Visuele Enterprise Architectuur, Studieboek over de open methode Dragon1

Het hele boek lezen?
Koop het Dragon1 Studieboek online op www.dragon1.com
ISBN: 978-94-90873-01-1

Inhoudsopgave
1. VISUELE ENTERPRISE ARCHITECTUUR: EEN NIEUWE KIJK OP
ENTERPRISE ARCHITECTUUR ..................................................................... 17
1.1 LEERDOELEN…………………………………………………………………………….…………………………..… 18
1.2 INLEIDING…………………………………………………………………………………………………………….… 19
1.2.1 Een betere afstemming verhoogt de capaciteit…………………………………...........19
1.2.2 De noodzaak voor een nieuwe kijk ook bij overheidsinstellingen……….......... 21
1.3 WAT IS ARCHITECTUUR? …………………………………………………..………………………...…..…... 23
1.3.1 Het waarnemen van architectuur……………………………………………………...........23
1.3.2 Alles heeft een architectuur………………………………………………………………..…... 24
1.4 BOUWKUNDIGE ARCHITECTUUR ALS GRONDSLAG………..…………………………….…… 27
1.4.1 De huidige architectuurpraktijk van de bouwkundige architect………….......... 27
1.4.2 Het bouwkundig perspectief: de systeemgerichte benadering……….….………. 30
1.5 CONCEPTUALISEREN EN VISUALISEREN…………………………………………………………..…..36
1.5.1 Ontwerpen vanuit een concept……………………………………………..…………………. 36
1.5.2 Principes gebruiken om de kwaliteit van het ontwerp te verhogen…….….…… 40
1.5.3 Stijlelementen bepalen de architectuur………………..………………….…………...…. 43
1.5.4 Het maken van een statement door de bouwkundige architect…….……………. 43
1.5.5 Tegenstrijdige eisen verenigen op conceptueel niveau……………….…………….. 44
1.6 EEN NIEUW BEGRIPPENKADER VOOR ONDERNEMINGEN……..….……………………..… 51
1.6.1 Het raamwerk van visuele enterprise architectuur…………………..……………….. 51
1.6.2 Een nieuwe kijk op de onderneming………………………………………………........... 53
1.7 VRAGEN……………………………………………………………………………………………….……………..…… 64
2.DRAGON1 IN ÉÉN OOGOPSLAG………………………………………………………… 65
2.1 LEERDOELEN…………………………………………………………………………………………………………… 66
2.2 INLEIDING………………………………………………………………………………………………………………..67
2.2.1 Wat is een methode?........................................................................................... 67
2.3 HET WERKEN ONDER ARCHITECTUUR………………………………………………………………… 70
2.3.1 Het Dragon1 Fundament………………………………………………………………………… 72
2.3.2 Ontwerpen…………………………………………………………………………………………….. 75
2.3.3 Beheersen…………………………………………………………………………….…………………77
2.3.4 Veranderen en innoveren……………………………………………………………………….. 78
2.4 DE METHODE………………………………………………………………………………………………..………… 81
2.4.1 Dragon1 Denkwijze………………………………………………………………………………… 84
2.4.2 Dragon1 Werkwijze………………………………………………………………………………… 85
2.4.3 Dragon1 Representatiewijze……………………………………………………………………. 87
2.4.4 Dragon1 Ondersteuningswijze………………………………………………………………… 89
2.5 EEN ANDERE DWARSDOORSNEDE VAN DE METHODE…………………………………………92
2.5.1 Basisconcepten………………………………………………………………………….…………… 92
2.5.2 Kernbegrippen……………………………………………………………………………………….. 94
2.5.3 Visuele enterprise architectuur……………………………………………………………….. 96
2.5.4 Productdecompositie van visuele enterprise architectuur…………………………..101
2.6 OPEN STANDAARDEN…………………………………………………………………………………………….. 103
2.6.1 Toekomstvaste aanpak………………………………………..………………………………….. 103
2.6.2 Andere aanpakken, theorieën en technieken……………………………………………. 105
2.7 VRAGEN……………………………………………………………………………………………………….………….. 108

ISBN: 978-94-90873-01-1
3.VISUELE ENTERPRISE ARCHITECTUUR IN DE PRAKTIJK………………. 109
3.1 LEERDOELEN…………………………………………………………………………………………………………… 110
3.2 INLEIDING………………………………………………………………………………………………………………..111
3.3 VISUELE ENTERPRISE ARCHITECTUUR ALS STUURINSTRUMENT…………………….. 112
3.3.1 De business case van visuele enterprise architectuur…………………….…………. 113
3.3.2 Uitdagingen…………………………………………………………………………………………… 114
3.3.3 Aandachtspunten…………………………………………………………………………………… 116
3.3.4 Strategische uitgangspunten…………………………………………………………………… 117
3.3.5 Principiële uitspraken…………………………………………………………………………….. 121
3.4 KWALITEIT & KWALITEITSASPECTEN………………………………………………..………………….. 125
3.4.1 Het doel van kwaliteitsaspecten in visuele enterprise architectuur…………….. 125
3.4.2 Kwaliteitsmodellen…………………………………………………………………………………. 127
3.4.3 Planning & control in de onderneming……………………………………………………. 128
3.5 KWALITEIT VAN PRODUCTIE EN DIENSTVERLENING SPEELT EEN GROTE ROL… 131
3.5.1 De uitdaging………………………………………………………………………………………….. 131
3.5.2 Het correct gebruik van principes verhoogt de kwaliteit………………………….… 132
3.6 HET VERLAGEN VAN KOSTEN VOOR ONDERSTEUNING KERNACTIVITEITEN…….134
3.6.1 De uitdaging………………………………………………………………………………………….. 134
3.6.2 Optimale ondersteuning van kernactiviteiten…………………………………………... 135
3.7 STUREN VAN INNOVATIES OP GEMEENSCHAPPELIJK OVERZICHTSBEELD………. 138
3.7.1 De uitdaging………………………………………………………………………………………….. 138
3.7.2 Overzichtsvisualisaties brengen de innovaties in beeld…………………………….. 140
3.8 ONTWERPEN LEIDT TOT BETERE RESULTATEN, ANALYSEREN NIET……………….…. 143
3.8.1 De uitdaging………………………………………………………………………………………….. 143
3.8.2 Ontwerptekeningen maken impact zichtbaar en stuurbaar………………………. 144
3.9 DUURZAME OPLOSSINGEN BETER DAN WEGWERPOPLOSSINGEN……………………. 147
3.9.1 De uitdaging………………………………………………………………………………………….. 147
3.9.2 De werking van een concept……………………………………………………………………. 148
3.10 VRAGEN……………………………………………………………………………………………………….…………. 150
4.DRAGON1 DENKWIJZE……………………………………………………………………… 151
4.1 LEERDOELEN…………………………………………………………………………………………………………… 152
4.2 INLEIDING………………………………………………………………………………………………………………. 153
4.2.1 Het raamwerk van de denkwijze……………………………………………………………… 153
4.3 CONCEPTEN……………………………………………………………………………………………………………. 156
4.3.1 Overview van soorten concepten……………………………………………………………… 156
4.3.2 Fundamentele concepten………………………………………………………………………… 163
4.3.3 Technologische concepten………………………………………………………………………. 164
4.3.4 Leverancier/productgerelateerde concepten………………………………………..…… 165
4.3.5 Totaalconcepten……………………………………………………………………………………… 165
4.4 PRINCIPES……………………………………………………………………………………………………………… 170
4.4.1 Overview van soorten principes………………………………………………………………. 170
4.4.2 Conceptprincipe…………………………………………………………………………………….. 174
4.4.3 Ontwerpprincipe……………………………………………………………………………………. 175
4.4.4 Architectuurprincipe………………………………………………………………………………. 176
4.4.5 Realiteitsprincipe……………………………………………………………………………………. 177
4.4.6 Waarnemen van principes………………………………………………………………………. 178
4.4.7 Handhavingmechanisme………………………………………………………………………… 184
4.4.8 Fenomenen……………………………………………………………………………………………. 185
4.4.9 Rationalen……………………………………………………………………………………………… 186
4.4.10 Regels……………………………………………………………………………………………………. 186

ISBN: 978-94-90873-01-1
4.5 ONDERNEMINGEN ALS BOUWWERKEN………………………………………………………………... 189
4.5.1 Integrale benadering van een onderneming als bouwwerk……………………….. 189
4.5.2 Bouwwerk……………………………………………………………………………………………… 192
4.5.3 Elementen, componenten, objecten en producten……………………………………. 194
4.5.4 Domeinen……………………………………………………………………………………………… 202
4.5.5 Aanzichten en perspectieven op een onderneming………………………………….. 202
4.5.6 Integrale Bedrijfs-/ICT-oplossing als architectonisch bouwwerk……………….. 205
4.6 METAMODELLEN……………………………………………………………………………………………………. 210
4.6.1 Het bouwwerk totaalconcept metamodel…………………………………………………. 211
4.6.2 Het architecturenrelatie metamodel………………………………………………………… 213
4.6.3 Typologie van functies, processen en services………………………………………….. 214
4.6.4 Aspecten van processen, functies en services…………………………………………… 216
4.6.5 Business Process Management (BPM)……………………………………………………. 217
4.6.6 Service oriented architectuur…………………………………………………………………… 217
4.7 ARCHITECTUREN……………………………………………………………………………..…………………….. 219
4.7.1 De grondslag van architecturen………………………………………………………………..219
4.7.2 Soorten architecturen……………………………………………………………………………… 221
4.7.3 Architectuurraamwerken………………………………………………………………………… 223
4.7.4 Architectuurstijl……………………………………………………………………………………… 243
4.7.5 Beschouwingsniveau………………………………………………………………………………. 244
4.7.6 Abstractieniveau…………………………………………………………………………………….. 247
4.7.7 Era en beschouwingsperiode…………………………………………………………………… 248
4.7.8 Architectuurplateaus………………………………………………………………………………. 250
4.7.9 Scenario's………………………………………………………………………………………………. 252
4.8 MENSELIJKE MAAT………………………………………………………………………….……………………… 255
4.8.1 Werk vanuit de gebruiker……………………………………………………………………….. 255
4.8.2 Klantgericht ondernemen……………………………………………………………………….. 256
4.8.3 Zaakgericht werken………………………………………………………………………………… 257
4.8.4 Digitale Werkruimte………………………………………………………………………………. 259
4.9 ARCHITECTUURONTWERP………………………………………………………………….………………… 261
4.9.1 Ketenarchitectuurontwerp………………………………………………………………………. 265
4.9.2 Enterprise architectuurontwerp………………………………………………………………. 266
4.9.3 Bedrijfsarchitectuurontwerp……………………………………………………………………. 269
4.9.4 Informatie architectuurontwerp………….…………………………………………………… 270
4.9.5 Technisch architectuurontwerp…………………………..……………………………………272
4.9.6 Solution architectuurontwerp………………………………………………………….………. 274
4.10 STRATEGISCH ORGANISEREN VAN ARCHITECTUUR………………………………………… 277
4.10.1 Identiteit, missie en visie in de onderneming……………………………………………278
4.10.2 Strategieraamwerk…………………………………………………………………………………..282
4.11 VRAGEN………………………………………………………………………………………………….……………….. 286
5. DRAGON1 WERKWIJZE…………………………………………………………………….. 287
5.1 LEERDOELEN…………………………………………………………………………………………………………… 288
5.2 INLEIDING………………………………………………………………………………………………………………. 289
5.2.1 Het raamwerk van de werkwijze……………………………………………………………… 289
5.3 ARCHITECTUURROLLENSPEL……………………………………………………………….………………. 292
5.3.1 Architectuurrollen………………………………………………………………………………….. 293
5.4 ARCHITECTEN………………………………………………………………………………………….…………….. 302
5.4.1 Architect als rol of als functie………………………………………………………………….. 302
5.4.2 Organiseren van het architectuurwerk………………………………………………….…. 305
5.4.3 De zeven gewoonten van een architect…………………………………………….………. 305
5.4.4 De architectuurdiensten van de architect…………………………………………………. 307

ISBN: 978-94-90873-01-1
5.5 ONTWERPOPDRACHTEN…………………………………………………………….…………….…………… 311
5.5.1 Soorten opdrachten………………………………………………………………………………… 311
5.5.2 Architectuurontwerpopdracht…………………………………………………………………. 312
5.5.3 Architectuurdocumentatieopdracht…………………………………………………………. 313
5.5.4 Projectarchitectuuropdracht……………………………………………………………………. 314
5.6 ONTWERPSTRATEGIE……………………………………………………………………………………………. 316
5.6.1 Ontwerpfasen………………………………………………………………………………………… 316
5.6.2 Belanghebbendenanalyse……………………………………………………………………….. 323
5.6.3 Requirements engineering……………………………………………………………………… 325
5.6.4 Functioneel specificeren…………………………………………………………………………. 328
5.6.5 Ontwerpen vanuit identiteit………………………………………………….…………………. 331
5.6.6 Ontwerpen vanuit procesoptimalisatie………………………………….…………………. 333
5.6.7 Ontwerpen vanuit rationalisering……………………………………………………….…… 334
5.6.8 Tien stappenplan voor het maken van een architectuurontwerp…….…………. 335
5.7 ARCHITECTUURWERKPROCESSEN………………………………………………………….…………… 337
5.7.1 Besturing- en managementproces (1)………………………………………………………. 338
5.7.2 Opstart- en initiatieproces (2)………………………………………………………..………… 340
5.7.3 Implementatieproces (3)…………………………………………………………………………. 341
5.7.4 Kwaliteitsbeheersingproces (4)…………………………………………………………………343
5.7.5 Ontwikkelproces (5)………………………………………………………………………………… 344
5.7.6 Toepassingsproces (6)…………………………………………………………………………….. 346
5.7.7 Communicatieproces (7)…………………………………………………………………………. 348
5.7.8 Beheerproces (8)…………………………………………………………………………………….. 349
5.7.9 Bouwproces (9)………………………………………………………………………………………. 351
5.8 ARCHITECTUURPRODUCTEN…………………………………………………………………….…………. 358
5.8.1 Managementproducten en ontwikkelproducten……………………………………….. 359
5.8.2 Programma van Eisen…………………………………………………………………………….. 360
5.8.3 Architectuurjaarplan………………………………………………………………………………. 361
5.8.4 Architectuurnotitie…………………………………………………………………………………. 362
5.8.5 Architectuurtoets……………………………………………………………………………………. 363
5.8.6 Architectuurbaseline………………………………………………………………………………. 363
5.9 ARCHITECTUURORGANISATIE…………………………………………………………………..…………. 366
5.9.1 Architectuur als functie……………………………………………………………………………366
5.9.2 Architecting Services Unit (ASU)……………………………………………………………. 369
5.9.3 Architectuurcomité………………………………………………………………………………… 370
5.9.4 Architectuurbestuursraad……………………………………………………………………….. 370
5.10ARCHITECTUURVOLWASSENHEID………………………………………………………………………. 372
5.10.1 Projectgericht werken onder architectuur………………………………………………… 373
5.10.2 Procesgericht werken onder architectuur…………………………………………………. 375
5.10.3 Functiegericht werken onder architectuur……………………………………………….. 376
5.10.4 Niveaus in architectuurgebruik……………………………………………………………….. 376
5.10.5 Innovatie mogelijk maken………………………………………………………………………. 379
5.11 VRAGEN……………………………………………………………………………………………………….………….. 382
6.DRAGON1 REPRESENTATIEWIJZE……………………………………………………. 383
6.1 LEERDOELEN………………………………………………………………………………………………….……….. 384
6.2 INLEIDING………………………………………………………………………………………………………………. 385
6.2.1 Het raamwerk van de representatiewijze…………………………………………………. 386
6.3 ARCHITECTUURVISUALISATIES……………………………………………………………….………….. 388
6.3.1 De rol van architectuurvisualisaties…………………………………………………………. 389
6.3.2 Visualisaties versus architectuurvisualisaties……………………………………………. 390
6.3.3 Soorten architectuurvisualisaties…………………………………………………………….. 394

ISBN: 978-94-90873-01-1
6.3.4 Aspecten van architectuurvisualisaties…………………………………………………….. 398
6.3.5 Schetsen………………………………………………………………………………………………… 403
6.3.6 Tekeningen……………………………………………………………………………………………. 408
6.3.7 Diagrammen………………………………………………………………………………………….. 413
6.3.8 Fotografische beelden…………………………………………………………………………….. 418
6.3.9 Situaties, ruimten en locaties………………………………………………………………….. 419
6.3.9 Aanzichten ………………………………………………………………………………..………….. 422
6.3.10 Onder beleid brengen van aanzichten …………………………………………………….. 426
6.4 ARCHITECTUURMODELLEN………………………………………………………………………………….. 427
6.4.1 De rol van architectuurmodellen……………………………………………………………… 427
6.4.2 Soorten architectuurmodellen…………………………………………………………………. 428
6.4.3 Architectuurmodellenraamwerk…….……………………………………………………….. 429
6.4.4 Klassen, typen en instanties van entiteiten in modellen…………………………... 435
6.4.5 Decompositie van entiteiten……………………………………………………………………. 436
6.4.6 Modelleren versus Visualiseren………………………………………………………………. 437
6.5 KIJKERS & GEZICHTSPUNTEN………………………………………………………………………………. 439
6.5.1 De rol van kijkers……………………………………………………………………………………. 439
6.5.2 Soorten gezichtspunten………………………………………………………………………….. 439
6.5.3 Aspecten van gezichtspunten………………………………………………………………….. 443
6.5.4 Ontwerpbeslissingen en ontwerpcriteria bij gezichtspunten…………………….. 444
6.6 AANZICHTEN EN PERSPECTIEVEN………………………………………………………………….…….. 446
6.6.1 Soorten aanzichten en perspectieven………………………………………………………..446
6.6.2 Aspecten van aanzichten en perspectieven………………………………………………. 449
6.6.3 Wat is in beeld en wat niet?................................................................................ 452
6.6.4 Ontwerpbeslissingen en -criteria bij aanzichten en perspectieven…………….. 453
6.7 VISUALISATIE-ONTWERPPRINCIPES……………………………………………………….…………… 464
6.7.1 De rol van elementen in een visualisatie………………………………………………….. 464
6.7.2 Soorten ontwerpprincipes………………………………………………………………………..465
6.7.3 Symbolen en figuren………………………………………………………………………………. 473
6.7.4 Stappenplan voor het maken van een architectuurvisualisatie…………………… 475
6.8 VIEWLAYOUT……………………………………………………………………………………………………….…. 487
6.8.1 Informatie structureren met de viewlayout………………….…………………………… 487
6.8.2 Communicatieboodschap, effectgedrag en doelgroep….……………………….…… 490
6.8.3 Zeven lagen architectuur viewlayout……………………………………………………….. 493
6.8.4 Kijkvensters…………………………………………………………………………………………….495
6.8.5 Compositie…………………………………………………………………………………………….. 496
6.8.6 Lettertypen en typografie………………………………………………………………………… 497
6.8.7 Kleurenschema's……………………………………………………………………………………. 498
6.9 ARCHITECTUURBESCHRIJVINGEN………………………………………………………………….…… 501
6.9.1 De rol van architectuurbeschrijvingen…………………………………………………….. 501
6.9.2 Soorten architectuurbeschrijvingen………………………………………………………… 502
6.9.3 Productbeschrijvingen……………………………………………………………………………. 503
6.9.4 Overzicht standaard productbeschrijvingen…………………………………………….. 504
6.10 ARCHITECTUURDOSSIERS…………………………………………………………………………….…….. 508
6.10.1 Soorten van architectuurdossiers…………………………………………………………….. 508
6.10.2 Aspecten van architectuurdossiers…………………………………………………………… 509
6.10.3 Enterprise configuratiedossier (kadaster)…………………………………………….…… 509
6.10.4 (Referentie) enterprise architectuurdossier……………………………………….……… 510
6.10.5 Architectuurontwerpdossier……………………………………………………………………. 511
6.10.6 Architectendossier………………………………………………………………………………….. 511
6.11 VRAGEN…………………………………………………………………………………………………………….…….. 512

ISBN: 978-94-90873-01-1
7.DRAGON1 ONDERSTEUNINGSWIJZE………………………………………………. 513
7.1 LEERDOELEN……………………………………………………………………………………………………..……. 514
7.2 INLEIDING…………………………………………………………………………………………………………..….. 514
7.2.1 Het raamwerk van de ondersteuningswijze………………………………………….….. 514
7.3 ARCHITECTUURTAAL EN SYMBOLEN….………………………………………………………….……. 517
7.3.1 Begrippenkader…………………………………………………………………………………...... 517
7.3.1 Symbolen………………………………………………………………………………………………. 518
7.4 CHECKLISTEN & DOCUMENTSJABLONEN………………………………………………………..…… 533
7.4.1 Checklisten……………………………………………………………………………………………. 533
7.4.2 Documentsjablonen……………………………………………………………………………….. 533
7.4.3 Domeinconfiguratiedocument………………………………………………………….……. 534
7.4.4 Informatiemap………………………………………………………………………………………. 535
7.4.5 Schetsboek…………………………………………………………………………………………….. 536
7.4.6 Ontwerpboek…………………………………………………………………………………………. 537
7.4.7 Project acceleratie architectuur (PXA)……………………………………………………. 537
7.4.8 Architectuurreviewdocument…………………………………………………………………. 538
7.4.9 Belanghebbendenanalysedocument……………………………………………………….. 540
7.4.10 Roadmap……………………………………………………………………………………………….. 541
7.4.11 Programma van Eisen (PvE)……………………………………………………………………. 542
7.5 GEBRUIKERSORGANISATIE EN BEHEERORGANISATIE…………………………………………544
7.5.1 Accredited Consulting Organization……………………………………………………….. 544
7.5.2 Accredited Training Organization…………………………………………………………… 544
7.5.3 Certificering…………………………………………………………………………………………… 544
7.5.4 Dragon1 Architecture Foundation…………………………………………………………… 547
7.5.5 Website Dragon1.org………………………………………………………………………………. 548
7.5.6 Best Practices…………………………..…………………………………………………………….. 548
7.5.7 Dragon1 gebruikersvereniging……………..………………….……………….…………….. 548
7.6 PUBLICATIES EN TOOLS……………………………………………………………….……………………..…. 550
7.6.1 Publicaties………………………………..……………………………………………………………. 550
7.6.2 Tools………………………………................................................................................. 550
7.6.3 Dragon1 EA Tools…………………………………………………………………………………… 552
7.6.4 Dragon1 Wiki…….…………………………………………………………………………………… 552
7.6.5 Referentiekaarten..…………………………………………………………………………………. 553
7.6.6 Referentieposters……………………………………………………………………………………. 553
7.7 VRAGEN…………………………………………………………………………………………………………………… 554
8.DRAGON1 BEGRIPPENKADER…………………………………………………………… 555
8.1 INLEIDING………………………………………………………………………………………………………………. 556
8.2 AFKORTINGEN EN ACRONIEMEN………………………………………………………………………….. 558
8.3 BEGRIPPEN……………………………………………………………………………………………………………… 559
LITERATUURVERWIJZING…………………………………………………………………… 579
COLOFON……………………………………………………………………………………………… 581

ISBN: 978-94-90873-01-1

Visuele Enterprise Architectuur

Faye, Sapere Aude

ISBN: 978-94-90873-01-1

Visuele Enterprise Architectuur
Studieboek over de open methode Dragon1

Mark Paauwe

Talitha Paauwe-Wijnands (red.)

ISBN: 978-94-90873-01-1

Website: www.dragon1.org
Bij dit boek hoort de ondersteunende website van Dragon1. Op deze website treft u open
standaarden, checklisten en documentsjablonen aan om met Dragon1 in de praktijk aan de slag te
gaan.

© 2012 Paauwe Group BV
Het woordmerk Dragon1 en het beeldmerk van Dragon1 zijn voor alle publicaties van Uitgeverij
Paauwe Group BV als woordmerk en beeldmerk beschermd.

Alle rechten voorbehouden. Behoudens de in of krachtens de Auteurswet van 1912 gestelde
uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een
geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij
elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder
voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

Voor zover het maken van reprografische verveelvoudigingen uit deze uitgave is toegestaan op
grond van artikel 16h Auteurswet 1912 dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde
vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3051, 2130 KB Hoofddorp,
www.reprorecht.nl). Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen,
readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) dient men zich tot de uitgever te
wenden.

Tweede druk 2012-08-14

Uitgeverij Paauwe Group BV
Postbus 239
6700 AE, Wageningen
info@paauwe.info
www.paauwe.info

Noot van de uitgever
Wij hebben alle moeite gedaan om rechthebbenden van copyright te achterhalen. Personen of
instanties die aanspraak maken op bepaalde rechten, wordt vriendelijk verzocht contact op te
nemen met de uitgever.

ISBN 978 94 90873 01 1

ISBN: 978-94-90873-01-1

Voorwoord
Enterprise Architectuur wordt steeds vaker ingezet in ondernemingen en ook
meer en meer voor verschillende doeleinden.

Zo gebruikt de overheid enterprise architectuur als instrument om keten-
gerichte e-dienstverlening en een digitale werkruimte te realiseren. Banken en
verzekeraars gebruiken enterprise architectuur om hun informatiesystemen
beter op elkaar af te stemmen en hun bedrijfsprocessen zo optimaal mogelijk
te ondersteunen.

Binnen het onderwijs en de zorg helpt enterprise architectuur bij het flexibel
maken van producten en diensten afgestemd op de veranderende behoefte van
de student en de cliënt. Energiebedrijven, telecombedrijven, vervoersbedrijven
en foodcompanies gebruiken enterprise architectuur om hun productie-
capaciteit te vergroten en de kwaliteit van hun dienstverlening te verhogen.

Echter, in de praktijk is de toepassing van architectuur in de onderneming lang
niet altijd succesvol. Daardoor is er soms terecht discussie over de toegevoegde
waarde van enterprise architectuur. Vaststaat dat met architectuur mooie
duurzame en toekomstvaste oplossingen zijn te realiseren voor ingewikkelde
vraagstukken. De uitdaging is alleen hoe we deze voordelen van enterprise
architectuur ook in de onderneming kunnen borgen.

'Een plaatje zegt meer dan 1000 woorden.’
'Documenten liggen in de la. Posters hangen aan de muur.'

Met de open methode Dragon1 is een nieuwe weg ingeslagen. Het is een
fundamenteel andere aanpak; namelijk het visueel maken van enterprise
architectuur die haar basis vindt in de bouwkundige architectuur. De focus ligt
in Dragon1 op het maken van architectuurvisualisaties afgestemd op de
verschillende groepen van belanghebbenden van een onderneming en haar
innovaties, voor betere beeldvorming, oordeelsvorming en besluitvorming.

Daarbij wordt de bedrijfskundige en informatiekundige staat en werking (de
principes) van de onderneming op conceptueel, logisch en fysiek niveau in

ISBN: 978-94-90873-01-1
beeld gebracht en stuurbaar gemaakt. Het voordeel daarvan is dat nu
vraagstukken in ondernemingen duurzaam en toekomstvast opgelost kunnen
worden op strategisch niveau waarna de oplossing op operationeel niveau
geïmplementeerd kan worden, waarbij het tactisch niveau de uitvoering goed
kan managen.

Zoals gezegd Dragon1 is fundamenteel anders, innovatief en nieuw.

Voor de Dragon1 Architecture Foundation genoeg reden om het initiatief te
ondersteunen voor een studieboek van Dragon1 voor architecten en managers.
En om deze innovatieve kijk op enterprise architectuur en ondernemingen
verder uit te dragen, te verspreiden en op correct gebruik toe te zien.

In een periode van negen jaar is Dragon1 ontwikkeld en uitgewerkt. In
samenwerking met universiteiten, zoals de Radboud Universiteit Nijmegen is
eraan gewerkt om een wetenschappelijke fundering onder de methode te
leggen. Alle onderdelen waaruit de methode bestaat, zijn bij een groot aantal
ondernemingen in verschillende sectoren getoetst en doorontwikkeld om
continu de methode aan te kunnen scherpen. Dit heeft nu geleid tot een geheel
van open standaarden en best practices die samen Dragon1 vormen.

Dragon1 is een open methode. Dat wil zeggen dat de methode, binnen
bepaalde voorwaarden, vrij te gebruiken is en dat het mogelijk is om
verbeteringen en uitbreidingen aan te bieden voor opname in de methode. U
kunt dus zelf bijdragen aan de doorontwikkeling van Dragon1. De voorwaarden
voor het gebruik en de manier van indienen van wijzigingsvoorstellen kunt u
vinden op www.dragon1.org.

U als lezer wensen wij bijzonder veel plezier met het lezen van het studieboek
en het toepassen van Dragon1 in de praktijk. Uiteraard zijn wij zeer benieuwd
naar uw ervaringen met Dragon1. Voor reacties en ervaringen kunt u ons
bereiken via het e-mailadres: info@dragon1.org.

Augustus 2012

Jan Verwoerd
Voorzitter van de Dragon1 Architecture Foundation

ISBN: 978-94-90873-01-1

Inleiding
Talitha Paauwe-Wijnands

Waarom een Dragon1 Studieboek?
Dit boek gaat over een nieuwe manier van besturen van ondernemingen: met visuele
enterprise architectuur. De mensen die in de onderneming betrokken zijn bij het
opstarten, managen en uitvoeren van bedrijfstransformaties en ICT-innovaties
gebruiken hiervoor steeds vaker visuele enterprise architectuur als management
stuurinstrument.

Dit studieboek is bedoeld voor managers en architecten, maar ook voor iedereen die
in het werk met architectuur te maken heeft of meer over architectuur wil weten.
Ook kan het boek gebruikt worden binnen HBO- en WO-opleidingstrajecten. Hier
zitten de toekomstige managers en architecten die vorm moeten geven aan het
duurzaam en toekomstvast zijn en blijven van ondernemingen.

Wat visuele enterprise architectuur precies is, wordt in dit studieboek uitgelegd.
Voor nu is het belangrijk om te weten dat met visuele enterprise architectuur wordt
gevisualiseerd hoe een onderneming nu en in de toekomst bedrijfskundig en
informatiekundig in elkaar steekt. Met visualisaties zoals schetsen, tekeningen,
diagrammen en fotografische beelden zijn bedrijfstransformaties en ICT-innovaties
beter te besturen en zijn de risico’s beter te beheersen. Dit omdat de visualisaties
complexe vraagstukken, beter dan tekst, beslisbaar maken.

In dit studieboek wordt visuele enterprise architectuur uitgelegd aan de hand van
Dragon1, de open methode voor visuele enterprise architectuur. Dit heeft als
voordeel dat de lezer informatie en theorie zeer gestructureerd krijgt aangeboden en
daardoor beter in de praktijk kan toepassen.

Dragon1: open methode voor Visuele Enterprise Architectuur
Dragon1 is opgebouwd uit vier onderdelen: een denkwijze, werkwijze, representatie-
wijze en ondersteuningswijze die elk uitgebreid in een apart hoofdstuk worden
behandeld. Voordat deze onderdelen uitgebreid aan bod komen, wordt in dit
studieboek in het eerste hoofdstuk stil gestaan bij wat de grondslag is voor visuele

11

ISBN: 978-94-90873-01-1
enterprise architectuur. In het tweede hoofdstuk volgt een overzicht van de open
methode Dragon1. Vervolgens komt in het derde hoofdstuk een aantal management-
concepten in relatie tot visuele enterprise architectuur aan de orde en een aantal
praktijktoepassingen. Hierna volgen de vier hoofdstukken die ingaan op de
methode. Ten slotte is er een hoofdstuk met een verwijzing naar het Nederlands-
Engels begrippenkader van Dragon1.

Dragon1 is als methode in hoofdzaak gebaseerd op drie vakgebieden: bouwkundige
architectuur, bedrijfskunde en informatiekunde. In feite willen we hier maar één
ding mee bereiken: de voordelen die de bouwkundige architectuur heeft, zoals
communicatiegerichte visualisaties voor duurzame en toekomstvaste bouwwerken,
bouwsels en oplossingen, hergebruiken voor het ontwerpen en realiseren van
innovaties zoals complexe en integrale bedrijfs-/ICT-oplossingen, de bouwwerken,
binnen ondernemingen.

Dragon1 positioneert visuele enterprise architectuur als een conceptuele ontwerp-
activiteit op strategisch niveau, wat zit tussen visie- en strategievorming enerzijds en
beleidsontwikkeling en verandermanagement anderzijds in. In veranderprogram-
ma’s en innovatieprojecten en bij het uitvoeren van beleid worden architectuur en
architectuurontwerpen gebruikt. Visuele enterprise architectuur maakt, op een juiste
wijze toegepast, het realiseren van de uitdagingen van een onderneming mogelijk.
Het creëert ruimte en vrijheid om te ondernemen.

In dit studieboek zijn de verschillende onderwerpen die aan bod komen op
systematische wijze in hoofdstukken samengevat. Bijna alle hoofdstukken beginnen
met leerdoelen. Deze leerdoelen zijn haalbaar op verschillende niveaus. Daarom is
aan de leerdoelen geen norm gekoppeld. Het boek is geschikt voor een breed scala
aan opleidingen en trainingen. De antwoorden, extra vragen en extra lesstof zijn te
vinden op www. dragon1.org.

Als extra toevoeging; wanneer we in dit studieboek spreken over architect dan
bedoelen we hier de architect in de onderneming mee zoals de enterprise architect,
bedrijfsarchitect, informatie architect, security architect en technisch/ICT-architect.

Welke onderwerpen worden in dit boek behandeld?
Hoofdstuk 1. Dit hoofdstuk 'Visuele Enterprise Architectuur: een nieuwe kijk op
enterprise architectuur' biedt een alternatieve manier aan om als architect, manager

12

ISBN: 978-94-90873-01-1
en bestuurder naar architectuur te kijken. Met andere woorden: op een nieuwe
manier werken aan enterprise architectuur, bedrijfsarchitectuur, informatie
architectuur en technische /ICT-architectuur binnen de onderneming.

De vraag om een alternatieve kijk op enterprise architectuur komt vanuit de praktijk
waar het huidige gebruik van architectuur binnen ondernemingen nu vaak niet
volledig aan de verwachtingen voldoet. In dit hoofdstuk keren we daarom terug naar
de oorsprong van architectuur, hoe wij als mensen architectuur waarnemen en wat
eigenlijk architectuur is.

Hoofdstuk 2. Dit hoofdstuk 'Dragon1 in één oogopslag' geeft een overzicht in de
gehele open Dragon1 voor visuele enterprise architectuur. De belangrijkste Dragon1-
concepten en deelconcepten met hun modellen en hun definities worden in dit
hoofdstuk geïntroduceerd. Dit hoofdstuk is schematisch en op hoofdlijnen en als
een samenvatting van de gehele methode te lezen.

Er wordt geschetst hoe het management en de architecten met Dragon1 vorm
kunnen geven aan het werken onder architectuur voor het kunnen ontwerpen,
beheersen, veranderen en innoveren van bedrijfstransformaties en ICT-innovaties
binnen een onderneming.

Hoofdstuk 3. Dit hoofdstuk 'Visuele Enterprise Architectuur in de praktijk' gaat in
op hoe visuele enterprise architectuur binnen ondernemingen is in te zetten als
management stuurinstrument om de vele ondernemingsvraagstukken die bestuur,
directie en management hebben op te kunnen lossen. We lezen tevens hoe visuele
enterprise architectuur kan worden geïntegreerd in een bestaand kwaliteitssysteem,
en in een planning & control cyclus binnen een onderneming.

Er wordt in dit hoofdstuk ingezoomd op een aantal veelvoorkomende management-
concepten, zoals ambitie, strategische intentie, aandachtspunt, strategisch
uitgangspunt, doel, doelstelling en activiteit en hoe zij kunnen bijdragen aan het
oplossen van veelvoorkomende uitdagingen die binnen ondernemingen spelen.

Hoofdstuk 4. Dit hoofdstuk 'Dragon1 Denkwijze' gaat in op het eerste onderdeel van
Dragon1. In de denkwijze van Dragon1 ligt de focus op de theoretische grondslagen
van de methode: hoe kan de architect met Dragon1 op een andere manier tegen

13

ISBN: 978-94-90873-01-1
architectuur en ondernemingen aankijken, zodat enterprise architectuur de
toegevoegde waarde laat zien die het in zich heeft.

Het uitgangspunt hierbij is dat Dragon1 een manier van denken aanreikt wat nodig
is om ervoor te zorgen dat de architect zich bezig kan houden met het maken van
architecturen, zoals een blauwdruk, met het uiteindelijke doel om de vraagstukken
binnen de onderneming op te kunnen lossen. En dat de architect in opdracht van de
opdrachtgever een architectuurontwerp kan maken voor een bouwwerk in de
onderneming, zodat met hoge kwaliteit en conform de prestatie-eisen het bouwwerk
wordt gerealiseerd onder architectuur.

Hoofdstuk 5. Dit hoofdstuk 'Dragon1 Werkwijze' gaat in op het tweede onderdeel
van de methode Dragon1. De werkwijze biedt verschillende handvatten waarmee de
architect en andere belanghebbenden zo optimaal mogelijk kunnen gaan
samenwerken aan visuele enterprise architectuur binnen de onderneming. Wat
wordt er van een ieder verwacht?

Tevens doet Dragon1 een voorstel hoe men een onderneming het beste kan inrichten
om het werken met visuele enterprise architectuur te ondersteunen. Waar start de
onderneming bijvoorbeeld met het werken met visuele enterprise architectuur? En
hoe kun je als onderneming groeien naar een volgend volwassenheidsniveau in het
werken met visuele enterprise architectuur?

Hoofdstuk 6. Dit hoofdstuk 'Dragon1 Representatiewijze' gaat in op het derde
onderdeel van de methode Dragon1. In de representatiewijze ligt de focus op het
visualiseren van architectuur. Vanuit modellen en verschillende gezichtspunten
werkt de architect diverse perspectieven van een bouwwerk uit om de mogelijke
impact weer te geven van de gestelde eisen door de opdrachtgever, belanghebbenden
en gebruikers.

De architect heeft hiervoor verschillende soorten architectuurvisualisaties tot zijn
beschikking. Waaronder de architectuurvisualisatieposter met een standaard
viewlayout en ontwerpregels voor het maken van een architectuurvisualisatie.

Hoofdstuk 7. Dit hoofdstuk 'Dragon1 Ondersteuningswijze' gaat in op het vierde
onderdeel van de methode Dragon1. In de ondersteuning0swijze ligt de focus op de

14

ISBN: 978-94-90873-01-1
hulpmiddelen van de methode om het begrip en het werken met visuele enterprise
architectuur te versnellen en te vereenvoudigen.

Hoofdstuk 8. Dit hoofdstuk 'Dragon1 Begrippenkader' geeft een overzicht en
definities van de belangrijkste architectuurbegrippen die in dit boek worden
gebruikt, van de ruim 2000 begrippen uit de open methode Dragon1. Omdat het
begrippenkader steeds uitbreid en verbeterd wordt is het niet volledig opgenomen in
dit boek. U vindt de volledige begrippenlijst die bij dit boek hoort op
www.dragon1.org.

Het belang van een gemeenschappelijk begrippenkader zal iedereen onderstrepen,
maar dat begrippenkader dient dan wel voldoende oorspronkelijk, consistent en
volwassen te zijn en niet beperkend te werken. Dit zijn randvoorwaarden die in
Dragon1 worden gesteld aan het begrippenkader.

Voor de laatste informatie over de inhoud van dit boek, en voor de open standaarden
en best practices van Dragon1 verwijzen we u graag naar www.dragon1.org.

Wij wensen u veel plezier met het bestuderen van dit Dragon1 Studieboek.

15

ISBN: 978-94-90873-01-1
Een nieuwe kijk op enterprise architectuur Hoofdstuk 1

Hoofdstuk 1

Visuele Enterprise Architectuur:
een nieuwe kijk op enterprise
architectuur

Enterprise Architectuur kent vele definities en gedaanten.
Sta open voor het visueel maken van Enterprise Architectuur.

17

ISBN: 978-94-90873-01-1
Visuele Enterprise Architectuur Hoofdstuk 1

1.1 Leerdoelen
Na het bestuderen van dit hoofdstuk is de lezer in staat om:
 te beschrijven hoe architectuur in het algemeen waargenomen wordt.

 op te noemen welke bouwkundige begrippen zijn overgenomen in de nieuwe
kijk op enterprise architectuur.

 uit te leggen wat een concept, een stijlelement en een principe is.

 uit te leggen waarvoor een conceptschets en een principetekening worden
gebruikt.

 uit te leggen waarom ondernemingen als systematische bouwwerken gezien
kunnen worden.

18

ISBN: 978-94-90873-01-1

1.2 Inleiding
Dit hoofdstuk 'Visuele Enterprise Architectuur: een nieuwe kijk op enterprise
architectuur' biedt een alternatieve manier aan om als architect, manager en
bestuurder naar architectuur te kijken. Met andere woorden: op een nieuwe manier
werken aan enterprise architectuur, bedrijfsarchitectuur, informatie architectuur en
technische / ICT-architectuur binnen de onderneming.

De vraag om een alternatieve kijk op enterprise architectuur komt vanuit de praktijk
waar het huidige gebruik van architectuur binnen ondernemingen nu vaak niet
volledig aan de verwachtingen voldoet. In dit hoofdstuk keren we daarom terug naar
de oorsprong van architectuur, hoe wij als mensen architectuur waarnemen en wat
eigenlijk architectuur is.

In dit hoofdstuk wordt vooral gekeken naar een ander vakgebied, namelijk de
bouwkundige architectuur. Wat zijn de parallellen tussen enterprise architectuur en
de bouwkundige architectuur? En kunnen de architecten in een onderneming
hiermee hun voordeel doen? De herbruikbaarheid van enkele bouwkundige
begrippen in enterprise architectuur komt aan de orde.

Met deze nieuwe kennis kijken we opnieuw naar ondernemingen. Er wordt een
nieuw begrippenkader aangereikt voor enterprise architectuur. Aan de hand van
voorbeelden wordt een basis gelegd voor het nieuwe werken met visuele enterprise
architectuur binnen ondernemingen.

1.2.1 Een betere afstemming verhoogt de
capaciteit
Enterprise architectuur wordt vandaag de dag in ondernemingen steeds vaker
ingezet als instrument om een betere afstemming tussen de onderdelen van een
onderneming voor elkaar te krijgen. En dan vooral gericht op een betere afstemming
tussen de onderdelen bedrijfsprocessen als het belangrijkste businessonderdeel en
informatiesystemen als het belangrijkste ICT-onderdeel.

Deze betere afstemming tracht men voor elkaar te krijgen door gebruik te maken
van allerlei architectuurproducten, zoals richtinggevende uitspraken, standaarden,
richtlijnen en modellen bij verander-, ontwerpen realisatieactiviteiten. Enterprise
architectuur is dan het proces, of de kunst en kunde, om te komen tot deze

19

ISBN: 978-94-90873-01-1

ondernemingbrede architectuurproducten. De praktijk leert ons dat dit nog niet
altijd even goed lukt in elke onderneming.

In de wereld zoals we die kennen zijn vele ondernemingen actief die goederen,
producten en diensten leveren aan hun interne bedrijven, aan consumenten en aan
andere ondernemingen. Ondernemingen die op landelijke schaal werken bestaan
soms wel uit vijf tot tien bedrijven. Op hun beurt bestaan deze bedrijven weer uit
duizenden verschillende onderdelen, zoals producten en diensten, medewerkers,
bedrijfsprocessen en activiteiten, informatie en ICT waaronder informatiesystemen,
softwareapplicaties, computers en netwerken. Al deze onderdelen dienen op een
juiste manier op elkaar te zijn afgestemd om zo optimaal mogelijk onderling te
kunnen samenwerken om zo het maximale resultaat te kunnen behalen.

Helaas ontbreekt het vaak aan een goede afstemming voor samenwerking bij deze
ondernemingen en hun bedrijven. Als onderdelen niet optimaal op elkaar zijn
afgestemd, is het rendement van deze onderdelen lager dan mogelijk of gewenst. Zo
zijn er in het geval van een slechte afstemming tussen bedrijf en ICT, meer
informatiesystemen en meer mensen nodig om hetzelfde werk te doen, dan
wanneer alles goed op elkaar is afgestemd. De ondernemingscapaciteit, het werk dat
een onderneming kan verzetten met haar medewerkers en middelen, wordt sterk
verbeterd door bijvoorbeeld een betere afstemming tussen bedrijfsprocessen en
informatiesystemen.

Menig bedrijfsproces wordt na een architectuurtraject nog niet optimaal
ondersteund door ICT of door informatiesystemen. Om een correct werkende ICT of
een optimaal ondersteunend informatiesysteem te ontwerpen, is het van belang te
weten hoe een bedrijfsproces werkt, wat de huidige en toekomstige kwesties (issues)
of problemen zijn en hoe dat bedrijfsproces zich in de toekomst gaat ontwikkelen.

Vaak wordt een bedrijfsproces dat ondersteund moet worden met ICT, verkeerd, niet
of onvolledig in beeld gebracht voorafgaand aan het ontwikkelen van het nieuwe
informatiesysteem. Dit veroorzaakt in de regel een niet-optimale ondersteuning van
dit bedrijfsproces. De architectuur, het ontwerp en de configuratie van het
informatiesysteem worden dan wellicht op basis van foutieve aannames en verkeerd
inzicht gemaakt. Als het bijvoorbeeld niet volledig duidelijk is welke activiteiten in
een bedrijfsproces aanwezig zijn en wat de precieze naam, definitie en inhoud is van
de activiteiten, dan is de kans groot dat het informatiesysteem op basis van een
verkeerd functioneel model wordt ontworpen en gebouwd en niet 1-op-1 aan de
activiteiten uit het proces is te relateren.

20

ISBN: 978-94-90873-01-1

1.2.2 De noodzaak voor een nieuwe kijk op
architectuur ook bij overheidsinstellingen
Naast ondernemingen zijn er in de non-profit sector en met name de overheid,
verschillende soorten instellingen aanwezig die veel overeenkomstige kenmerken
hebben met ondernemingen. Zij leveren ook producten en diensten aan
consumenten en burgers, aan de eigen interne bedrijven en hebben bedrijfs-
processen en informatiesystemen.

Vanuit decentralisatieoogpunt en vanuit innovatie zijn er steeds meer lokale
overheden die van de Rijksoverheid aan digitalisering moeten gaan werken om
burgers en hun interne bedrijven als klant te gaan zien. Zo dienen overheids-
instellingen zich steeds meer als onderneming te gaan opstellen.

Bij overheidsinstellingen zoals gemeenten en provincies is het dan ook van belang
om op een andere manier dan tot nu toe het geval was, naar de eigen enterprise
architectuur te kijken. Burgers en interne bedrijven die als klanten moeten worden
gezien vragen om geheel nieuwe concepten en principes.

De overheid heeft zelf referentiearchitecturen ontwikkeld om gemeenten en
provincies een start te laten maken met enterprise architectuur, ten einde meer grip
te krijgen op de noodzakelijke integrale innovatie aan de bedrijfskant en ICT-kant.
Maar omdat een referentiearchitectuur geen Haarlemmerolie is en ook geen
maatwerk, zal een gemeente of provincie altijd nog zelf veel kennis moeten hebben
over enterprise architectuur om alles naar haar eigen hand te kunnen zetten.

Er zijn gelukkig al overheidsinstellingen die vanuit eigen ambities, onder andere het
verbeteren van de eigen dienstverlening, werken aan bijvoorbeeld een betere
informatievoorziening en bedrijfsvoering.

Voorbeeld van zaakgericht werken voor optimalisatie bij een gemeente
Een enterprise architect heeft de belangrijkste functies waar de opdrachtgever om vraagt
geplaatst in een operationeel functiemodel: het onafhankelijk van afdeling, medewerker en
werkplek behandelen en afhandelen van aanvragen van een burger. Ook de burger infor-
meren over hoe ver de behandeling is van zijn aanvraag is een functie in het operationeel
functiemodel. De technische vorm van de oplossing voor de opdrachtgever wordt door de
enterprise architect ontworpen met een totaalconcept voor de nieuwe informatievoorziening,
los van het operationele functiemodel. In het zaakgerichte totaalconcept heeft de enterprise

21

ISBN: 978-94-90873-01-1

architect een Case Management Tool als technologische oplossingsrichting geplaatst.

In het voorbeeld heeft de enterprise architect de functies, het wat, en de vormen, het
hoe, van het te realiseren bouwwerk los van elkaar ontworpen om zoveel mogelijk de
eisen, randvoorwaarden en strategische uitgangspunten te verenigen in een
duurzame en toekomstvaste oplossing.

N.B. Eén van de grootste verschillen met een onderneming is en blijft dat een
overheidsinstelling of non-profit instelling geen winstoogmerk heeft, maar een
maatschappelijke taak. Echter voor het werken onder architectuur maakt dat geen
verschil, al zien de architecturen er natuurlijk wel anders uit, omdat bij for-profit
andere principes gelden dan bij non-profit. In veel architecturen van instellingen
gaan we echter in de toekomst for-profit principes terugzien.

Zolang het niet anders is aangegeven kan in dit studieboek het begrip onderneming
worden vervangen door het begrip instelling.

In de vorige twee paragrafen hebben we in kort uiteengezet dat veel ondernemingen,
zoals overheidsinstellingen en commerciële organisaties al vaak werken onder
architectuur, maar dat de beloofde resultaten daarvan uitblijven. In dit boek geven
we een aantal suggesties om dit om te keren. Daarom zoomen we in de volgende
paragrafen in op de oorsprong van architectuur.

We leggen uit hoe wij als mensen architectuur waarnemen en wat architectuur
eigenlijk is. En we vragen ons af waarom het zo interessant is om vanuit het
vakgebied enterprise architectuur naar het vakgebied van de bouwkundige
architectuur te kijken. Hoe krijgen we bijvoorbeeld met architectuur een goede
afstemming van samenwerking voor elkaar?

22

ISBN: 978-94-90873-01-1

1.3 Wat is architectuur?
Goed kunnen waarnemen door bijvoorbeeld een architect is van belang om de
werking van systemen goed te kunnen analyseren en te begrijpen. In feite om de
werking te kunnen ‘zien’. Een architect moet immers steeds nieuwe systemen
ontwerpen op basis van een goede werking. Daarvoor is een goed begrip van hoe de
wereld werkt, van groot belang.

1.3.1 Het waarnemen van architectuur
Bij het kijken en waarnemen van objecten maken wij mensen hierbij hoofdzakelijk
gebruik van onze ogen. Het waarnemen door middel van zien is het uitgangspunt.
Dit neemt uiteraard niet weg dat de andere zintuigen een uiteindelijke waarneming
ook beïnvloeden. Wanneer we door de Kalverstraat lopen, zullen wij deze op een
andere manier waarnemen dan andere personen die daar ook lopen. Wij hechten
bijvoorbeeld veel waarde aan groen in een straat, en hechten waarde aan een goed
verzorgde plint (de begane grond van een gebouw die aan de straat grenst). Terwijl
een ander misschien veel meer waarde hecht aan goed ontworpen bankjes en
prullenbakken en de aanwezigheid van voldoende parkeergelegenheid.

Psychologisch
Gezichtspunt Sociaal
filter Cultuur Rol
belanghebbende filter
filter filter Ondernemingsbouwwerk
in de werkelijkheid
Figuur 1.1. Het proces van het waarnemen.

Het proces van het waarnemen bestaat uit een aantal fasen. In eerste instantie
verzamelen we informatie over de omgeving door te kijken. In de volgende fase, de
cognitiefase, structureren we die informatie met onze kennis en eerdere ervaringen.
Hiermee wordt een beeld gecreëerd van de omgeving die voor ons logisch is. Daarbij
spelen vier filters een belangrijke rol: het psychologische filter, het sociale filter, het
culturele filter en het rolfilter.

Het psychologische filter wordt opgemaakt door persoonlijke voorkeuren van een
persoon en de gedachten en gemoedstoestand van het moment van observatie.

23

ISBN: 978-94-90873-01-1

Het sociale filter door de sociale omstandigheden zoals tot welke sociale groep of
sociale klasse iemand behoort.

Het culturele filter wordt bepaald door de cultuur waarin iemand is opgegroeid en
bijvoorbeeld de taal die men spreekt.

Het rolfilter wordt bepaald door de functie die iemand uitoefent, directeur versus
medewerker in een organisatie of de plaats die men heeft in een groep, leider versus
volger. Voor architectuur is het rolfilter, in geval van beslissingondersteunende
visualisaties verstrekken aan opdrachtgevers, van groot belang.

De genoemde vier filters zijn gevoelig voor waarnemingen die passen bij de persoon.
Andere informatie wordt hiermee weggefilterd.

Dit gestructureerde en persoonlijke beeld onderwerpen we in de laatste fase aan een
evaluatie. Hierbij kennen we een waardeoordeel toe aan het beeld dat we van de
omgeving hebben. We komen bijvoorbeeld tot de conclusie dat we de winkelstraat
mooi vinden of juist te druk. Bij iedere nieuwe waarneming wordt het beeld van de
vorige waarneming verder genuanceerd. Hierdoor ontstaat een cyclisch
waarnemingsproces waarbij de eerste waarnemingsgegevens worden beïnvloed door
nieuwe observaties.

1.3.2 Alles heeft een architectuur
We kunnen stellen dat alles wat bestaat, met andere woorden tot stand is gekomen,
een architectuur heeft. Dit geldt voor elk denkbaar systeem, zoals een huis, een
onderneming, een mens, de wereld. De architectuur van een huis of onderneming
hoeft echter niet altijd even geslaagd, succesvol of consistent te zijn, maar een juiste
architectuur voor een huis of onderneming zorgt altijd voor duurzaamheid en
toekomstvastheid.

De architectuur is vaak een indirecte resultante van het ontwerp van een systeem of
bouwwerk. Een bouwwerk dat onder architectuur is ontworpen, kenmerkt zich door
een harmonieuze eenheid van constructieve, operatieve en decoratieve functies
waarbij oplossingen zijn gevonden om te kunnen omgaan met tegengestelde of
ogenschijnlijk onverenigbare eisen en wensen.

Een bouwwerk ontwerpen dat eruit ziet als een kubus en instabiel uit evenwicht is
geplaatst, zorgt ervoor dat we bij onze waarneming worden getart met iets dat

24

ISBN: 978-94-90873-01-1

bedoeld is om in wonen, maar niet voldoet aan het archetype. Dit is een voorbeeld
van kunst in de architectuur.

 Architectuur, in de zin van vakgebied, is de kunst en kunde van het gepland, functiegericht en
integraal ontwerpen en realiseren van een bouwwerk dat veelal duurzaam en toekomstvast
dient te zijn.

 Architectuur, in de zin van architectuur van een bouwwerk, is het samenhangend geheel van
decoratieve, operatieve en constructieve concepten dat is of wordt toegepast op een bouwwerk.

 Kunst is ‘een irrationele en laterale wijze waarop iets gedaan wordt’. Kunst legt het accent op de
decoratieve functie voor het creëren van een bepaalde sfeer, emotie, gevoel en beleving.

 Kunde is ‘een gestructureerde en systematische wijze waarop iets gedaan wordt’. Kunde legt het
accent op de constructieve functie, de operationele functie en de technische vorm voor het creëren
van bepaalde stevigheid en werkzaamheid.

De kwaliteit van een bouwwerk gaat in de regel omhoog als het onder architectuur
wordt ontworpen en gebouwd. Een sterke architectuur is een architectuur waarbij
met ingenieuze oplossingen complexe vraagstukken worden of zijn opgelost. Is dit
niet het geval dan noemen we het een zwakke architectuur.

De architectuur van de Erasmusbrug is een voorbeeld van een sterke architectuur. In
de Erasmusbrug zijn constructieve tuibrugconcepten gebruikt om ervoor te zorgen
dat de brug weer en wind kan weerstaan. En er zijn functionele verkeers-
stroomconcepten gebruikt die ervoor zorgen dat auto’s en vrachtwagens snel en
ongestoord kunnen doorrijden over de brug.

Een sterke architectuur wordt soms een veel gebruikte architectuur en daarmee een
architectuurstijl waarin één of enkele elementen veelvuldig als stijlelementen
terugkomen. Bijvoorbeeld de gotische architectuur van een kerk waarbij er
spitsboogconcepten worden gebruikt voor constructie, maar ook voor decoratie.

 Decoratie is de niet-functionele of niet-constructieve aankleding van een bouwwerk met behulp
van elementen of componenten.

Een architectuur van een bouwwerk is de juiste architectuur als het bijdraagt aan het
uitvoeren van de beoogde strategie van de opdrachtgever. Bijvoorbeeld de
architectuur van de Erasmusbrug draagt bij aan het beeld van Rotterdam als
maritieme industriestad. De brug vormt een naadloze en in het oogspringende

25

ISBN: 978-94-90873-01-1

staalconstructieverbinding door het gebruik van decoratieve glansstaalconcepten,
precies zoals de opdrachtgever eiste.

N.B. In de bouwkundige architectuur wordt bouwen vaak gedefinieerd als 'het
plaatsen, geheel of gedeeltelijk oprichten, vernieuwen, veranderen of vergroten, van
een bouwwerk, evenals het geheel of gedeeltelijk oprichten, vernieuwen of
veranderen en het vergroten van een standplaats’. Daar waar sprake is van bouwen
of een bouwwerk dient een bouwvergunning te worden aangevraagd waarbij de
bouwwerkzaamheden en het ontwerp van het bouwwerk worden getoetst tegen
onder andere een bestemmingsplan.

Het gaat er in feite om dat veranderingen, aanpassingen of andere werkzaamheden
die ingrijpend zijn voor een bouwwerk of voor een omgeving voldoende kwalitatief
plaatsvinden en niet onnodige overlast met zich meebrengen.

 Een bouwwerk is elke constructie van fysiek materiaal zoals hout, of digitaal materiaal zoals
geautomatiseerde procesondersteuning, eventueel al voorzien van operatie en decoratie, die op
de plaats van bestemming, hetzij direct of indirect, steun vindt op de grond of vanuit een
platform en is bedoeld om ter plaatse of op afstand te functioneren of diensten te leveren. Een
bouwwerk is opgebouwd uit constructieve, operatieve en decoratieve concepten, elementen,
componenten, objecten en producten.

Door te kijken naar bouwwerken zoals bruggen, naar gebouwen zoals kerken, naar
landschappen zoals tuinen en naar ondernemingen zoals banken, verzekeraars en
overheids- en zorginstellingen, kunnen we veel leren van de bouwkundige
architectuurbenadering. De bouwkundige architectuur en de enterprise architectuur
beogen in onze ogen namelijk hetzelfde: een kwalitatief hoogwaardig ontwerp en de
realisatie van een duurzaam, toekomstvaste en mooi bouwwerk.

N.B. Een verschil tussen de bouwkunde en de bouwkundige architectuur is dat
architectuur veelal aan de bouwkundige constructie van een bouwwerk een
esthetisch aspect toevoegt. Architectuur = bouwkunde + bouwkunst, zoals de
Erasmusbrug (een architectonische oplossing).

Een gekozen architectonische oplossing is vaak constructief gezien zwaarder dan
strikt noodzakelijk, biedt operatief meer dan nodig en is mooier dan strikt
noodzakelijk vergeleken met een puur bouwkundige oplossing. Een architectuur is
daardoor vaak voor de korte termijn duurder dan een puur bouwkundige correcte
oplossing.

26

ISBN: 978-94-90873-01-1

1.4 Bouwkundige architectuur als grondslag
Bouwkundige architecten hebben veel succes in het ontwerpen en realiseren van
mooie duurzame en toekomstvaste bouwwerken. Dit voor ons een reden om
gerichter naar bouwkundige architectuur te kijken met als doel dat de architect
binnen de onderneming ook duurzame en toekomstvaste bouwwerken zoals
bedrijfsprocessen, informatievoorziening, informatiesystemen en ICT-infrastruc-
turen kan realiseren.

1.4.1 De huidige architectuurpraktijk van
de bouwkundige architect
Een beroepsgroep die zich uitdrukkelijk bezighoudt met objecten waar andere
mensen naar kijken en waar mensen gebruik van maken, zijn de bouwkundige
architecten. De bouwkundige architecten houden zich bezig met het ontwerpen en
bouwen van fysieke bouwwerken. Hoewel constructeurs en aannemers het
daadwerkelijk bouwen (realiseren) voor hun rekening nemen, zit de bouwkundige
architect vaak in een technische en administratieve regierol namens de
opdrachtgever voor de verwezenlijking van het bouwwerk.

Bouwkundige architecten communiceren aan hun opdrachtgevers door middel van
een portfolio vol met ontwerpschetsen hoe het bouwwerk eruit komt te zien met al
haar functies alvorens het bouwwerk daadwerkelijk te laten bouwen door de
aannemer.

Een andere beroepsgroep die zich sinds 1990 in ondernemingen bezighoudt met
architectuur zijn mensen die als architect bijvoorbeeld allerlei processen en
systemen ontwerpen en laten realiseren in de organisatie. Deze architecten houden
zich bezig met het realiseren van oplossingen in de organisatie om zo de
afstemming in het samenwerken te verbeteren om daarmee de kwaliteit van deze
processen en systemen te verhogen.

Omdat tussen deze twee beroepsgroepen parallellen te bespeuren zijn, is dit
aanleiding om meer in detail naar het vakgebied van bouwkundige architectuur te
kijken. Door te kijken naar de wijze waarop bouwkundige architectuur wordt
opgesteld en gebruikt bij het ontwerp en de realisatie van een bouwwerk, en dit te
vergelijken met wat de huidige architecten binnen ondernemingen met architectuur

27

ISBN: 978-94-90873-01-1

doen, onderzoeken we of de architecten binnen ondernemingen voordeel kunnen
halen uit de architectuurpraktijk van de bouwkundige architect.

Het vergelijken van de huidige twee architectuurpraktijken is als volgt:

Bouwkundige Architectuur Enterprise Architectuur

De architect is steeds opzoek naar een De architect wacht af tot hij gevraagd wordt een
ontwerpopdracht waarmee hij zijn bouw- architectuur op te stellen. De architect hoeft
kundige visie kan concretiseren in een meestal niet in competitieverband zich te
bouwwerk. Voor het verkrijgen van een kwalificeren voor een ontwerpopdracht.
ontwerpopdracht dient hij vaak in
competitieverband zijn kunnen te laten
zien om zich te kwalificeren.

De architect, een ontwerper van een totaal- De architect maakt de architectuur voor
concept, maakt de conceptuele vertaalslag bedrijfsprocessen en informatiesystemen.
van strategische uitgangspunten van de
De architect van een onderneming houdt zich
opdrachtgever via concepten en principes
vooral bezig met het modelleren van, op basis
naar de juiste oplossingen.
van richtinggevende uitspraken, de onderne-
De architect van een kerk houdt zich vooral ming in bedrijven en bedrijfsfuncties, het
bezig met de kwaliteit van de bouw van passend maken van de onderneming in ketens
koepels, ramen, kantelen en muren, maar en het verbeteren van de bedrijfs-/ICT-
niet zozeer met de bouw van het orgel, de afstemming.
banken en de versterker van de geluids-
installatie. Echter, hij houdt zich wel bezig
met de keuze ervan.

Een bouwwerk is levenloos, maar wordt Een onderneming is levend, want ze bestaat uit
altijd gebruikt door mensen. De mensen mensen die samenwerken en die ondersteund
die gebruikmaken van de bouwwerken, worden met middelen om zo efficiënt mogelijk
zijn meestal niet de mensen die ook een doel te kunnen bereiken. In elke
veranderingen aan de constructie van het onderneming zijn er mensen die continu
bouwwerk zelf doorvoeren. Zij houden nieuwe middelen ontwikkelen en de
zich wel bezig met de inrichting van het constructie van de onderneming veranderen,
bouwwerk of de decoratie. naast de inrichting en decoratie.

28

ISBN: 978-94-90873-01-1

De levenloze onderdelen van de bouw- Mensen maken het gedrag van de onderne-
werken hebben eigenschappen waar de ming als geheel onvoorspelbaar bij een
architect goed rekening mee kan houden, bepaalde belasting.
waardoor bijvoorbeeld het gehele bouw-
werk bij een bepaalde belasting een
voorspelbaar gedrag zal vertonen.

Elke verandering aan een bouwwerk maakt Elke verandering (of transformatie) aan een
het bouwwerk als geheel vaak niet onderneming maakt de onderneming als
complexer vanwege de kwaliteit die men geheel vaak complexer vanwege het niet genoeg
nastreeft door middel van principes en nastreven van bepaalde kwaliteitsaspecten zoals
regels die gevolgd worden. adaptiviteit. De focus ligt teveel op tijd, geld en
op de technische structuur van systemen.

Voor de meeste typen van bouwwerken Voor de meeste typen van ondernemingen zijn
zijn er gedocumenteerde referentie- er geen gedocumenteerde referentie-
architecturen, is er wettelijke regelgeving architecturen, is er onvoldoende wettelijke
en bestaan er voorschriften die moeten regelgeving en zijn er geen voorschriften of
worden nageleefd bij het ontwerpen, regels die moeten worden gevolgd bij het
veranderen en bouwen van een bepaald ontwerpen, veranderen en realiseren van een
type bouwwerk. bepaald type onderneming of deeloplossing
daarbinnen.

Figuur 1.2. Verschillen in architectuurpraktijken.

Uit figuur 1.2 kunnen we opmaken dat de bouwkundige architectuur vooral een
visuele ontwerpdiscipline is om een hoge kwaliteit van bouwwerken te realiseren,
door onder architectuur met concepten en principes een ontwerp te maken. En we
kunnen opmaken dat de huidige enterprise architectuurpraktijk nog geen
hergebruik maakt van de wijze waarop gewerkt wordt in de bouwkundige
architectuur.

Architecten in ondernemingen zijn nu meer gericht op het opstellen en beschrijven
van architecturen en het in kaart brengen van structuren, dan op het ontwerpen
onder architectuur van ondernemingen of grote delen daarvan.

De architect zou net als de bouwkundige architect actief op zoek kunnen gaan naar
een ontwerpopdracht om een meer voorschrijvend resultaat te kunnen bereiken in
plaats van alleen maar richting te geven. Bijvoorbeeld een ontwerpopdracht voor het

29

ISBN: 978-94-90873-01-1

ontwerpen van een geheel nieuw innovatief bedrijf, een optimale informatie-
voorziening of een gevirtualiseerde ICT-infrastructuur.

Uit figuur 1.2 kunnen we tevens opmaken dat het vraagstuk van de bouwkundige
architectuur hetzelfde kan zijn als bij de enterprise architectuur, namelijk hoe
verhogen we de kwaliteit en samenwerking van processen en systemen in en van
bouwwerken?

1.4.2 Het bouwkundig perspectief: de
systeemgerichte benadering
In de bouwkundige architectuur werkt men sinds jaar en dag met de benadering dat
een bouwwerk een systeem is dat bestaat uit vele honderden of soms duizenden
samenhangende onderdelen die allemaal op elkaar van invloed zijn, waar principes
gelden en waar regels op van toepassing zijn. De systeemgerichte benadering zorgt
voor meer begrip en controle over het gedrag van het systeem als geheel en van de
afzonderlijke onderdelen.

Een voorbeeld van een systeemgerichte benadering is de Erasmusbrug in Rotterdam
die met zijn geknikte toren en vele tuien samen een sierlijk en stevig geheel vormt
dat weer en wind weerstaat. Een voorbeeld van een regel in dit tuibrugsysteem is dat
tuien direct aan het brugdek zijn vastgemaakt.

In het begin toen de brug net af was kwam het voor dat de brug wel eens ‘slingerde’.
Of beter gezegd dat er resonantie was in de tuidraden. Dit werd veroorzaakt door
regendruppels waardoor de luchtweerstand van de tuien zodanig werd veranderd dat
de brug gevoeliger werd voor de wind. Om de trillingen van de wind te dempen zijn
nieuwe dempers direct aan het brugdek gemonteerd en slingert de brug nu niet
meer.

Een ander voorbeeld van een systeemgerichte benadering zijn de huizen die onder
‘Huf Haus’-architectuur zijn gebouwd. Het 'green®evolution' principe zorgt ervoor
dat de huizen gebouwd worden met zeer goed geïsoleerde muren. Men noemt dit
constructionele isolatie. Deze muren bestaan op hun beurt weer uit
houtconstructies. Naast de muren, zorgen deuren, ramen, vloeren en daken voor een
leefgeheel dat een prettige woonomgeving oplevert voor mensen.

 Een systeem is een geheel van onderdelen die samenwerken gericht op het bereiken van een

30

ISBN: 978-94-90873-01-1

gemeenschappelijk doel.

Naast bouwwerken zijn er nog andere soorten systemen. Dit zijn bijvoorbeeld
concepten en fenomenen. Concepten zijn in deze aanpakken, abstracties of ideeën.
Fenomenen zijn in deze verschijnselen die zich voordoen. Deze drie soorten
systemen: bouwwerken, concepten en fenomenen, worden in hoofdstuk vier in
detail verder gedefinieerd en toegelicht.

De onderdelen waaruit een systeem is opgebouwd, noemen we entiteiten. Er zijn
verschillende soorten entiteiten zoals concepten, elementen, componenten, objecten
en producten. Deze entiteiten kunnen op hun beurt ook weer als een systeem
worden beschouwd. De entiteiten van bijvoorbeeld een concept zijn ook weer te
beschouwen als concepten, elementen, componenten, objecten en producten.

 Een entiteit is iets dat er is, wordt herkend of wordt onderkend. Een entiteit heeft een eigen
identiteit en is te onderscheiden ten opzichte van andere entiteiten. Een entiteit heeft attributen
die de entiteit een identiteit geven.

Een voorbeeld van een concept van een nieuwbouwwijk is duurzaam wonen.
Waarbij alle elementen, componenten, objecten en producten zijn gericht om de
werking van het concept mogelijk te maken.

 Een concept is een aanpak, een abstractie van een entiteit of een idee. Een concept wordt veelal
gebruikt als oplossingsrichting.

Een voorbeeld van een element van een huis is een voorgevel. Een element is soms
onlosmakelijk verbonden met een bouwwerk. Dan noemen we het een dragend
element. Het is niet uit of van het bouwwerk af weg te nemen, zonder dat het hele
bouwwerk instort of alle samenhang verliest.

 Een element is een meer generiek functioneel logisch (samengesteld) onderdeel van een systeem.
Een element is daarmee een onderdeel van een concept, bouwwerk of fenomeen.

Er wordt onderscheid in elementen en componenten gemaakt, zodat de
bouwkundige architect functies los van de technische vorm en oplossingen kan
ontwerpen. Dit geeft een architect meer mogelijkheid in het verenigen van
tegengestelde eisen van opdrachtgever en belanghebbende en meer vrijheid in het
ontwerpen en realiseren van duurzame en toekomstvaste oplossingen.

31

ISBN: 978-94-90873-01-1

 Een component is een meer specifiek technisch fysiek (samengesteld) onderdeel van een systeem
dat eigen kenmerken, eigenschappen en/of gedragingen heeft. Een component is daarmee een
onderdeel van een concept, bouwwerk of fenomeen.

Daglichtdoorlatende ramen en een zoldertrap zijn voorbeelden van gangbare
elementen in huizen die met vormen worden ingevuld, waardoor componenten
ontstaan en hiermee invulling aan een functie wordt geven. De huizen van een
nieuwe woonwijk worden bijvoorbeeld door bouwkundige architecten in het
architectuurontwerp voorzien van componenten zoals aluminium schuif-
kantelramen en een houten FSC-wenteltrap.

 Een functie is een taakvervulling van een entiteit. Een functie zegt wat een entiteit kan. Een
functie is een geheel van prestaties die door een element of component worden geleverd.

 Een (technische) vorm is de digitale of fysieke uiting of hoedanigheid van een geheel. Een
(technische) vorm heeft veelal implementatieaspecten in zich.

Naast componenten onderkennen we op fysiek en digitaal niveau ook objecten. Het
verschil tussen objecten en componenten is klein. Een onderscheid dat vaak gemaakt
kan worden is dat objecten entiteiten zijn waarvan men een gegevensverzameling
kan maken die wordt gebruikt in het behandelwerk of verwerkingswerk van data.

 Een object is een meer specifiek technisch abstract (samengesteld) onderdeel van een systeem dat
eigen kenmerken, eigenschappen en/of gedragingen heeft. Een object is daarmee een onderdeel
van een concept. bouwwerk of fenomeen.

Componenten, objecten en producten kunnen ook als artefacten terugkomen.
Artefacten zijn vaak mooi, maar kosten doorgaans teveel tijd en geld in gebruik,
onderhoud en aanpassing. De Eiffeltoren en een Chinese Ming vaas zijn kostbare
artefacten uit de fysieke wereld.

 Een artefact is een (vaak uniek) bouwwerk, element, component, object of product door mensen
onderkend, bedacht en gemaakt waar veel vakkundigheid bij is komen kijken.

Bepaalde combinaties van entiteiten die een (herbruikbaar) afgerond geheel vormen,
zijn bouwblokken. Bouwblokken kunnen heel klein zijn, maar ook heel groot. Waar
de grens ligt voor de optimale grootte van bouwblokken is op voorhand niet in

32

ISBN: 978-94-90873-01-1

absolute zin te zeggen, maar een bouwkundig architect doet er altijd goed aan om
expliciet die bouwblokken te onderkennen die impliciet aanwezig zijn.

N.B. Tussen bouwwerk en bouwblok in zit het begrip bouwsel. Dit is in feite een
losstaand bouwwerk, een enigszins mobiel bouwwerk, of een bouwwerk dat niet is
verankerd in zijn ondergrond. Bouwsel heeft een minderwaardige klank als ‘zomaar
een constructie’ en wordt daarom in de praktijk niet veel gebruikt.

Bouwwerk (entiteit)

Bouwdeel
(entiteit)

Concept (entiteit)

Element (entiteit) Element (entiteit) Fragment
Component Object
(entiteit)
(entiteit) (entiteit)
TP TP(e) TP TP(e)

Bouwdeel
(entiteit)
Bouwblok
Entiteit (entiteit)

Entiteit Entiteit Entiteit

Figuur 1.3. Voorbeeld van een bouwwerk met haar entiteiten.

Modulaire bouw van woningen is een bouwstijl waarin op een assemblagelocatie
delen van de woning in elkaar worden gezet tot een bouwblok. Op de uiteindelijke
woonlocatie worden de woningen dan gemaakt door de bouwblokken aan elkaar vast
te maken. Kijken we naar de architectuur van deze modulaire woningen dan zien we
dat bepaalde bouwblokken steeds weer opnieuw worden hergebruikt. Het voordeel
van bouwblokken is dat bepaalde assemblagewerkzaamheden speciale kennis of

33

ISBN: 978-94-90873-01-1

instrumenten vereisen die locatiegebonden zijn, of beter betaalbaar zijn als deze
werkzaamheden op externe locaties kunnen plaatsvinden.

 Een bouwblok is een samengesteld geheel van entiteiten dat bedoeld is om te worden hergebruikt
in een bouwwerk.

Daar waar bouwblokken afgeronde gehelen zijn, zijn fragmenten incomplete
gedeelten van een geheel. Een bouwkundig architect brengt soms fragmenten van de
architectuur of een ontwerp in beeld, of modelleert deze, omdat dat qua scope een
bepaald lastig vraagstuk oplost.

Het is goed te weten of de bouwkundige architect met een fragment te maken heeft
of met een bouwblok. Door fragmenten te analyseren en uit te werken tot
bouwblokken kan de bouwkundige architect een complex bouwwerk in beheersbare
en verdeelbare werkpakketten opdelen.

Een sprekend voorbeeld van een fragment is een muur van een ruïne die nog
overeind staat. Als het bouwwerk dan in ere wordt hersteld, kan het fragment model
staan voor de gehele reconstructie van het bouwwerk.

 Een fragment is een incompleet gedeelte dat onderdeel is van een bouwwerk.

Op de entiteiten van een systeem zijn altijd regels van toepassing. Bijvoorbeeld bij
een kruispunt met verkeerslichten geldt vaak de regel dat alleen verkeer dat elkaar
niet kruist, tegelijkertijd groen licht mag hebben. Een ander voorbeeld van een regel
in huizen die door bouwkundige architecten wordt gehanteerd is, dat elk vertrek in
de woning zijn eigen functie heeft en daarom de vorm krijgt die daar bij hoort.

 Een regel is een afspraak over de relatie tussen twee of meer entiteiten. Op het niet nakomen
van de afspraak staat een sanctie die in zwaarte kan variëren. Deze zwaarte van de sanctie
bepaalt of een regel, een richtlijn, een voorschrift of een wet is.

Als bouwers een regel opvatten als een richtlijn, omdat het niet nakomen ervan
resulteert in een licht sanctie, dan kan men als opdrachtgever of bouwkundig
architect de regel verzwaren tot een voorschrift. Men kan in ieder geval de sanctie
beter gaan communiceren en ook meer gaan toezien op het naleven van de regels en
richtlijnen.

34

ISBN: 978-94-90873-01-1

 Een richtlijn is een regel waarop een lichte sanctie staat, omdat het niet nakomen ervan geen
grote problemen als gevolg oplevert. Het niet nakomen van een richtlijn heeft daarmee weinig
gevolgen voor de partijen die de richtlijn zijn overeengekomen.

Een voorbeeld van een voorschrift dat past in elk bouwproject is: alleen de
constructies die zijn getoetst op wettelijke normen en zijn goed bevonden, mogen in
een bouwwerk worden opgenomen. Dit voorschrift zegt niet dat men geen
constructies mag ontwikkelen die niet zijn te toetsen aan normen. Het voorschrift
zegt wel dat die constructies niet automatisch in productie mogen worden genomen.
De uitdaging voor menige bouwproject is echter het handhaven van dergelijke
voorschriften.

 Een voorschrift is een veelal niet-bindende of verplichte regel die vanuit de branche wordt
uitgevaardigd. De sanctie van het niet volgen van een voorschrift is veelal het niet goedkeuren
van een bouwwerk voor oplevering.

Een voorbeeld van een wet in een bouwproject is dat bij het constateren van het
verdoezelen van bouwfouten een medewerker op staande voet wordt ontslagen. In
bouwprojecten zou men zelfs een wet kunnen instellen dat bij het constateren van
een niet-gedocumenteerde en daardoor niet-beheersbare realisatieoplossing dat deze
per onmiddellijk uit het bouwwerk wordt verwijderd.

Men kan ook bij bouwers de druk leggen dat het niet melden of in de lucht houden
van niet-gedocumenteerde of niet-beheersbare realisatieoplossingen komt te staan
op een officiële waarschuwing. Een dergelijk wet zou de kwaliteit van bouwwerken
drastisch verhogen, maar vanwege de huidige situatie in veel bouwprojecten op zeer
veel weerstand stuiten.

 Een wet is een veelal bindende of verplichte regel die door toezichthouders en wetgevers wordt
uitgevaardigd waarop een zware sanctie staat voor het niet navolgen ervan. Door middel van
handhaving van een wet probeert men de naleving af te dwingen.

35

ISBN: 978-94-90873-01-1

1.5 Conceptualiseren en Visualiseren
De wereld om ons heen is vol met concepten die achterliggend zijn aan de
bouwwerken die wij waarnemen. Een bouwwerk bevat vaak vele tientallen
tegenstrijdige of ogenschijnlijk onverenigbare concepten die een bouwwerk tot een
uniek geheel maken. Bouwkundige architecten die ontwerpen maken van
bouwwerken dienen goed op de hoogte te zijn van concepten, stijlelementen en
principes om er niet alleen een constructief en functioneel geheel van te maken,
maar ook een oogstrelend aansprekend bouwwerk.

1.5.1 Ontwerpen vanuit een concept
Om op de ontwerptafel, dus voordat een bouwwerk daadwerkelijk gerealiseerd is, al
zoveel mogelijk te kunnen voorspellen hoe de onderdelen van het bouwwerk
allemaal op elkaar zullen inwerken, overkomen, gedragen en reageren bij normaal
gebruik en bij extreme belasting, maakt een bouwkundige architect gebruik van
concepten, stijlelementen en principes.

Wanneer we opnieuw kijken naar de Erasmusbrug dan is dit een unieke brug met
een geknikte pyloon (toren), maar hij is wel van een gangbare soort brug, namelijk
de tuibrug. De tuibrug is een soort brug, net zoals een valbrug of een hangbrug. De
architect Ben van Berkel heeft bij het ontwerpen in 1989 van de Erasmusbrug (139
meter hoog, 34 meter breed, lengte 802 meter en lengte tuibrug 410 meter) gebruik
gemaakt van een concept. Het principe van het tuibrugconcept maakte dat dit
concept bruikbaar was voor een totale overspanning van 808 meter.

Tuien Geknikte
(Stalen tuidraden) pyloon

Brugdek met geringe dikte
Figuur 1.4. Tekening van het concept dat is gebruikt voor de Erasmusbrug.

36

ISBN: 978-94-90873-01-1

De Erasmusbrug is dus ontworpen op basis van het tuibrugconcept met pylonen als
stijlelement en het principe van 'kracht laten afvloeien via pijlers in de grond'.

Wanneer we naar een huis kijken dat onder ‘Huf Haus’-architectuur gebouwd is,
zien we een huis dat zeer energiezuinig is, van veel natuurlijk materiaal is gemaakt
en waar veel constructieve stijlelementen steeds weer terugkeren. Men ziet het
principe van constructieve isolatie terug in het Huf Haus. De bouwkundige
architecten krijgen dit alleen maar voor elkaar door te werken met concepten,
stijlelementen en principes.

Een bouwkundige architect maakt architectuurontwerpen in opdracht van
opdrachtgevers. De bouwkundige architect krijgt daarbij eisen, randvoorwaarden en
uitgangspunten mee. Om deze ontwerpen te kunnen maken moet hij
ontwerpvraagstukken oplossen en ontwerpbeslissingen nemen: Hoe komt het
resultaat eruit te zien? Wat moet de kwaliteit zijn van het bouwwerk? Hoe stevig
maak ik het bouwwerk gezien het normale en extensieve gebruik van het bouwwerk?
Wat spreekt de opdrachtgever en gebruikers aan?

De bouwkundige architect moet ogenschijnlijk onverenigbare en tegenstrijdige eisen
met elkaar verenigen in het ontwerp. Bijvoorbeeld: ontwerp een gebouw dat groot is,
maar waar men zich niet verloren in voelt. Om deze ontwerpvraagstukken te kunnen
oplossen, maakt een bouwkundige architect gebruik van concepten en stelt daarmee
een totaalconcept samen.

Een totaalconcept kan uit vele deelconcepten bestaan. Concepten geven nog veel
vrijheden voor keuzemogelijkheden. Niets is nog definitief. Duurzaam wonen,
energiebesparende constructies en cradle-to-cradle (het concept van afvalmaterialen
hergebruiken) zijn voorbeelden van totaalconcepten uit de bouwkundige
architectuur die weer uit vele deelconcepten bestaan.

Enerzijds geeft een concept een bouwkundige architect houvast, omdat het concept
bestaat uit bijvoorbeeld deelconcepten met een bewezen werking of die beproefde
oplossingen zijn. Anderzijds geeft een concept de bouwkundige architect de
mogelijkheid te communiceren met de opdrachtgever over denkrichting, passende
oplossingen en een gewenst resultaat.

Voorbeeld van tegengestelde eisen voor een villa
Een architect wordt gevraagd een villa te ontwerpen voor mensen die geen trap kunnen lopen.
Maar het moet wel een villa worden met drie verdiepingen waar op elke verdieping iemand

37

Visuele Enterprise Architectuur, Studieboek over de open methode Dragon1

Visuele Enterprise Architectuur, Studieboek over de open methode Dragon1

Recommandé

Recommandé

Contenu connexe

Tendances

Tendances (20)

En vedette

En vedette (8)

Similaire à Visuele Enterprise Architectuur, Studieboek over de open methode Dragon1

Similaire à Visuele Enterprise Architectuur, Studieboek over de open methode Dragon1 (20)

Visuele Enterprise Architectuur, Studieboek over de open methode Dragon1