișqa wayquman yaykurqan. Chayși huk urqu
Pumarawka șutiyuqta chay Wallallu siqașpa, "Kaymanta kay
Paryaqaqakta qinc̦hașaq mana kayta pasamunqanpaq," ñișpaș
huk uritu kaki ñișqakta rikrantapaș chukirichișpa șayachirqan.
Chayși chaytapaș Paryaqaqaqa huk rikranta yanqa pakirișpa
chay kakiktari rumimanña chirayachișpa yallirqantaq. Ña
yalliptinși Wallallu Qarwinchuqa manaña ima kallpallanpaș
kaptinși Anti ñiqman mitikarqan. Chayși Paryaqaqaqa wakinnin
wawqinkunawan tukuynin qatirqan. Ña Antiman yaykuptinși,
huk wawqintaqa Paryaqarqu șutiyuqta chay Antip punkunpi
saqimurqan, "Paqtac̦h kutimunman," ñișpa. Chay Paryaqarquș
kanan huk urqutaq ancha rasusapa tiyan. Kayta pic̦h munan,
chaytaqa manam yac̦hanchikchu. Ichaqaș ñam ari isqunnin

47. kapitulupi rimarqanchik: "Allqukta kananqa mikuchun runa
mikușqanrayku. Chaytari Wankakuna qarachun!" ñișqanta.
C̦hunka qanc̦hisniyuq ñiqin uma raki (Capítulo 17)
[Imanam Paryaqaqa ña wawqinta Paryaqarqu șutiyuqta Antip
punkunpi saqimușpa kutimurqan.]
Kananmi rimașun, ña wawqinta Paryaqarqu șutiyuqta
saqimușpa Antip punkunpi imanam ñataq Paryaqaqa
kutimurqan, chayta. Kay șimiri kay hinam. Ñam ari wakinnin
șimi rimașqantaqa muchachikuypaq qallarișqantawanpaș
rimarqanchik. Ichaqaqa huk șimiktataqmi qunqarqanchik. Ña
atikuyta puchukamușpaș wakinnin wawqinkunawan kutimurqan
kay Paryaqaqa ñișqanchik urquman. Chaypiș huk urqutaq
rasusapa mana lluqaypaq Wamayaku șutiyuq urqu. Kay
urquktam wakinnin runakunaqa "Chaymi Paryaqaqa" ñinku
ñișpataqmi. Qipanpi wiraquchakuna rikurimuptinpaș, kay
Inkaqaya ñișqanchikmantapaș chay urqu rasukta rikușpa,
"Chaymi Paryaqaqa!" ñișpa ñirqanku. Kikin Paryaqaqa ñișqaqa
urañiq huk qaqapitaqși tiyan. Chaypitaqși wakinnin
wawqinkunapaș chay qaqa ñișqanchikman yaykușpaș: "Kaypim
tiyașaq. Kaymantam muchawanki," lișpa chay qaqapi
llaqtachakurqan. Chaymantam ñișqanchik huk urqu Wamayaku
șutiyuq urqukta "rasusapaș" ñișpa chay sawaș ña Antimanta

48. kutimușpa samamurqan. Chaymantaș kanan tukuy
Tawantinșuyu runakunakta qayachirqan, manaraq Inkapaș
yurimuptin, ancha ñawpataq. Chay hina ña runakuna tukuynin
huñunakumuptinși, payta muchanqanpaq waqsata
kamachirqan. Kayta uyarișpaș, ña Inka rikurimușpapaș, paypaș
waqsa tiyarqan ancha yupaychașqa. Chay pacha, imanam
"huñunakurqan" ñinchik Tawantinșuyukta, chay pachaș Wallallu
Qarwinchuqa mana trayșyunninta qunqașpa huk animalta hugi
șutiyuqta chay kikin urqu tiyașqanpi rikurichirqan, "Kay
Paryaqaqakta tapyanqa," ñișpa. Chayși chay hugi ñișqanchikqa
tuylla rikurișpa pachaman mitikamurqan. Chayși chay hugi
kawsașpaqa imaktapaș Paryaqaqap kawsayninta
qic̦hunmantaqși karqan. Chayraykuș Tawantinșuyu
runakunakta "Chay hugi ñișqakta hapimuy!" ñișpa kamachirqan.
Hina kamachiptinși, tukuy hinantin runakuna qatirirqan.
Manataqși hapichikurqankuchu. Panaș Paryaqaqaqa illaparqan
tamyarqan, manataqși wañurqanchu. Chayși ancha karupiraq
huk runa kay Chiqamanta Qaqasiqa ayllu hapirqan. Chayși huk
Qinti runaqa: "Wawqi, ñam hapinki. Ancha kușiyuqmi kanki.
Qamqa chay c̦hupallanta waytallișpa riy. Kay aychantaqa ñuqa
apașaq," ñiptinși, "allin!" ñirqan ñișpataqși. Chay Qinti runaqa
huk ñanta rișpa, "Ñuqam, yaya, hapimuni," ñișpa willarqan.
Chayși ancha kușikușpa yupaycharqan. Kay Qinti runap șutinmi
C̦huqpayku șutiyuq karqan. Chayși qipanpi ña c̦hupanta
c̦hayachiptinqa, C̦huqpaykukta, "Qamqa chay

49. llullawașqaykimanta 'Qintiwanka maqanakuy, așnaykuq'
ñișunkim churiykikuunaktapaș!" ñișpa millaypi anyarqan. Chay
pachaș kay Qaqasiqa ayllumanta Warkancha
Llichikanchamanta kikin Paryaqaqa, "Qammi chay
hapișqaykimanta yañqamușqa kanki. Qamllaktam ima
willawașqaykiktapaș uyarișqayki. Wakinnin runakunapaș
qamtaraqmi ñuqakta willaypaqpaș uyarichișunki," ñișpaș
șutintapaș "Ñamqakanqa Ñamqaparya" ñișpa șutiyachimurqan.
Chaymantaș paykunapaș Yañqa karqan. Qunchakunari hinataq
Yañqanpa șutin kikin Paryaqaqap șuntinchașqan. Watuși
șutiyuq karqan. Hinataqși tukuy llaqtankunapi Yañqakunaqa
Paryaqaqap șutinchașqan. Kay chikaktam qunqașqanchikta
yuyarinchik Paryaqaqap kașqanta.
C̦hunka pusaqniyuq ñiqin uma raki (Capítulo 18)
[Inkap Paryaqaqakta yupaychașqanmanta waqsa
tiyașqanmantapaș]
Ñam ari Inkap Paryaqaqakta yupaychașqanta waqsa
tiyașqantawanpaș rimarqanchik. Pay Inkataqși kamachirqan:
"Hanan Yawyu Rurin Yawyumanta kimsa c̦hunka Paryaqaqakta
pura killa sirwichun!" ñișpa. Chayși chaykama kimsa c̦hunka
runa sirwirqan c̦hunka pichqayuq punc̦hawmantakama qarașpa
mikuchișpa. Chayși huk punc̦hawqa huk llamanwan

50. Yawriwanaka șutiyuq llamawan mucharqanku. Chayși chay
kimsa c̦hunkamanta huqin Llakwaș Kita Paryașqa șutiyuq
runaqa, may pacham chay kimsa c̦hunka runakuna ñatinta
șunqunta llamapmanta rikurqan, chay pacha ñișpa ñirqan: "A
ataq! Manam allichu pacha, wawqi. Qipanpiqa kay Paryaqaqa
yayanchik purumanqataqmi," ñișpaș rimarqan. Chayși chay
wakinnin runakunaqa: "Manam. Qasim rimanki. Allim, imaktam
qam yac̦hanki?" ñișpaș ñirqanku. Chayși hukninqa: "Șay, Kita
Paryașqa, imamantam qam unanchanki? Kay șunqunpiqa
ancha alliktam Paryaqaqa yayanchik riman," ñișpa ñiptinși,
payqa manaș șunqunta rikuypaqpaș qayllaykurqanchu.
Karullamanta qawașpataqși ima amutarqan. Chayși
rimașpapaș: "Kikin Paryaqaqam ñin, wawqi," ñișpa
chaykunaktapaș ayñirqan. Chayși millaypikama chay Kita
Paryașqakta ñirqan: "Llakwaș așnaq runa, imaktam chay
yac̦han? Yayanchik Paryaqaqa Chinchayșuyu ñișqa maykama
runayuqmi tiyakun. Chaychu purumanman? Imaktam chayqan
runaqa yac̦han?" ñișpaș ancha piñașpakama ñirqanku. Kay
ñișqanmanta ancha piși punc̦hawmantataqși: "Ñam wiraqucha
Qasamarkapi rikurimun," ñiqta uyarirqanku. Chaymantam kay
Chiqamantapaș Tamalliwya Kașalliwya șutiyuq Qaqasiqa
ayllutaq chay Paryaqaqap yanan tiyașqa. Chay pachaș
Paryaqaqapi kimsa c̦hunka saserdotekuna tiyașpa kay
Kașalliwya Tamalliwya șutiyuq tukuyninmanta yuyaqnin karqan.
Chayși wiraqucha chayman c̦hayașpa: "Kay wakap qullqin

51. pachan maymi?" ñișpaș tapurqan. Chayși paykunaqa manataq
willakuyta munarqanchu. Hina kaptinși, wiraquchaqa piñarișpa
uqșakta tawqarichișpa Kașalliwyakta rupachirqan. Chayși ña
patmanta uqșa rupaptinși, wayraqa pukurimurqan. Chayși
ancha ñakarișparaq chay runapaș kawsarirqan. Chay
pacharaqși chay pachankunakta iman haykantapaș
wiraquchaman qurqanku. Chay pachaș tukuynin runakuna,
"Ancha chiqantataqmi ñiwașqa kanchik chay Llakwaș Kita
Paryașqa, wawqi. Haku chiqirișuntaq! Manañam allichu pacha,"
ñișpaș tukuynin llaqtankama chiqirimurqan. Chayși kay
Chiqamanta rupașqa runapaș ña alliyașpa huk Paryaqaqap
churinta Maqawisa șutiyuqta aparișpa Qintip llaqtanpi Limka
șutiyuq llaqtapi c̦hayamurqan. Kaykunaktam kay qipan
kapitulupi rimașun.
C̦hunka isqunniyuq ñiqin uma raki (Capítulo 19)
[Maqawisa Paryaqaqap churinpa awqaman yanapasqanmanta]
Kay Maqawisa Paryaqaqap churinși, ñawpa Inka kaptin,
awqaman yanapanqapaq apay tukurqan. Amaya Șiwaya
șutiyuq llaqtakunaș manataq atichikurqanchu. Chayși Inkaqa
mana atichikuptin, Paryaqaqakta churinta mañarqan chay
Amaya Șiwaya runakunakta atipaypaq. Chayși kay Maqawisa
șutiyuqta qurqan. Kayta apașpaș tuyllapuni atimurqan.

52. Chaymantaș Inkakunaqa aștawanraq Paryaqaqakta
yupaycharqan quriktapaș ima hayka pachankunaktapaș qușpa.
Watanpi chay kimsa c̦hunka yanankunapaqpaș sarakta kukakta
ima haykaktapaș llaqtankunamanta quchișpaș kawsarqan.
Chay hina kaptinși, ñaqa ñinchik hina, wiraquchakuna
c̦hayamușpa tukuy iman kaqtapaș tukuy qic̦hupurqan. Wakinnin
puchuqninkunaktaș qipanpi wañuq don Sebastian tukuyta
rupachichirqan. Chaymantaș, imanam ñaqa ñinchik, chay hina
chay Kașalliwyaqa Limka llaqtapi tiyașpa chay Maqawisa
ñișqakta hatallișpa ancha yupaychașpa achka wata tiyarqan.
Ña achka watamantam kanan kay Chiqakuna chay hina alli
kawsașqanta uyarișpa, "Kayman chay Maqawisakta
apamuchun!" ñișpa kac̦harqan don Juan Puyputakma wañuq
kuraka kașpa. Chay pachaș Kașalliwya machu rupașqa kayman
suqta runa churiyuq chay churinkunawan hamurqanku. Chay
pachaș kaypi – ñini Llaqșatampupi – c̦hayamușpa ñataq: "Yaya
Maqawisa, allichu kay llaqtapi Chiqa runakta waqaychanki?"
ñișpa huk llamawan willaptinși, imanam Wayakancha ñișqa,
maypim chay Llakwașpaș Kita Paryașqa ñișqa rikurqan, chay
hinallataqși karqan. Chaytapaș chay Kașalliwya Tamalliwya
ñișqa ña churinkunapaș qulluptinraqși, kikinpaș ña wañuypaq
kașpaș, "Chay hinam c̦hayamuptillay karqan," ñișpa rimarqan.
Porque [waka] c̦hayamușpa, "Pachaqa ancha allinmi. Manañam
imapaș watiqay unquypaș kanqachu," ñișpaș ñirqan. Chay
pachamantataqși kay Maqawisakta kay llaqtapi hatallirqanku

53. pura killa ñișqapi tukuy Chiqakuna ayllunpi-ayllunpi sirwișqa. Uk
tutallaqa tukuynin qari warmi huñulla paqarikuq karqan. Ña
paqariptinmi, kanan quwiwan imanwanpaș sapa runamanta
qukuq karqan: "Yanapaway! Kay llaqtakta qammi waqaychanki.
Ima hayka unquykunaktapaș qammi alliyachiwanki," ñișpa.
Chaymantam kanan Limka ñișqanchik llaqtapiqa anchapuni
sirwișqaș tiyarqan. Yamlaka șutiyuq c̦hakraktaș tukuy huk
waranqa Qinti ñișqa kallpapurqan chay Maqawisa
upyanqanpaq. Chayși chaypi kaq runakunari anchapunitaq
qapaq tukurqan imanwanpaș haykanwanpaș. Chayta
embidyașpaș kay Chiqakuna wañuq don Juan Puyputakma
Kașalliwya ayllun runan kaptin, "Kayman apamuchun!
Imapaqmi runap llaqtanpi chay chika alli wakakta hatallin?"
ñișpa kac̦harqan. Chay pachamantataqși kaypi tiyarqan.
Chikallaktam kay Maqawisapta yac̦hanchik.
[...]