1. ‹‹Ճանաչենք հին ու նոր Երևանը››

2. • Երևան քաղաքի պատմության թանգարան
Երևան քաղաքի պատմության թանգարանը
հիմնադրվել է 1931 թվականին: Սկզբում կոչվել է
Կոմունալ թանգարան, իսկ 1936 թվականին
վերանվանվել է Երևան քաղաքի պատմության
թանգարան: Թանգարանը հիմնադրման պահին
զբաղեցրել է Երևանի հրշեջ վարչության շենքի
2-րդ հարկի սենյակներից մեկը: 1936թ.
թանգարանը տեղափոխվել է Կապույտ մզկիթ
(Գյոյ-ջամի), որտեղ գործել է մոտ 60 տարի: 1994-
1997թթ. թանգարանը գտնվել է նախկին
Հռիփսիմյան իգական գիմնազիայի շենքում, իսկ
1997-2005թթ.` Շահումյանի անվան թիվ 1
միջնակարգ դպրոցի մասնաշենքում: 2005թ.
թանգարանը հաստատվել է Երևանի
քաղաքապետարանի նորակառույց շենքում:
Թանգարանում պահպանվում է ավելի քան
89700 առարկա, որոնք ներկայացնում են
մայրաքաղաքի՝ հնագույն ժամանակներից
մինչև մեր օրերն ընդգրկող նյութական և հոգևոր
մշակույթը։ Թանգարանում պահպանվում են
հնագիտական, ազգագրական, դրամագիտակա
ն, կերպարվեստի, գրավոր
աղբյուրների, լուսանկարների և այլ
հավաքածուներ, որոնք ներկայացնում են
մայրաքաղաքի անցյալն ու ներկանֈ
Թանգարանում գործում է գիտացուցադրական
երեք բաժին, որոնցում աշխատակիցները
հաստատությունն ստեղծելու պահից ի վեր
հավաքել, ուսումնասիրել և ցուցադրել են
Երևանի պատմությունը լուսաբանող
առարկաներըֈ

3. • Թանգարանին կից գործում է գիտական
խորհուրդ, որի անդամներն են եղել ժամանակի
խոշորագույն մտավորականներն ու
արվեստագետները՝ ճարտարապետներ Ալ.
Թամանյանը, Թ. Թորոմանյանը, Ն.
Բունիաթյանը, Մ. Մազմանյանը, նկարիչներ Մ.
Սարյանը, Գ. Գյուրջյանը, Տարագրոսը,
քանդակագործ Ա. Սարգսյանը, գիտնականներ
Ստ. Լիսիցյանը, Ե. Շահազիզը, Ս.
Բարխուդարյանը, Բ. Առաքելյանը, Թ.
Հակոբյանը և ուրիշներ: Երևանի տարածքում
մարդն ապրել է դեռևս հնագույն
ժամանակներիցֈ Հրազդան գետի քաղցրահամ
ջուրը, մեղմ ու տաք կլիման բարենպաստ
պայմաններ են ստեղծել զարգացման համար,
որի վառ ապացույցն են Երևանյան քարայրից
հայտնաբերված ավելի քան 100 հազար տարվա
պատմություն ունեցող գործիքները։ թ. ա. 4-
Մ.
3-րդ հազարամյակներով է թվագրվում
Առաջավոր Ասիայի հնագույն ու հայտնի
պարսպապատ բնակավայրերից մեկը`
Շենգավիթ բնակատեղինֈ Թանգարանում
պահպանվում են զարդանախշերով և
արձանիկներով պաշտամունքային պեղված
օջախներ, երկգույն` սև և կարմիր փայլեցված
խեցե անոթներ, աղորիքներ, հացահատիկային
բույսերի մնացորդներֈ

4. • Երևանը Հայաստանի 12-րդ
մայրաքաղաքն էֈ Հիմնադրել է Արգիշտի
Առաջին արքան մ. թ. ա. 782թ. և կոչել
էրեբունի, որի հնչյունափոխությունից էլ
առաջացել է Երևան անունըֈ
Թանգարանում պահվող
որմնանկարները, սեպագիր
արձանագրությունները և բազմաթիվ այլ
առարկաներ խոսուն վկան են քաղաքի
հնագույն անցյալիֈ Հնագիտական
հավաքածուի մեջ առանձնանում են
Կարմիր բլրից հայտնաբերված գարեջրի
խեցեղեն անոթները, որոնք վկայում
են, որ դեռևս մ. թ. ա. 7-րդ դարում հայերը
գարեջուր են ըմպել, ինչն ավելի ուշ
հաստատում է հույն պատմիչ
Քսենոփոնըֈ Մ. թ. ա. 1-ին
հազարամյակով է թվագրվում Կարմիր
բերդի բնակավայրը, որտեղից պեղված է
հարուստ հնագիտական հավաքածու`
բրոնզե գոտիներ, խեցեղեն, քարե
կուռքեր, նետասլաքներ, դանակներ, զար
դեր և այլնֈ Քաղաքի հելլենիստական
մշակույթը ներկայացնում են Ավան-
Առինջից պեղված առարկաներըֈ

5. • Միջնադարյան Երևանում գործում
էին Պողոս-Պետրոս (5-րդ
դ.), Կաթողիկե Սբ. Աստվածածին
(13-րդ դ.), Սբ. Հովհաննես (17-րդ
դ.), Սբ. Սարգիս (17-րդ դ.) և այլ
եկեղեցիներֈ Թանգարանային
առարկաներից մեծ
հետաքրքրություն են
ներկայացնում տառաձուլական և
տպագրական մեքենաները`
նույնքան հետաքրքրաշարժ
պատմությամբ. Մխիթարյանները
19-րդ դարում Վիեննայում հիմնել
են տպարան և առանձին
գրաձուլարան, որտեղ ձուլվել են
հայերեն, լատիներեն և այլ
լեզուների նոր տառատեսակներֈ
Այստեղ կարելի էր շարել և
տպագրել 50 լեզվով
գրականություն։ Մկրտիչ Ա.
Խրիմյանը` Խրիմյան
Հայրիկը, տառաձուլական մեքենան
ձեռք է բերել
Մխիթարյաններից, օգտագործել
Վարագա վանքի տպարանումֈ
Ավելի ուշ այն տեղափոխվել է
էջմիածին, իսկ խորհրդային
տարիներին օգտագործվել Երևանի
թիվ 1 տպարանում։

6. • Խորհրդային գաղափարախոսական
մեքենան ամեն ինչ արել է, որպեսզի
հին Երեւանի մասին հիշողություններ
չպահպանվեն: Չկան ժամանակների
շուքը կրող փողոցներ,
ճարտարապետական հուշարձաններ
և, ամենակարևորը' անուններ, որ
կապված են այդ կառույցների հետ: Եւ
դա արվում էր համայն հայության
համար միանգամայն նոր
մայրաքաղաք ստեղծելու
հավակնությամբ: Իսկ մինչ այդ,
Երևանը նեղ, ծուռումուռ ու փոշոտ
փողոցներով, իրար գլխի լցված
շուկաներով ու խանութներով
բնակավայր էր, որը դժվար էր նույնիսկ
քաղաք անվանել: Համենայնդեպս,
այսպես էր ներկայացվում:
• Որպեսզի հին Երևանի մասին
պատմող ոչ մի բան չլիներ, նրա
պատմությունը հաճախ ջնջվում էր:
Պողոս-Պետրոս եկեղեցին քանդելուց
հետո նրա տեղում կառուցվեց Մոսկվա
կինոթատրոնը, Գեթսեմանի մատուռի
տեղում' Օպերայի շենքը, Մլեր
գերեզմանատան ու մատուռի տեղում'
Պանթեոնը:

7. • Վերջին վեց տարիներին Երեւանում սկսված Պողոս-Պետրոս եկեղեցի
քաղաքաշինական գործընթացը կրկին սկսեց
ոչնչացնել մայրաքաղաքի
պատմամշակութային շերտերը:
• «Պատմամշակութային ժառանգության
գիտահետազոտական կենտրոնի» բաժնի
վարիչ Մարիետա Գասպարյանն այսպես է
բացատրում. «Յուրաքանչյուր քաղաք քաղաք է
այնքանով, որքանով մի քանի մշակութային
շերտ ունի, որոնք քաղաքաշինորեն
համադրված են: Դա հետաքրքիր է եւ
տուրիստների համար, ովքեր գալիս են
Երեւանում տեսնելու այն, ինչ չկա իրենց մոտ:
Այսօր տուրիստները Երեւան են գալիս ու
ասում՝ դուք էս ինչ եք քանդում, ինչ եք
փոխարենը կառուցում»:
• Ճարտարապետ Նարեկ Սարգսյանը
քաղաքաշինական հարցերում ավելի
արմատական մոտեցումների կողմնակից է:
«Թեեւ քաղաքին մշակութային տարբեր
շերտեր անհրաժեշտ են, բայց այդ շերտերի
պահպանության մեջ ծայրահեղությունների
մեջ չպետք է ընկնել: Քաղաքը կենդանի
օրգանիզմ է, եւ նրանից ժամանակ առ
ժամանակ պետք է հեռացնել
կենսագործունեությանը խանգարող մասերը»,-
ասում է Երեւանի նախկին գլխավոր
ճարտարապետ Նարեկ Սարգսյանը:
Գեթսեմանի մատուռ

8. • Որպես կանոնավոր հատակագիծ ունեցող
քաղաք' Երեւանը ձեւավորվել է 20-րդ Ալեքսանդր Թամանյան
դարի սկզբում ճարտարապետ
Ալեքսանդր Թամանյանի ու նրա դպրոցի
շնորհիվ: Թամանյանական նոր
ճարտարապետությունը նույնպես
հակասության մեջ է մտել հին
սկզբունքների հետ, սակայն այսօր այդ
հակասությունը համարվում է
բնական, քանի որ լուծումները ճաշակով
են գտնված: Թամանյանը կարողացավ
համադրել ազգային եւ մոդեռնիստական
ճարտարապետության սկզբունքները:
• Ճարտարապետ Լևոն Վարդանյանը
անթույլատրելի է համարում
միջամտությունը Թամանյանի նախագծով
կառուցված շենքերին. «Մենք պետք է
գուրգուրանքով վերաբերվեինք
Թամանյանի ու նրա դպրոցի
ճարտարապետությանը, բայց
մասնավորը հասավ ու ավերեց: Կարապի
լճի դիմաց հրաշալի ձեղնահարկերով
կառույցներ ունեինք: Բայց
ձեղնահարկերի մասին օրենք չունենք: Էդ
պատճառով էլ ով հասավ, խեղաթյուրեց
ձեղնահարկը:
Եվ, ընդհանրապես, ամբողջ Երեւանում
հին շենքերի վրա մեկ կամ մի քանի հարկ
բարձրացնում են, եւ այդ նորը հնի
ճարտարապետության հետ ոչ մի կապ
չունի»,-ասում է Լ. Վարդանյանը:
• Մլեր գերեզմանատուն ու մատուռ

9. • Ս. Շահումյանի անվան
հրապարակը Երեւանի
քաղաքաշինական դեմքի
խորհրդանշական
համապատկեր է'
խորհրդային ոչ վաղ անցյալ
(Ս. Շահումյանի արձանը)
, նորանկախ
հանրապետության ներկա
(«Կոնգրես հյուրանոցը»)
, անկանխատեսելի
պատկերով ապագա
(քանդված «Սեւան»
հյուրանոցը): Այս փոքրիկ
հատվածը մայրաքաղաքի
միակ բեկորն է, ուր կողք-
կողքի կանգուն են 19-րդ, 20-
րդ դարի խորհրդային եւ
ետխորհրդային շրջանի
կառույցները: Ուր որ է
կհայտնվի 21 դարի
շինությունը:

10. • Եթե խորհրդային կառավարությունը
եկեղեցու տեղում գաղափարական
շահերից ելնելով որեւէ կոմունիստ
առաջնորդի արձան էր կանգնեցնում ,
ապա մեր ժամանակներում
դրդապատճառները զուտ ֆինանսական
են' կառուցվում է այնպիսի շինություն,
որը եկամտաբեր է, իսկ
պատմամշակութային հուշարձանները
ոչ միայն որեւէ եկամուտ չեն բերում, այլ,
տեղակայված լինելով քաղաքի
կենտրոնում, «խանգարում» են
քաղաքաշինական գործընթացին:
Վերջերս քանդվեց եւս մեկ պատմական
շենք' «Սպայի տունը»: Իսկ շենքը
կառուցվել էր 1842 թվականին, ուներ ոչ
միայն ճարտարապետական, այլեւ
պատմական արժեք:
• Հուշարձանների պահպանության
գործակալության Երեւանի տարածքային
բաժնի պետ Կարո Այվազյանը
վստահեցնում է, որ քանդված շենքը
նույնությամբ կվերականգնվի.

11. • «Պաշտոնապես հայտնում եմ, որ
շինարարությունից հետո այդ շենքը կամ Սպայի տունը
իր տեղում, կամ մեկ այլ տարածքում
կվերակառուցվի, սակայն պարզ է՝ այլ
ֆունկցիոնալ նշանակությամբ: Իսկ
հասարակության դժգոհությունը
հուշարձանների քանդման վերաբերյալ
արդարացի է, բայց մինչեւ 2004թ.-ը
կատարվածի համար: Քանի որ 2004թ.-ին
Կառավարության կողմից արդեն
հաստատվել է Երեւան քաղաքի
պատմության եւ մշակույթի
հուշարձանների պահպանության
պետական ցուցակը, այդ հուշարձաններն
այլեւս պետության խնամքի տակ են
առնված եւ եթե նույնիսկ այս պահին
քանդվում են, հետո անպայման
կվերականգնվեն»,-ասում է Կ. Այվազյանը:
• 2000-2004թթ.-ին, երբ շինարարական բումը
սկսվել էր, որեւէ հաստատություն
իրավասու չի եղել միջամտել
հուշարձանների քանդման
գործընթացին, որովհետեւ չկար
կառավարության կողմից հաստատված
Երեւանի հուշարձանների
պահպանության նոր ցուցակը: Դա մի
ժամանակահատված էր, երբ Երեւանի
քաղաքապետարանն իրականացնում էր
քաղաքաշինական մի քանի ծավալուն
ծրագրեր, մասնավորապես Հյուսիսային
պողոտայի կառուցումը: Միայն այս
հատվածում 5-ից ավելի
պատմամշակութային հուշարձան է
քանդվել:

12. • «Պատմամշակութային ժառանգության Գաբրիել գաբրիելյանի տունը
գիտահետազոտական կենտրոնի» բաժնի
վարիչ Մարիետա Գասպարյանը հիշում է
այս հարցում նախկին գլխավոր
ճարտարապետ Նարեկ Սարգսյանի
վերաբերմունքը. «Հյուսիսային պողոտայի
գլխավոր ճարտարապետը շատ հաճախ էր
զարմանում, թե ինչպես այս կամ այն
հուշարձան-շենքը քանդվեց: Պարզվում է'
ինքը տեղյակ չի եղել այդ մասին: Աբովյան
1/4 հասցեում գտնվող Գաբրիել
Գաբրիելյանի տունը քանդելու լուրը
ստանալուց հետո ասաց՝ վայ, ես ուզում էի՝
դա մնա: Իսկ հետո առանց ամաչելու
հայտարարեցին, թե այդ շենքը իրենք չեն
քանդել, այլ քանդել են բոմժերը»: Նարեկ
Սարգսյանը հուշարձանների
պահպանության մեկ այլ տարբերակ է
առաջարկում. «Հուշարձան-շենքերի
պահպանությունը քաղաքի համար լավ է,
բայց եթե քաղաքաշինական ավելի
կարեւոր խնդիր է լուծվում, ապա այդ
շենքերը պետք է տեղափոխել: Ներկայիս
Ալավերդյան փողոցի գրեթե բոլոր հին
շենքերը տեղափոխված, այդտեղ կրկին
կառուցված են, ո՞վ է դրա մասին հիմա
հիշում»,-ասում է նա:

13. • Երեւան քաղաքի հուշարձանների
պահպանության պետական ցուցակում
արձանագրված է 975 հուշարձան:
2004թ.-ից գոյություն ունի հուշարձանների
տեղափոխման պետական ծրագիր, ու
տեղափոխման ենթակա 14 հուշարձանների
ցուցակ:
• «Այդ ցուցակը կազմել են մի կողմից
Հուշարձանների պահպանության
գործակալությունը, մյուս կողմից՝
քաղաքապետարանը: Վերջինս այս
գործընթացի մեջ խառնվելու որեւէ
իրավասություն չուներ: Քաղաքապետարանը
չի կարող մասնագիտորեն գնահատել, թե որ
շենքը հուշարձան համարվի, որը՝ ոչ: Բացի
այդ, նա ինչպե՞ս կարող է հանդես գալ
հուշարձանների պահպանության օգտին, եթե
խնդրի հակառակ կողմում է՝ կառուցապատող
է: Դրա համար էլ թելադրում էր իր կարծիքը:
Եթե հողի վրա հարմար մի գնորդ արդեն աչք
ունի, ուրեմն պետք չի, որ էդ տարածքում
գտնվող շենքը մտնի հուշարձանների
ցուցակ»,-ասում է Մարիետա Գասպարյանը:
Տեղափոխվելիք հուշարձանների տեղն արդեն
ընտրված է: Դրանք «կհամախմբվեն» Արամ-
Բուզանդ-Կողբացի փողոցների միջեւ' «Սիլ
Պլազայի» ետնամասում ընկած տարածքում:
Հուշարձանային գոտու ստեղծումը մի կողմից
փրկում է կառույցները վերահաս
ոչնչացումից, մյուս կողմից զրկում է
հուշարձաններին իրենց հատուկ պատմական
միջավայրում գոյատեւելու
հնարավորությունից:

14. • «Այդ տարածքում վաղ, թե
ուշ, սրճարաններ ու սննդի օբյեկտներ
են գոյանալու, թող գոնե
հուշարձաններ լինեն: Եթե նույնիսկ
ժամանակի քննությունը չի բռնի, թող
հետո սերունդները քանդեն»,-գտնում
է ճարտարապետ Լեւոն
Վարդանյանը:
• Իսկ կառուցվող նոր շենքերի մասին
Մարիետա Գասպարյանն ասում է.
«Հաջորդ սերունդները կվերաբերվեն
այս նոր շենքերին այնպես, ինչպես
ժամանակակից ճարտարապետներն
են վերաբերվում
նախորդներին, այսինքն' նույն
հաջողությամբ կքանդեն: Դա
նշանակում է, որ երբեք ոչ մի
պատմական շերտ չենք ունենա, մենք
ուղղակի չենք հասցնի շերտ
ունենալ, որովհետեւ բոլորը ջնջում
ենք»:
• Հին ու նոր Երեւանների բախման
կետում կանգնած է ժամանակակից
մի քանի սերունդ: Եվ ցանկացած
մշակութային ժառանգության
ճակատագիր գրվում է ոչ միայն
քաղաքաշինական ծրագրերով, այլ
սերնդի, կոնկրետ մարդու
հոգեբանությամբ ու
մտածելակերպով:

15. • «Այդ տարածքում վաղ, թե
ուշ, սրճարաններ ու սննդի օբյեկտներ
են գոյանալու, թող գոնե
հուշարձաններ լինեն: Եթե նույնիսկ
ժամանակի քննությունը չի բռնի, թող
հետո սերունդները քանդեն»,-գտնում
է ճարտարապետ Լեւոն
Վարդանյանը:
• Իսկ կառուցվող նոր շենքերի մասին
Մարիետա Գասպարյանն ասում է.
«Հաջորդ սերունդները կվերաբերվեն
այս նոր շենքերին այնպես, ինչպես
ժամանակակից ճարտարապետներն
են վերաբերվում
նախորդներին, այսինքն' նույն
հաջողությամբ կքանդեն: Դա
նշանակում է, որ երբեք ոչ մի
պատմական շերտ չենք ունենա, մենք
ուղղակի չենք հասցնի շերտ
ունենալ, որովհետեւ բոլորը ջնջում
ենք»:
• Հին ու նոր Երեւանների բախման
կետում կանգնած է ժամանակակից
մի քանի սերունդ: Եվ ցանկացած
մշակութային ժառանգության
ճակատագիր գրվում է ոչ միայն
քաղաքաշինական ծրագրերով, այլ
սերնդի, կոնկրետ մարդու
հոգեբանությամբ ու
մտածելակերպով:

16. • «Ժամանակակից հասարակությունը
նեոլիբերալ հասարակություն է: Նա
կոն ֆլիկտի մեջ է նախորդ՝
խորհրդային գաղափարախոսության
հետ, որ ը թելադրում էր այդ
դարաշրջանում ապրող
յուրաքանչյուր մարդու կենսակերպը:
Իսկ այդ մարդն այսօր' նոր
հասարակարգի
պայմաններում, հայտարարում է, որ
այլեւս ես ինքս կձեւավորեմ իմ
կենսակերպը, իմ փողոցը, իմ
թաղամասը եւ հետո, այդ նույն
մոտեցմամբ, կողքինիս կենսակերպը:
Դա է պատճառը, որ նախորդ
դարաշրջանի ճարտարապետության
նկատմամբ վերաբերմունքը
թշնամական է»,- ասում է
արվեստաբան Ռուբեն Արեւշատյանը
:
• Ճակատագրի բերումով նոր Երեւանը
կառուցողները նրանք
են, ովքեր, կամա թե ակամա, ժխտում
են հինը: Ովքեր ժամանակների
բերումով ստացել են տնտեսական ու
հոգեբանական ազատություն եւ
ազատվում են այն ամենից, ինչը
հիշեցնում է հին ժամանակները: