1. Жем өзенінің атауы ерте, ежелгі дәуірлердегі жазбаларда
Сергис (Дейкс), орта ғасырларда Гем, Ембі (Эмба) деп
аталса, қазіргі атауы Жем
2. Ембі өзен атауы ретінде де қолданыс
тапқан. Жем - мал азығының жалпы атауы.
Махмұт Қашқари сөздігінде Жем «йем», яғни,
ас, тағам деген мағынаны білдіреді. Түркі
тіліндегі «йем» сөзімен Жемді
байланыстырады.
3. Жем атауы туралы ғалымдардың
пікірлері әртүрлі
Жем өзенінің атауы Алтай
дәуіріне жатқызуға да болады
Жем (Ембі) өзені
Ғалымдар
4. Жем өзеніне құятын үш саланың атауымен
аталған (Құндызды, Әулие, Үшқатты)
Жергілікті тұрғындар Әулие өзенінің суы шипалы,
қасиетті, құдіретті өзен деп баға береді.
Үшқаттысай
Жәлімбет батыр
мазары
5. Шатырлысай
Шытыр өсімдігі түйе жайылымына жайсыз,
шөпті жеген түйе жарылып өлетіні көп
анықталған сондықтан «Шытырлысай»
аталған
6. Құндызды өзені тарихи жазба деректерде “құндыз” сөзі ежелден-ақ орысша
“бобр” сөздің аудармасы
М. Қашқаридың атақты «Түркі тілдерінің сөздігі» атты еңбегінде «құндыз –
су иті», ал «құндыз қайыр» – «құндыздың жыныс безінен алынатын дәрі»
Бирунидің фармокология (дәрі-дәрмек) туралы еңбегінде құндызды «су иті»,
оның жұпар безінен құндыз қайыр алынатындығы, оны буын ауруларын емдеу
үшін пайдаланатындығы атап көрсетілген.
XVII ғасырда түрік жиһанкезі Э. Челеби Дон өзенінің өңіріне жасаған саяхаты
кезінде «етті жануар – су мысығын» көптеп көргендігін және оны жергілікті
тұрғындар «кунтуш» деп атайтындығын
7. Темір өзені
«Темір» атауы ерте кездегі аңыз-
әңгімелерде, жыр, поэмаларда кездеседі.
«Қобыланды батыр жыры», «Ақсақ Темір
аңыздары» бойынша бұл сөздің шығу төркінін
зерттеушілер Алтын Орда хандығын
құлатқан Ақсақ Темір жорығымен
байланыстырады.
8. Ащысай
Ащы мен ащылауыт жайылымдар ретінде өзен аңғарлары
мен жайылмаларында, сорлардың ойыстарында
орналасады. Жайылымдық термин ретінде малшылар
арасында қолданылады: «мал ащыда жатыр» дегенді жиі
естуге болады.
Жағабұлақ
Жем өзені жағасында мол бұлағы болғандықтан аталған
Көкпекті
Мал жайылымына қолайлы, оты мол, сулы болғандықтан
«Көкпекті», «Көкпекті тоғай» аталған.
Ақшолақ
Мұғалжар ауданындағы өзен. Жем алабындағы Атжақсы
өзенінің оң саласы.
9. Шаған Орысша «ясень» деп
аталатын шаған ағаштары қазір
облыс аумағында сақталмаған.
Бірақ өзен атауы осы ағаштың
аймақта өскендігін білдіртуі
мүмкін.
10. Мәнісай өзені – су көктемде (сәуір-мамыр)
ғана болады. Ел аузында Мәнісайды Мәңке
сай деп те айтылады.
Құмжарған «құм» терминімен
байланысты Атау құмды жарған өзен
мағынасын береді.
Талдысай (Талдысу) – шөл, шөлейт
белдемдердің ағашсыз ландшафтары
жағдайында өзен бойларындағы азоналды
тоғай бірлестігін құрайтын кейбір ағаш
түрлері ерекшеленіп, өзен атына негіз
болған.
11. Айырық
Ел аузындағы аңыз бойыша соғыс жылдарында осы тау
басына ұшақ құлап, қатты соққыдан тау басы екі
айырылғын –мыс. Сол себепті «Екі ағайынды» немесе
«Айырық» болып аталған.
12. Байбосын- Сол уақытта атақты Байбосын деген бай малшы
болған. Ол малын осы таудың баурайында жайыпты. Содан
жергілікті халық оны Байбосын тауы деп атап кетті.
Бөжімтау -Жұрын ауылдық округінде. Осы ауыл тұрғыны
Бұжымов Аққанбет Меккеге қажылыққа барып, дін жолын
берік ұстанған адам болған.
Естемес- тау жотасы.
Ипантау- Ауылдастары Ипанның аты өшпесін деп, тауды
«Ипан тауы» деп атаған-мыс.
Шортай- Жіңішке өзенінің жағалауы мен Қайыңды ауылының
қақапасында орналасқан тау жотасы.
13. 1959 жылы 3 қазанда
шыққан КСРО Қарулы
күштері
Министрлігінің
Ақтөбе облысынан
әскери сынақ
полигонына жер
беру туралы бұйрығы
Ембі-5 әскери
қалашығының
дүниеге келуіне
негіз болды.
14. «Жем» қаласы 1960 жылдың 10
мамырында Ембі-5 әскери қалашығы
ретінде құрылды. Полигонының
ресми құжаттарында ол №10-шы алаң
деп аталды.
. Бұл полигонның негізгі міндеті- жаяу әскер
бөлімдерін қаруландыруға арналған түрлі
кластағы зенитті ракеталы сынақтан өткізу
және әскери қарумен тактикалық оқу -
жаттығу өткізуге арналды.
15. Полигон басшылары: Генерал-
мойор-инженер Зубарев Ст.
лейтенант-инженер Киракосян Р.М.
Генерал-мойор Рощицкий Н.А.
1962 жылдың 1 желтоқсанында жылжымалы
госпиталь, арнайы обаға қарсы бөлім,
жылжымалы санитарлық эпидемиологиялық
және госпитальдың балалар, перзентхана
бөлімдері ашылды.
16. Қазіргі Жем қаласы: Жем
қаласы Ақтөбе облысы
Мұғалжар ауданынан 90
шақырым қашықтықта
орналасқан. . Жер-суға
берілген атаулар ең алдымен
ұлан ғайыр өлкеде көшіп-қонып
жүрген қазақ халқының және
оны құраған ру, тайпалардың
өмірінен сыр шертеді. Мал
бағып, жаз жайлау, қыс
қыстау қамын ойлаған
көшпенділер жергілікті жердің
табиғат ерекшелігін дөп
басып көре білген, атауды да
соған лайық дәл тауып қоя
білген.
