2. Eguzki Sistema
Eguzki Sistemak eguzkiaren inguruan, dabiltzan objektu ezberdinak
(planetak, planeta nanoak, sateliteak,asteroideak, kometak...) biltzen ditu.
Eguzki sistemaren sorrera duela 5000 milioi urte inguru kokatua
dago,nebulosako materialak dardaratzen eta elkarri eragiten hasi zirenean,
inguruko izar baten leherketak sortutako talka-uhinaren ondorioz seguruenik.
Nebulosako materia hori trinkotzen hasi eta gerorako sistemaren erdigunean kokatu
zen. masa horren grabitazio-indarikaragarriak konprimitu eta berotu zuelako, erreakzi
nuklearrak sortzeko bezainbeste, materia hori. Erreakzio arte, hori grabitanuklear
horiengatik izarrek bero eta argi kopuru handiak igortzen dituzte,
horrela Eguzkia sortu zen.
Eguzki sisteman zortzi planeta daude: Merkurio, Artizarra, Lurra, Marte, Jupiter,
Saturno, Urano eta Neptuno.
4. Merkurioren ezaugarriak:
Merkurio oso planeta beroa da, eguzkitik oso hurbil dagoelako. Batezbesteko
tenperatura 179ºC, baina leku batzuetan -183ºC daude eta beroenetan 427ºC-ko
tenperaturak daude.
Eguzkitik 47 eta 80 milioi kilometroko distantziaren artean dago, orbitaren
eszentrikotasunagatik.
Merkuriok atmosfera oso xumea du, tenperatura altuengatik eta planetaren
grabitazio-indar txikiarengatik.
Merkurioren gainazala kraterez betea dago eta Ilargiaren antzeko itxura dauka,
barne-aktibitaterik ez duelarik.
Merkurioren dentsitatea Ilargiarena baino % 60 handiagoa da. Horrek barnean
burdinezko nukleo handi bat duela adierazten du. Nukleo honek bolumenaren % 42
osatzen du (Lurrean nukleoaren bolumena % 17koa da). Nahiz eta proportzioan
Lurrak baino burni-nukleo handiagoa izan, dentsitatea Lurrarena baino pixkat
txikiagoa da, Lurrak 20 aldiz masa handiagoa duelako barneko nukleoa asko
konprimatuz eta bertan dentsitatea igoz.
1.800 km-ko erradioko nukleoa inguratuz 600 km-ko mantua dago, eta ondoren,
gainazala.
5. ARTIZARRA
Artizarra eguzkitikako bigarren
planeta da (Merkurio eta
Lurraren artekoa).
Artizarra Lurraren "bikia" izan
zen duela milioika urte. Baina,
Lurrak ez bezala, negutegi
efektu handi baten ondorioz
benetako infernua bihurtu da
(egia esan, Eguzkitik hurbilago
egoteak ez du bere
tenperaturan garrantzia
handirik: adb., Merkurio
Eguzkitik hurbilago dago eta
hala ere Artizarrean bero
gehiago egiten du).
6. Artizarraren ezaugarriak
Oso atmosfera dentsoa du Artizarrak, gainazalean Lurrak baino 90 aldiz gehiagoko
presioarekin (9,3 MPa, itsasoan 1 km-ko sakoneran beste). CO2an aberastasun
handiak berotegi-efektu izugarri bat sortzen du,tenperatura 400 ºC baino gehiagora
igoz egunez zein gauez. Merkurio baino beroagoa da, nahiz eta Eguzkitik askoz
urrunago egon. Haizeek 350 km/h-ko abiadura har dezakete goi geruzetan, baina
azaletik gertu km/h gutxi batzuetako abiadura baizik ez dute. Hala ere,
airearen dentsitate handiagatik, indar nabarmena eragiten dute. Lainoak, batez
ere, azido sulfurikoz eta sufre dioxidoz osatuak daude eta argiari opakuak dira.
Artizarraren gainazalak kontinente itxurako bi goi-lautada ditu. Iparraldekoak Ishtar
Terra izena du eta bertan daude Maxwell Montes, planetako mendirik
altuenak, Everest mendia baino 2 kilometro garaiagoak.
Azaleraren % 90 nahiko berria den basaltoz osatua dago; egitura zaharrenek 800
milioi urte dituzte. Barnealdea Lurrarenaren antzerakoa dela uste da: 3000 km-ko
erradioko burdinazko nukleo bat, mantu batekin estalia. Hala ere, ez dauka plaka
tektonikorik, sumendi erupzioek gainazala betetzen dutelarik noizbehinka laba
berriaz. Oraindik zenbait puntutan bolkanikoki aktiboa dela uste da.
8. MARTE
Marte Eguzkitik hasita
laugarren planeta da
eguzki-sisteman.
Erromatar
mitologiako Marte gerra
jainkoaren izena ezarri
zitzaion, gaueko ortzian
ageri duen gorritasuna
zela-eta.
9. Marteren ezaugarriak
Atmosfera nahiko xumea du Martek, 0,7-0,9 kPa-ko presioaz, oso txikia
Lurreko 101,3 kPa-ekin konparatuta. Funtsean karbono dioxidoz eratua
dago (% 95,3). Haize eta hautsezko ekaitz izugarriak jasaten ditu, planeta
osoa estali dezaketenak hilabeteetan zehar. Haize horrek dunak sortzen
ditu gainazalean. Esekiduran dauden hautsezko partikulak direla eta,
atmosferak kolore arrosatsua hartzen du. 2004ko martxoan Mars
Express espazio-ontziak metanoa aurkitu zuen Marteko atmosferan.
Metanoaren jatorria biologikoa bada, hego poloaren inguruan landareren bat
egon daiteke. Zergatik hego poloan? Hego poloa izoztuta dagoelako, baina
baliteke momenturen batean, hango izotz zati bat urtzea eta ur likidoa
bihurtzea Ipar eta hego hemisferioen artean ezberdintasun nabarmenak
daude: hegoaldea kraterrez estalia dago, iparraldeko lurra askoz lauagoa
eta berriagoa delarik. Harriak batez ere basaltoz osatuak
daude, burdin oxido eduki handiaz, kolore gorri bereizgarria ematen diona.
Gainazal gehiena hautsez estalia dago. Marteko mendikate nagusia Tharsis
deitzen da. 2000 km-ko diametroa duen eta ingurua baino 10 km altuagoa
den eremu honetan lau sumendi altxatzen dira: Arsia Mons, Pavonis Mons,
Ascraeus Mons eta eguzki-sistemako mendirik altuena, Olympus Mons, 25
km-ko garaierakoa. Milioika urtetan zehar isuritako labaren eraginez, 500
km inguruko oinarria dauka, Poloniaren azaleraren parekoa.
Martek bi satelite natural ditu: Phobos (grezieraz: beldurra)
eta Deimos (izua),
10. JUPITER
Jupiter eguzki-
sistemako bosgarren
planeta da. Denetatik
handiena da
askogatik; Lurra baina
318 aldiz masa
handiagoa dauka, eta
diametroan 11 aldiz
handiagoa da. Gasezko
planeta da, batez
ere hidrogeno eta helioz
osatua.
11. Jupiterren ezaugarriak
Jupiter antzinatik ezagutzen da, zeruko objekturik distiratsuenetarikoa baita.
Urtean zehar planetarik argitsuena da, Artizarra eta Marte ezik, hauek
argiagoak baitira fase egokian badaude. 1610ean Galileok lau satelite
aurkitu zituen Jupiterren teleskopioa
erabiliz: Io, Europa, Ganimede eta Kalisto.
Beste planeta guztiak batuta baino 2,5 aldiz masa handiagoa du Jupiterrek.
Bere tamaina handiak eragina izan du eguzki-sistemaren bilakaeran:
planeta gehienen orbitak Jupiterren orbitaren planotik gertu daude
eta kometa asko periodo laburrekoak dira (adibidez Halley kometa) bere
grabitazio indar handiagatik. Nahiz eta oso masa handia eduki, dentsitatea
txikia da, harrizko planetekin konparatua.
Errotazio-periodo laburrena du, bira bat 10 ordu baino gutxiagoan osatuz.
Errotazio-abiadura handi honen eraginez nabarmenki obalatuta dago. Bere
atmosfera hainbat bandetan zatitua dago eta hego-hemisferioan ekaitz
izugarri bat du, Orban Gorria, Lurra baino handiagoa dena.
Bere atmosfera batez ere hidrogenoz eta helioz osatua dago (%86 eta %14
hurrenez hurren), eta beste konposatuen aztarnak ditu (metanoa, ur lurruna,
amoniakoa, etab.) proportzio askoz txikiagoan.
Jupiterrek magnetosfera oso indartsua du. Izan ere, eguzki-
sistemako planeta-egitura handiena da. Lurretik, Ilargia baina handiagoa
ikusiko litzateke.
12. SATURNO
Saturno Eguzkitikako
seigarren planeta da.
120.660 km-ko ekuatore-
diametroa du, eta 29 urte
eta 167 eguneko
urtea. Izotzez eta hautsez
osatutako eraztun
ikusgarriak
ditu. Hidrogenoz eta
helioz osatuta dago.
Gutxienez 62
satelite natural
ditu, eta Titan da horietan
handiena.
13. Saturnoren ezaugarriak
Urak baino dentsitate gutxiago du. Izaki batek flotatu egingo luke.
Eguzki-sistemako planeta dirdiratsuena da eta eraztunik
ikusgarrienak ditu. Saturnoko atmosferan ageri diren haizeak
eguzki-sistemako planetetan dauden bortitzenak dira. Jupiter,
Saturno, Urano eta Neptuno planetei gasezko erraldoi deitzen zaie
Eguzki-sistemako beste planetekin alderatuta izugarri handiak
direlako eta ez dutelako azal gotorrik. Kanpotik erdigunera dena gas
dira, hori bai, dentsoagoak erdigunera gerturatu ahala. Planeta
horien nukleoa metal moduan portatzen den hidrogeno likidoz
osatuta dagoela uste da. Oro har, bolumen handia eta dentsitate
txikiak dituzte, eraztun eta satelite asko, eta atmosfera konplexuak.
Hidrogenoa, helioa, metanoa eta amoniakoa dira planeta horien
osagai nagusiak.
14. URANO
Urano Eguzkitik hurbil
en dagoen
zazpigarren planeta
da, William
Herschelek 1781eko
martxoaren 13an
aurkitua.
Gasezko erraldoia da,
diametroz hirugarren
handiena eta
laugarren mardulena.
15. Uranoren ezaugarriak
Urano izotzezko erraldoia denez, dentsitate baxuko materialekin
osatuta dago. Nahiz eta izotzezko erraldoiak gasezko erraldoien
barruan sartu.
Nukleoa: Harriz eginda dago, eta batzuen ustez, izotzez.
Mantua: Ura, metano eta amoniako izoztuz eginda dago.
Atmosfera (lurrazala Uranoren kasuan): Hidrogenoz, helioz eta
metanoz osatuta dago.
Uranoren atmosfera hidrogenoz, helioz eta metanoz osatuta dago.
Uranon ekaitzak ere badaude, gorri edo arrosa kolorea dute
zundek argazkian ateratzen dizkietenak.
17. Neptunoren ezaugarrik
Oso bero gutxi jasaten du eguzkiarengatik, oso hurrun dagoelako.
53 K da bere tenperatura arrunta. Hala ere, Neptunoren barrutik
ateratzen den beroak fenomeno atmosferikoak sortzen ditu, aizete
bortitzak (1.400 Km/h) bezalakoak. J.G. Galle-k aurkitu zuen 1846.
urtean, Uranoren ezaugarri orbitalak aztertu ondoren. Neptunok 12
ilargi ditu, baina 9 bakarrik dute izen ofizial bat. Triton da
Neptunoren ilargi handiena. Beste planeta erraldoiak bezala
Neptuno eraztunak dauka, hala ere Saturnoren eraztunak baina
ilunagoak eta txikiagoak dira.