podręcznik

1. ATLAS
ANATOMII
DR N. MED. TREYOR WESTON

2. bpis treści
WSTĘP
Rozdział 1
BUDOWA CIAŁA
Narządy wewnętrzne
Układy organizmu
Błony
Komórki i chromosomy
Metabolizm
Homeostaza
Rozdział 2
UKŁAD KOSTNY I SKÓRA
Kości i chrząstka
Stawy i więzadła
Skóra
Rozdział 3
UKŁADMIĘŚNIOWY
Mięśnie
Ścięgna
Rozdział 4
UKŁADNERWOWY
Komórki nerwowe
Obwodowy układ nerwowy
Ośrodkowy układ nerwowy
Oko
Ucho
Receptory węchowe i smakowe
Receptory dotykowe
Mowa
L Koordynacja ruchów
I|L
f Rozdział 5
UKŁADWYDZIELANIA
1 WEWNĘTRZNEGO
Hormony
Gruczoły dokrewne
10
12
13
16
17
18
20
21
22
23
30
33
36
37
41
42
43
44
46
50
54
57
60
61
64
66
67
70
Rozdział 6
UKŁADODDECHOWY
Nos
Gardło
Płuca
Oddychanie
Rozdział 7
UKŁAD KRWIONOŚNY
Krew
Serce
Naczynia krwionośne
Krążenie krwi
Rozdział 8
UKŁAD LIMFATYCZNY
Naczynia limfatyczne
Tkanki i narządy
Rozdział 9
UKŁAD TRAWIENNY
Trawienie
Jama ustna
Przełyk i żołądek
Jelito cienkie
Wątroba
Rozdział 10
UKŁADY WYDALNICZE
Wydalanie
Jelito grube
Nerki
Pęcherz moczowy
Gruczoły potowe
Rozdział 11
UKŁAD ROZRODCZY
Narządy rozrodcze
Menstruacja
Zapłodnienie i rozmnażanie
SŁOWNIK
INDEKS
78
79
80
82
84
86
87
90
92
94
96
97
98
102
103
106
111
113
116
120
121
123
126
128
129
130
131
140
142
148
154

3. Wstęp
r
W czasach współczesnych w znacznym stopniu wzrasta
ludzka wiedza o działaniu komputerów czy też budowie
samochodów, w mniejszym zaś o procesach zachodzących
w ich organizmach. Prawie każdy z nas zdobył wykształ-
cenie,którepozwalapracowaćnaswojeutrzymanie.Umie-
my także miło i sensownie spędzać wolny czas. Dlatego
tym bardziej zaskakujący jestfakt, jak niewielu z nas zna
zasady funkcjonowania własnego organizmu lub potrafi
określić rodzaj występujących w nim zaburzeń. Taki stan
rzeczy jest nie tylko zadziwiający, ale i niepokojący.
Dzisiaj częściej niż kiedykolwiek nasze zdrowie (a może
nawet życie) spoczywa w naszych rękach. Możliwości le-
karzy są nieporównywalnie większe niż kilka lat temu,
lecz ich działanie będzie skuteczne tylko wtedy, gdy pa-
cjenci będą dysponowali podstawową wiedzą doty-
czącą funkcjonowania poszczególnych części ciała.
Dzięki znajomości własnego organizmu można szyb-
ko rozpoznać stan chorobowy i zasięgnąć facho-
wej porady.
Głównym celem ATLASU ANATOMII jest wpro-
wadzenie w medyczne zagadnienia, ale przede
wszystkim poprawienie stanu wiedzy w tej
dziedzinie. Książka ta powinna znaleźć się
w domu każdej odpowiedzialnej osoby,
która dba nie tylko o zdrowie włas-
ne, ale także o zdrowie najbliższych.
Opublikowanie ATLASU ANATOMII
zbiegło się w czasie ze wzrastającym
zainteresowaniem społeczeństwa za-
gadnieniami medycznymi. Zaczyna ono
dostrzegać, jak istotna jest relacja po-
między lekarzem a pacjentem. Ich współ-
praca przyniesie najlepsze rezulta-
ty tylko wtedy, gdy pacjent będzie
miał podstawy wiedzy medycznej.
ATLASANATOMII to nie tylko cenny
V

4. informator w rodzinnej bibliotece. Książ-
ka ta może być także wykorzystana
w szkołach, gdyż obejmuje swoim zakre-
sem nie tylko anatomię, ale także zagad-
nienia fizjologiczne dotyczące funkcjono-
wania różnych części ludzkiego ciała.
Wiedza w niej zawarta jest wyczerpują-
ca, lecz bez zbędnych uproszczeń. Zastoso-
wana terminologia odpowiada tej, jaką
posługują się lekarze i pielęgniarki.
Na sukces wydawniczy ATLASU ANATOMII
wpłynął między innymi fakt, że bardzo
złożone procesy są opisane w taki sposób, aby
czytelnik nie zgubił się w gąszczu fachowych
pojęć. Jednocześnie podane fakty są tak opra-
cowane, by zadowolić najbardziej wybred-
nego odbiorcę.
Kolejną rzeczą wartą podkreślenia są wspa-
niałe ilustracje ludzkiego ciała. Każda z nich
to małe dzieło sztuki dokonale uzupełniające
opisywaną strukturę ludzkiego organizmu.
„Dobrze pamiętam zafascynowanie, jakie
ogarnęło mnie, kiedy jako student medycyny za-
cząłem odkrywać nieznany, wspaniały świat lu-
dzkiego wnętrza. Poznawanie tej dziedziny wie-
dzy jest jak niekończąca się podróż, podczas
której ciągle ogarnia nas zdumienie i oczarowa-
nie".
W taką wędrówkę możemy wyruszyć teraz w to-
warzystwie tej książki.
/?/•
Trevor Weston, doktor nauk medycznych

5. Rozdział 1
BUDOWA CIAŁA
Anatomia człowieka zajmuje się
budową wielu zróżnicowanych
narządów. Większość z nich może być
zgrupowana w różne układy. Narządy
danego układu współpracują
z towarzyszącymi im strukturami
i pełnią w organizmie określoną
funkcję. Zdrowie człowieka
i zachowanie wewnętrznej równowagi
jego organizmu w ciągle zmieniających
się warunkach zależy od wszystkich
układów, a także od mikroskopijnych
komórek, które są podstawowymi
składnikami tkanek i narządów.
Krtań
Żyta szyjna
wewnętrzna
Prawe ptuco
Serce
Jama klatki piersiowej rozciąga się
od podstawy szyi aż po przeponę, która
oddziela ją od jamy brzusznej. Żebra chronią
przed uszkodzeniami narządy klatki
piersiowej, m.in. serce i płuca.
Opłucna
Żebro
Mostek Przepona Przełyk

6. BUDOWA CIAŁA/13
Narządy wewnętrzne
Ludzki organizm jest niezwykle złożoną
strukturą. Anatomia zajmuje się opisem
poszczególnych części ciała i ich miejscem
w organizmie. Rozszerzeniem anatomii
jest fizjologia, która odpowiada na pyta-
nie, jak dane elementy funkcjonują. Bu-
dowa określonego narządu czy też ukła-
du w dużej mierze zależy od funkcji, jaką
spełnia on w organizmie. Wynika z tego,
że anatomia i fizjologia są z sobą ściśle
powiązane. Opisując budowę jakiegoś na-
rządu, np. żołądka, nie sposób pominąć
roli, jaką odgrywa - w tym przypadku
będzie to trawienie pokarmu.
Określony narząd stanowi różniącą się
od pozostałych jednostkę, zbudowaną
z różnych tkanek i spełniającą specyficz-
ne funkcje. Naukę anatomii trzeba więc
rozpocząć od przyjrzenia się poszczegól-
nym elementom ludzkiego organizmu.
Przed przystąpieniem do szczegółów na-
leży zwrócić uwagę na główne narządy,
które znajdują się w trzech dużych ja-
mach ciała: w czaszce, klatce piersiowej
i brzuchu.
-Tchawica
Skóra
Czaszka
(kość)
|—<ręg i
Kręgiszyjne Jszczytowyl
I—obrotowy
Rdzeń kręgowy
Grasica
Naczynia
krwionośne płucne
Oskrzele płatowe
Oskrzeliki
Jamę czaszki wypełniają delikatne tkanki
mózgu, które są chronione przez powłokę
zwaną oponą twardą (poniżej). W dolnej
części czaszki znajduje się otwór wielki,
przez który przechodzi rdzeń kręgowy dający
podstawę dla pnia mózgu.
Kora mózgowa
(zewnętrzna warstwa mózg

7. 14/BUDOWA CIAŁA
Przepona
Wątroba
Tętnica nerkowa
Żyta nerkowa
Aorta brzuszna
Koniec usuniętego
przewodu pokarmowego
(odbytnica)
Tętnica biodrowa
zewnętrzna
Żyła biodrowa ze'
Pęcherz moczowy
Wnętrze jamy brzusznej kobiety
z pominięciem przewodu pokarmowego.
Tu znajdują się prawie wszystkie narządy
płciowe żeńskie, zajmując stosunkowo
niewielką powierzchnię. Należy zwrócić
uwagę na rozmiary macicy w stosunku
do wątroby.
Jama czaszki
Czaszka składa się z dwóch części: z jamy
czaszki, w której znajduje się mózg, oraz
twarzoczaszki, która jest podstawą dla
oczu, nosa i ust.
Jamę czaszki niemal całkowicie wypeł-
nia mózgowie, którego rozwój wpływa na
jej kształt. Początkowo kości czaszki są
połączone błonami, które umożliwiają ich
przemieszczanie. Pomiędzy 18. a 24. mie-
siącem życia błony stopniowo są zastępo-
wane tkanką kostną, aż ostatecznie czasz-
ka stanie się sztywna.
Mózg składa się z delikatnej, galareto-
watej substancji, która łatwo może ulec
uszkodzeniu. Chronią go kości czaszki
oraz otaczająca go niezwykle mocna bło-
na zwana oponą twardą. W przypadku
urazu mózgu i wystąpienia obrzęku okry-
wająca od zewnątrz tkanka kostna po-
przez ucisk może spowodować dalsze je-
go uszkodzenie. Czaszka zawiera też mniej-
sze przestrzenie, jak jama nosowa, i znacz-
nie mniejsze od niej - jamy powietrzne,
zwane zatokami obocznymi nosa. Szczęki
zazwyczaj są rozpatrywane jako oddzielne
struktury. W podstawie czaszki znajduje
się szereg otworów, przez które przecho-
dzą nerwy, tętnice i żyły. Największy z nich,
zwany otworem wielkim, jest miejscem
przejścia rdzenia kręgowego.
Jama klatki piersiowej
Klatka piersiowa jest konstrukcją kost-
ną, w środku której znajdują się naj-
ważniejsze narządy ciała: płuca i serce.
Podstawową funkcją tych narządów jest
dostarczanie tlenu z powietrza do tkanek.
Proces ten jest niezbędny dla funkcjono-
wania organizmu. Żebra są zlokalizowa-
ne tuż pod powierzchnią skóry klatki
piersiowej i warstwą mięśni powierzchow-
nych. Układ żeber kształtem przypomina
dzwon całkowicie otaczający płuca i ser-
ce. Od tyłu żebra łączą się z kręgosłupem,
a gruba blaszka mięśniowa - przepona -
oddziela zawartość klatki piersiowej od
brzucha.
Pomiędzy żebrami znajdują się warst-
wy mięśni międzyżebrowych. Ściana klat-
ki piersiowej jest więc zbudowana z umięś-
nionego worka w kształcie dzwonu, opar-
tego na kostnym rusztowaniu utworzo-
nym przez żebra. Dzięki możliwościom
rozszerzania się ścian klatki piersiowej
przy skurczu mięśni wdechowych i na-
stępnie biernego ich powrotu do położe-
nia wyjściowego powietrze jest zasysane
i wypychane na zewnątrz poprzez tchawi-
cę, która z klatki piersiowej przechodzi
do szyi.
Jama klatki piersiowej jest częściowo
wyścielona błoną zwaną opłucną. Podob-
ne błony otaczają płuca i serce. Pod-
rażnienie opłucnej powoduje stan zapal-
ny - zapalenie opłucnej.
Wnętrze klatki piersiowej w większości
wypełniają płuca - prawe i lewe, które
łączą się z tchawicą za pomocą oskrzeli.
Oskrzele każdego płuca rozgałęzia się
następnie w kształcie gałęzi drzewa. Przez
te najmniejsze kanaliki powietrze jest
przenoszone do pęcherzyków płucnych,
gdzie następuje wymiana gazów. Tlen
z powietrza przedostaje się do krwi, nato-
miast dwutlenek węgla, będący zbędnym
produktem procesów zachodzących w or-
ganizmie, jest z niej wydalany i wydycha-
ny do atmosfery. Serce jest położone
z przodu, pomiędzy dwoma płucami,
i otoczone dwuwarstwowym workiem
zwanym osierdziem. Krew z organizmu
dostaje się do serca przez jego prawy
przedsionek, a następnie przez prawą
komorę jest przepompowywana do płuc.
Z płuc krew bogata w tlen wraca do
lewego przedsionka, z którego wpływa do
lewej komory. Z lewej komoryjest tłoczo-
na do aorty, będącej główną tętnicą ciała.
Oprócz serca i płuc w klatce piersiowej
znajduje się przełyk, przez który pokarm
przedostaje się z jamy ustnej i gardła do
żołądka położonego tuż pod przeponą.
W górnej części klatki piersiowej przed
tchawicą znajduje się gruczoł zwany gra-
sicą, który jest głównym organem uczest-
niczącym w procesach odpornościowych
ustroju.
Grasica rośnie do okresu dojrzewania
płciowego, kiedy to może sięgać nawet do
przepony. W późniejszym okresie stop-
niowo zanika, a jej tkanka limfatyczna
jest zastępowana tkanką tłuszczową.
Jama brzuszna
Brzuch to największa jama w organizmie,
która rozciąga się od przepony aż po
okolice pachwinowe. Od tyłu ogranicza
ją kręgosłup, a od góry przepona. Przed-
nia część jest pokryta grubą warstwą
4

8. mięśni, które można wyczuć pod nacis-
kiem. W brzuchu znajduje się wiele or-
ganów ogólnie zwanych trzewiami. Pra-
wie cały przewód pokarmowy, począwszy
od żołądka, a kończąc na prostnicy (czyli
odbytnicy), znajduje się wewnątrz jamy
brzusznej. Funkcją układu pokarmowego
jest trawienie pokarmu oraz wydalanie
nie strawionych resztek. W procesie tra-
wienia pokarm jest rozkładany na czyn-
niki podstawowe, które mogą być absor-
bowane przez krew i rozprowadzane do
wszystkich części ciała. Niepotrzebne
produkty przemiany materii są usuwa-
ne z organizmu. Ważną rolę w procesie
trawienia odgrywają gruczoły: wątroba
i trzustka. Wszystkie narządy wewnętrz-
ne otacza ogromna sieć naczyń krwio-
nośnych.
Z tyłu przewodu pokarmowego są umiej-
scowione nerki. Każda z nich za pomocą
moczowodu jest połączona z pęcherzem,
który znajduje się w dolnej części jamy
brzusznej, w jamie miednicy. W pęcherzu
gromadzi się mocz, który jest wydalany
nazewnątrz. Z układem moczowym ściśle
powiązany jest układ rozrodczy. W przy-
padku kobiety prawie wszystkie główne
narządy płciowe mieszczą się wewnątrz
brzucha, a właściwie w jamie miednicy.
U mężczyzny część narządów płciowych
znajduje się na zewnątrz.
Niewiarygodne wydaje się, że tak wiele
ważnych organów zgrupowanych jest na
stosunkowo małej powierzchni. W jamie
brzusznej znajduje się około 7 metrów
jelit. Utrzymanie organów wewnętrznych
w stałej pozycji jest możliwe dzięki tkan-
ce, zwanej krezką, za pomocą której są
one przyczepione do otrzewnej ściennej -
błony wyściełającej jamę brzuszną.
Otrzewna trzewna okrywa każdy organ
znajdujący się wewnątrzotrzewnowo.
Otacza wątrobę, żołądek, jelita, śledzio-
nę, pęcherzyk żółciowy, wyrostek robacz-
kowy, prawie całą macicę i jajowody.
Dzięki otrzewnej poszczególne struktury
wewnątrz jamy brzusznej mogą się swo-
bodnie przemieszczać. Błona okrywają-
ca organy nosi nazwę otrzewnej trzew-
nej, natomiast błona wyściełająca jamę
brzuszną jest zwana otrzewną ścienną.
Trzecim rodzajem otrzewnej jest otrzew-
na krezkowa tworząca krezki mocujące
narządy i doprowadzające do nich naczy-
nia i nerwy. Ze względu na bardzo silne
unerwienie otrzewnej ściennej każdy uraz
lub jej stan zapalny jest odczuwany w po-
staci ostrego bólu. Otrzewna trzewna nie
jest tak wrażliwa. Ból może wystąpić tyl-
ko w przypadku, kiedy dojdzie do roz-
ciągnięcia lub rozdęcia jelita. Ból pocho-
dzący z otrzewnej ściennej jest łatwy do
zlokalizowania, natomiast ból z otrzew-
nej trzewnej ma charakter rozlany i trud-
no ustalić miejsce, z którego pochodzi.
Po prawej: Przekrój strzałkowy jamy
brzusznej. Diagram ukazuje wszystkie typy
otrzewnej: trzewna, ścienną i krezkową.
BUDOWA CIAŁA/15
Położenie otrzewnej
Wątroba
Tętnice
Otrzewna trzewna
Otrzewna ścienna
Żyta wrotna wątroby
Żyta główna dolna
Nerka prawa
Kręgi kręgosłupa
Powyżej po lewej: Przekrój
poprzeczny jamy brzusznej
ukazujący powiązania pomiędzy
różnymi narządami.
Śledziona
Aorta brzuszna
Siec mniejsza
Zawartość jamy brzusznej
Przepona
Wątroba
Ift.
Aortabrzuszna
Krezka
jelita cienkiego
Sieć większa
Jelito cienkie
Otrzewna trzewna
Odbytnica
Macica
Pęcherz moczowy
Spojenie łonowe

9. Układy organizmu
Aby zrozumieć, w jaki sposób różne narzą-
dy są z sobą powiązane, należy przyjrzeć się
poszczególnym układom. Określony układ
stanowi zgrupowanie organów, które z so-
bą współpracują. Jednym z najbardziej zna-
nych jest układ trawienny. Ponadto w or-
ganizmie wyróżniamy: układ kostny, skó-
rę, układmięśniowy, układchłonny, układ
krążenia, układ oddechowy, układ wydal-
niczy, układ wewnątrzwydzielniczy i układ
rozrodczy. Każdy z nich jest oddzielnie
omówionyw następnych rozdziałach. Posz-
czególne narządy w obrębie danego układu
są zgrupowane razem nie tylko dlatego, że
się z sobą łączą, ale również dlatego, że
są zbudowane z podobnej tkanki. Wyróż-
niamy cztery główne rodzaje tkanek, a każ-
dy narząd składa się przynajmniej z jednej
z nich.
Tkanka nabłonkowa, zwana nabłonkiem,
jest tkanką pokrywającą lub też wyściełają-
cą narządy ciała. Wiele z nich wydziela sub-
stancje takie jak hormony.
Tkanka mięśniowa ma zdolność kurcze-
nia się, dzięki czemu możliwy jest ruch ca-
łego ciała, podobnie jak i narządów we-
wnętrznych. Serce prawie w całości jest
zbudowane z tkanki mięśniowej.
Tkanka łączna, która obejmuje kości
i ścięgna, łączy, podtrzymuje oraz wypeł-
nia struktury ciała. Może występować w pos-
taci luźnej, pomiędzy lub wewnątrz innych
tkanek lub w postaci zbitej. Zarówno ścięg-
na, jak i więzadła są przykładem zbitej
tkanki łącznej.
Tkanka nerwowa jest spotykana tylko
w obrębie układu nerwowego. Dzięki tej
tkance zapewniona jest szybka komuni-
kacja i kontrola, a czynności ciała są
skoordynowane. Tkanka nerwowa jest zbu-
dowana z komórek tworzących wypust-
ki. Inne tkanki, takie jak np. tkanka łącz-
na, współpracują z tkanką nerwową, jed-
nak żadna z nich nie przenika do jej
wnętrza.
Układ Główne narządy i struktury
Kostny
Krążenia
Rozrodczy
Wszystkie kości ciała, chrząstki, stawy i więzadła, które je z sobą
łączą
Mięśniowy Mięśnie ciała - niektóre z nich działają pod wpływem naszej
świadomości (mięśnie szkieletowe lub prążkowane), inne pracują
niezależnie od naszej woli (mięśnie gładkie)
Nerwowy Mózg, rdzeń kręgowy, narządy zmysłów (oczy, narządy słuchu
i równowagi, kubki smakowe, receptory węchu i dotyku), nerwy
Wydzielania Gruczoły wytwarzające hormony: przysadka mózgowa, tarczyca,
wewnętrznego przytarczyce, nadnercza, trzustka, grasica, części jąder i jajników,
niewielkie obszary tkanek w jelitach
Oddechowy Płuca, oskrzela (kanały prowadzące do płuc), tchawica, gardło,
krtań, nos, przepona
Serce, tętnice, żyły, naczynia włosowate, krew
Limfatyczny Narządy biorące udział w krążeniu limfy oraz czynnościach obron-
nych organizmu, m.in.: węzły chłonne, naczynia chłonne, śledzio-
na, migdałki, grudki chłonne, grasica
Trawienny Jama ustna, zęby, język, gruczoły ślinowe, gardło, przełyk, żołądek,
jelito cienkie, wątroba, pęcherzyk żółciowy, trzustka
Wydalniczy Narządy i gruczoły, które biorą udział w wydalaniu z organizmu
zbędnych produktów przemiany materii: gruczoły potowe, układ
moczowy (nerki, moczowody, pęcherz, cewka moczowa) oraz
jelito grube, wydalające nie strawione resztki pokarmu
Męski: jądra, prącie, gruczoł krokowy, nasieniowody, pęcherzyki
nasienne, cewka moczowa, gruczoły opuszkowo-cowkowe
Żeński: jajniki, jajowody, macica, pochwa, srom
Męskie i żeńskie hormony rozrodcze wpływające na rozwój płcio-
wy oraz wtórne cechy płciowe
Układ moczowy

10. Błony
BUDOWA CIAŁA /17
Błony są warstwami tkanek, które po-
krywają, wyściełają lub też oddzielają
struktury organizmu. Wyróżniamy pięć
głównych typów błon.
Błony śluzowe wyściełają głównie wnę-
trza kanałów, np. przewodu pokarmowe-
go. Powierzchnię stawów i ścięgien po-
krywają błony maziowe. Błony surowicze
otaczają narządy klatki piersiowej i brzu-
cha. Mózg i rdzeń kręgowy okrywa spec-
jalny rodzaj błon zwanych oponami.
Każda z milionów komórek budują-
cych nasze ciało, a także mikroskopijnie
małe organelle, które znajdują się w ich
wnętrzu, są otoczone lub przedzielone
jakimś typem błon.
Jak sama nazwa wskazuje, błony śluzo-
we posiadają wyspecjalizowane komórki,
które wydzielają śluz. Wśród wielu jego
funkcji jest również zwalczanie infekcji
(zawiera przeciwciała spełniające funkcję
ochronną), a także utrzymywanie wilgoci
w naszych gardłach, nozdrzach i w prze-
wodzie pokarmowym.
Niektóre błony śluzowe, zwłaszcza te
wyściełające drogi oddechowe, mają ko-
mórki zaopatrzone w włosowate rzęski.
Rzęski, wykonując ruch w jedną stronę,
przesuwają zanieczyszczenia (np. kurz)
w kierunku gardła, skąd po odkaszleniu
są usuwane na zewnątrz organizmu.
Błony wyściełające jelita są pofałdowa-
ne w kształcie palczastych wypustek, zwa-
nych kosmkami, które znacznie zwięk-
szają powierzchnię wchłaniania składni-
ków odżywczych.
Błony śluzowe są spotykane również
w układzie rozrodczym. Macica jest wy-
ścielona śluzówką, która każdego mie-
siąca ulega złuszczeniu i wydaleniu pod-
czas menstruacji.
Błony maziowe występują w obrębie
ruchomych stawów, mają kształt worecz-
ków wypełnionych płynem maziowym.
Ścięgna, będące mocnymi pasmami tka-
nek, które łączą mięśnie z kością, posia-
dają pochewkę zbudowaną z błony ma-
ziowej. Błony surowicze okrywają narzą-
dy klatki piersiowej i brzucha, chroniąc je
przed chorobami oraz zmniejszając tarcie
pomiędzy sąsiednimi organami. W jamie
klatki piersiowej spotykamy dwie bło-
ny surowicze. Wszystkie narządy jamy
brzusznej okrywa błona surowicza otrzew-
na. W pierwszej fazie życia każdego or-
ganizmu błony spełniają specyficzną funk-
cję. Płód rozwijający się w macicy jest
otoczony błoniastym workiem, zwanym
workiem owodniowym, który jest wypeł-
niony płynem. W płynnym środowisku
płód jest znacznie mniej narażony na
uszkodzenia. Worek owodniowy wraz z ło-
żyskiem zostaje wydalony na zewnątrz
tuż po urodzeniu dziecka.
Błona surowicza, zwana opłucną (kolor
purpurowy), zapobiega tarciu pomiędzy
płucami a żebrami.
Opony (kolor pomarańczowy) okrywają
delikatną tkankę mózgu i oddzielają go
od twardych kości czaszki.
Błona śluzowa wyścieła drogi oddechowe.
Rzęski (kolor czerwony) zapobiegają
przedostaniu się zanieczyszczeń do płuc.
Kosmki błony śluzowej wyściełającej jelito
cienkie (kolor różowy) zwiększają
powierzchnię wchłaniania składników
pokarmowych.
Błona śluzowa (kolor czerwony)
wyściełająca macicę umożliwia odżywianie
i rozwój zarodka.
Błona śluzowa (kolor czerwony)
wyściełająca torebkę stawową wydziela
płyn, który smaruje stawy i ułatwia ich ruch.

11. Komórki i chromosomy
Ciało każdego dorosłego osobnika jest
zbudowane z ponad stu milionów ko-
mórek. Średnica tych mikroskopijnych
struktur wynosi średnio jedną setną mili-
metra. Żadna komórka nie jest w stanie
sama funkcjonować poza organizmem
(z wyjątkiem sztucznej hodowli w labo-
ratoryjnych warunkach).
Komórki organizmu różnią się rozmia-
rem, kształtem oraz strukturą w zależno-
ści od funkcji, jaką spełniają. Komórki
mięśniowe są długie i wąskie. Mają zdol-
ność kurczenia się i rozkurczania, dzięki
czemu organizm może się poruszać. Jest
wiele komórek nerwowych, które są także
długie i wąskie, ale ich rola polega na
przekazywaniu impulsów. Okrągłe, czer-
wone krwinki transportują tlen i dwu-
tlenek węgla, a koliste komórki trzustki
produkują hormon zwany insuliną.
Wszystkie komórki organizmu, pomi-
mo różnic w funkcjonowaniu, są zbu-
dowane w podobny sposób. Każda jest
otoczona błoną, a jej wnętrze wypełnia
galaretowata substancja zwana cytoplaz-
mą, w której osadzone jest jądro posiada-
jące chromosomy.
W cytoplazmie, zawierającej od 70 do
80 procent wody, zachodzą liczne procesy
chemiczne. Znajduje się w niej również
wiele drobnych struktur zwanych orga-
nellami. Każda z nich spełnia odmienną
i ważną funkcję.
Błona komórkowa jest porowata i skła-
da się z trzech warstw: białka, tłuszczu
i białka. Substancje, które przedostają się
do wnętrza lub na zewnątrz komórki,
zostają rozpuszczone w tłuszczach lub też
przechodzą przez porowatą, półprzepusz-
czalną błonę.
Budowa komórki
Cytoplazma - galaretowata
substancja w której są
zawieszone drobne struktury
zwane organellami
Jąderko-
wytwarza białka
niezbędne do
podziału komórki
Jądro-zawiera
informacje
genetyczne
(w chromosomach)
Błona jądrowa
Błony niektórych komórek są zaopat-
rzone we włoskowate rzęski. W jamie
nosowej rzęski te wychwytują cząsteczki
kurzu. Potrafią również poruszać się w tę
samą stronę, mogą więc unosić substancje
w określonym kierunku.
Cytoplazma wszystkich komórek za-
wiera mikroskopijne organy - mitochond-
ria. Ich zadaniem jest przetwarzanie tlenu
i składników pokarmowych w energię nie-
zbędną do wszystkich procesów zachodzą-
cych w komórce. Mitochondria produkują
energię dzięki kompleksom białkowym -
enzymom. Ich funkcją jest przyspiesza-
nie reakcji chemicznych. Najwięcej mito-
chondriów występuje w komórkach mięś-
niowych.
W cytoplazmie znajdują się również
mikroskopijne lizosomy. Zawierają en-
zymy, dzięki którym wykorzystują obec-
ne w komórce składniki pokarmowe. Naj-
więcej lizosomów mają komórki wątro-
by.
Substancje wytworzone przez komór-
kę, a potrzebne w innej części organizmu
(np. hormony), gromadzą się w struk-
turach zwanych aparatami Golgiego.
Wiele komórek ma całą sieć drobnych
kanalików, które spełniają rolę ich wewnę-
trznego „szkieletu". Wszystkie komórki
zawierają reticulum endoplazmatyczne,
będące systemem błon wypełniających
cytoplazmę.
Wzdłuż reticulum są rozsiane sferyczne
struktury zwane rybosomami. Organelle
kontrolują syntezę białek koniecznych do
życia wszystkich komórek. Białka są nie-
zbędne jako materiał budulcowy. Stano-
wią także część enzymów aktywizują-
cych procesy chemiczne oraz biorą udział
Mitochondrium-
wytwarzaenergięna
potrzeby komórki
Reticulum endoplazma-
tyczne-systemkanalików
pomiędzyjądrem a ścianą
komórki
Rybosom -wytwarza
białka na potrzeby
komórki
Lizosom-
gromadzi enzymy
Pory-umożliwiają
przenikanie substancji
downętrzaina
zewnątrz komórki
Błona komórkowa
w wytwarzaniu złożonych cząstek, takich
jak hormony.
Chromosomy
Każde jądro komórkowe zawiera infor-
macje genetyczne zakodowane w związku
chemicznym, zwanym kwasem dezoksy-
rybonukleinowym (DNA), który wcho-
dzi w skład chromosomów. Każdy chro-
mosom posiada tysiące genów. Gen za-
wiera informację dotyczącą syntezy okreś-
lonego białka. Dane białko może mieć
niewielki wpływ na komórkę, podobnie
jak i na złożoną strukturę organizmu.
Jednak od jednego białka może zależeć,
czy ktoś ma piwne, czy niebieskie oczy,
kręcone lub proste włosy, normalną albo
albinotyczną skórę.
Z wyjątkiem dojrzałych czerwonych
krwinek, które tracą chromosomy w koń-
cowej fazie procesu ich formowania,
a także komórek rozrodczych (jajeczka
i plemniki) zawierających połowę mate-
riału genetycznego, każda komórka czło-
wieka ma 46 chromosomów zgrupowa-
nych w 23 pary. Jeden chromosom z każ-
dej pary pochodzi od matki, a drugi
od ojca. Komórki rozrodcze (jajeczka
i plemniki) mają tylko połowę liczby
chromosomów, dzięki czemu w chwili
zapłodnienia nowy osobnik będzie miał
właściwą ich liczbę.
Geny wpływają na kształtowanie no-
wego organizmu ludzkiego już od mo-
mentu zapłodnienia. Chromosomy ojca
determinują płeć. W zależności od ich
kształtu wyróżniamy chromosomy X i Y.
Jajeczko zawiera tylko chromosom X.
Męskie komórki rozrodcze posiadają
chromosom X albo Y. Jeżeli plemnik
zawierający chromosom X zapłodni ja-
jeczko z chromosomem X, urodzi się
dziewczynka. W wyniku połączenia ja-
jeczka z plemnikiem zawierającym chro-
mosom Y urodzi się chłopiec.
Podział komórki
DNA zawarty w chromosomach oprócz
tego, że zawiera kod genetyczny, ma
również możliwości replikacyjne. Dzięki
temu komórki ulegają podwojeniu, a in-
formacja jest przekazywana z jednego po-
kolenia na drugie.
Proces podziału komórki, w czasie któ-
rego następuje jej podwojenie, jest nazy-
wany mitozą. Zapłodnione jajeczko ulega
takim podziałom, co w konsekwencji daje
możliwość powstania dorosłego organiz-
mu. Zużyte komórki są zastępowane no-
wymi.
Chromosomy komórki, która nie ulega
podziałowi, są niewidoczne. W chwili
zbliżania się podziału, chromosomy stają
się krótsze oraz grubsze, uwidaczniają się
jako parzyste struktury, które następnie
rozdzielają się. Każda potowa przesuwa
się do przeciwległego krańca komórki.
W końcowym etapie podziałowi ulega
cytoplazma i formują się błony dwóch

12. BUDOWA CIAŁA/19
Najbardziej istotne różnice pomiędzy
dwoma typami podziału komórki są
przedstawione powyżej w dużym
powiększeniu. W czasie mejozy (sekwencja
górna) chromosomy ulegają podwojeniu,
układają się w pary i splatają. Następuje
podział i chromosomy odsuwają się od
siebie, dając nowe komórki rozrodcze.
Zawierają one połowę informacji
genetycznej koniecznej do powstania
nowego organizmu. Druga połowa zostaje
uzupełniona w chwili zapłodnienia.
W procesie mitozy (dolna sekwencja) pary
chromosomów dzielą się na dwie identyczne
części, następnie połowy przemieszczają się
do przeciwległych końców komórki.
W wyniku równego podziału każda nowa
komórka zawiera kompletną informację
genetyczną niezbędną przy powielaniu się
czy zastępowaniu istniejących komórek
organizmu. Ilustracja (po prawej)
przedstawia szczegółową budowę
chromosomu.
nowo powstałych komórek. Każda z nich
posiada właściwą liczbę chromosomów.
Codziennie wiele komórek zamiera, ale
dzięki procesowi mitozy są one zastę-
powane innymi. W zależności od typu
komórki podziały następują z różnym
natężeniem. Komórki nerwowe, w tym te,
z których zbudowanyjest mózg, nie mają
możliwości replikacji. Komórki wątroby,
' Chromosomy w jądrze
Struktura
chromosomuzbudowanego
ze splątanych nici DNA
chromosomu
w znacznym
powiększeniu
Odcinki DNA
są zwane genami.
Każdy z genów _
zawiera informację
o budowie białka
Pojedyncza nić DNA
naskórka i krwi ulegają całkowitej wy-
mianie kilka razy w roku.
Komórki zawierające połowę liczby
chromosomów powstają w wyniku inne-
go podziału - zwanego mejozą. W pierw-
szym etapie mejozy chromosomy ulega-
ją pogrubieniu i podziałowi, podobnie
jak w mitozie. Następnie układają się
w pary w taki sposób, że chromosom ojca
znajduje się obok chromosomu matki. Po
spleceniu się z sobą następuje kolejny ich
podział. Każdy nowy chromosom posia-
da zarówno geny ojca, jak i matki. Nowo
powstałe komórki ulegają jeszcze jedne-
mu podziałowi, dając komórki rozrodcze
zawierające połowę właściwej człowieko-
wi liczby chromosomów (23). Wymiana
materiału genetycznego, która następuje
w czasie mejozy, sprawia, że dzieci nie są
całkowicie podobne do swoich rodziców.
Każde z nich, z wyjątkiem bliźniaków
jednojajowych, posiada jedyną w swoim
rodzaju strukturę kodu genetycznego.

13. Metabolizm
Złożone procesy, które umożliwiają nor-
malne funkcjonowanie naszego organiz-
mu, są skutecznie stymulowane przez
enzymy i hormony. Enzym wpływa na
chemiczną konwersję, dzięki czemu nie-
zbędne substancje stają się dostępne dla
komórek. Hormony z kolei są odpowie-
dzialne za przebieg wzrostu czy wykorzy-
stanie zapasów energii.
Metabolizm to wszystkie reakcje che-
miczne zachodzące wewnątrz organizmu,
w wyniku których jest możliwe jego funk-
cjonowanie, wzrost, a także reprodukcja.
Na metabolizm składają się całkowicie
odmienne, lecz uzupełniające się procesy -
katabolizm i anabolizm. Katabolizm po-
lega na rozkładzie węglowodanów, tłusz-
czów i białek, a także wielu zbędnych pro-
duktów, np. martwych komórek lub tka-
nek. W wyniku tego powstaje energia
umożliwiająca poruszanie się mięśni, przy
czym, część jest tracona w postaci ciepła.
Anabolizm obejmuje procesy budowy.
Składniki pokarmowe przyswojone przez
organizm i zgromadzone w postaci ener-
gii są wykorzystywane podczas wzrostu,
reprodukcji lub w procesach obronnych
przeciwko infekcjom i chorobom. U rozwi-
jającego się dziecka lub nastolatka poten-
cjał pochodzący z rozkładu pokarmu zo-
staje całkowicie wykorzystany do procesów
wzrostu. W przypadku dorosłego człowie-
ka nie wykorzystana energia powoduje od-
kładaniesiętłuszczu. Nadmiernewydatko-
wanie energii objawia się utratą wagi ciała.
Rozkład węglowodanów
Energia jest niezbędna do życia. Znaczna
jej część pochodzi z rozkładu złożonych
węglowodanów (występujących w takich
produktach, jak chleb, ziemniaki) na cukry
proste. Najczęściej spotykane cukry proste,
jakie otrzymujemy z pożywienia, to: gluko-
za, fruktoza i galaktoza. Cukry najpierw są
transportowane do wątroby, gdzie fruktoza
i galaktoza ulegają przekształceniu w gluko-
zę (zobacz Rozdział 9, strona 104).
Komórki uzyskują energię z rozkładu
glukozy na substancję zwaną kwasem pi-
rogronowym. Potencjał uwolniony w cza-
sie tego procesu jest tymczasowo groma-
dzony w postaci wysokoenergetycznego
związku ATP.
Rozkład tłuszczów i białek
Tłuszcze i białka stanowią ważną część
spożywanego pokarmu. W przypadku
dostarczania organizmowi małej ilości
węglowodanów jako źródło energii mogą
być wykorzystane tłuszcze i białka.
Kiedy węglowodanowe zapasy energii
wyczerpią się, cząsteczki tłuszczu są roz-
kładanena gliceroli kwasy tłuszczowe, które
następnie oddzielnie ulegają procesom kata-
bolizmu. W wątrobie glicerol zostaje prze-
kształconyw glukozę i w ten sposób wkracza
na drogę metabolizmu tego cukru.
Białka zawarte w diecie są rozkładane
na aminokwasy, konieczne do procesu
wzrostu, a także enzymy, które aktywi-
zują każdy proces metaboliczny zacho-
dzący w komórce.
Przyczyną wielu zakłóceń metabolizmu
jest niedobór enzymów. W rezultacie mo-
że dojść do akumulacji szkodliwych dla
organizmu substancji.
Zaburzenia w produkcji hormonów to
kolejna często spotykana przyczyna nie-
prawidłowości w procesach metabolicz-
nych. Niewydolność trzustki, która wy-
twarza zbyt małe ilości insuliny, nazywa-
na jest cukrzycą. Insulina jest niezbędnym
hormonem umożliwiającym komórkom
absorbowanie i rozkład glukozy.
Sposoby wykorzystania pokarmu przez organizm
iałka
Q Q Węglowodany
W procesach metabolizmu z każdego pokarmu
powstają produkty, które muszą być wydalona. W,koi 1 v^lh.l U, u

14. Homeostaza
BUDOWA CIAŁA/21
W celu utrzymania wewnętrznej równo-
wagi organizm ludzki wymaga ciągłego
nadzoru. Jest to warunek zachowania zdro-
wia w nieustannie zmieniającym się śro-
dowisku. Stan takiej równowagi jest okreś-
lany jako homeostaza. Każdy z wielu
mechanizmów wzajemnego oddziaływa-
nia środowiska na nasz organizm może
być postrzegany jako oddzielny system
kontroli, spełniający określoną funkcję.
Zebrane w całość formują jeden, ogólny
system odpowiedzialny za prawidłowe
funkcjonowanie naszego organizmu.
Wszystkie komórki ciała znajdują się
w środowisku płynnym. Płyn dostarcza
im składników pokarmowych oraz od-
prowadza zbędne produkty. Aby komór-
ki mogły prawidłowo funkcjonować, właś-
ciwości płynu zewnątrzkomórkowego mu-
szą być stałe. Homeostaza jest zatem
stanem koordynacji utrzymującym nor-
malne funkcjonowanie organizmu do
chwili, kiedy działanie jednego lub kilku
jego systemów ulegnie zachwianiu. Re-
zultatem zaburzenia równowagi jest stan
chorobowy.
Zdrowy organizm, dzięki mechaniz-
mom adaptacyjnym i odpornościowym,
może zwalczyć chorobę. W przypadku
ataku choroby organizm jest osłabiony
i nie może się bronić. Podatność organiz-
mu na grypę w znacznym stopniu zależy
od jego odporności. Tłumaczy to, dlacze-
go nie każdy, kto zetknie się z chorobą, od
razu ulega zarażeniu. Stan homeostazy
łatwiej jest wytłumaczyć, posługując się
terminami technicznymi. Wiele procesów
organizmu reguluje mechanizm ujemne-
go sprzężenia zwrotnego. Efekt końcowy
ogranicza lub hamuje specyficzny proces
i w ten sposób zachowana jest kontrola.
Przykładem takich zjawisk jest termos-
tat normujący pracę systemu ogrzewania.
Jeżeli temperatura w pokoju spada poni-
żej ustalonej wartości, obwód elektrycz-
ny termostatu zamyka się. Powoduje to
włączenie bojlera oraz pompy i obieg
gorącej wody w systemie zostaje wzno-
wiony. Kiedy wymagana temperatura
ustali się, termostat przerywa obwód.
W przeciwieństwie do centralnego ogrze-
wania organizm jest wyposażony w sys-
tem bezpieczeństwa. Polega on na tym, że
kilka różnych mechanizmów wykonuje
podobne zadania. Ich sposób działania
jest jednak odmienny.
Kilka tysięcy systemów kontrolnych
istniejących w organizmie człowieka re-
guluje właściwie wszystkie jego funkcje.
Układ nerwowy i wewnętrznego wydzie-
lania pełnią najważniejszą rolę w proce-
sach kontrolnych. Obydwa układy są ściś-
le powiązane, a ich funkcjonowanie jest
wzajemnie uzależnione. Z tego względu
są czasem rozpatrywane jako jeden wspól-
ny układ nerwowo-hormonalny.
W utrzymaniu stanu homeostazy szcze-
gólne znaczenie odgrywa autonomiczny
system nerwowy. Kieruje on w sposób
Kiedy nastąpi odwodnienie organizmu,
podwzgórze odnotowuje zmianę poziomu
wody we krwi. Podwzgórze pobudza tylny
płat przysadki mózgowej, który uwalnia
hormon antydiuretyczny (ADH). Powoduje
on zmniejszenie wydalania wody przez nerki
i pęcherz moczowy. Nadnercza również
są pobudzane i zwiększają wytwarzanie
aldosteronu, który hamuje utratę soli,
a tym samym wody z nerek. Dostarczenie
organizmowi wody w ilości gaszącej
pragnienie uzupełnia jej
zapas. Podwzgórze rejestruje
tę zmianę i wpływa hamująco
na wytwarzanie ADH
i aldosteronu.
Nadnercze
Nerka
Układ limbiczny
Sklepienie
Pęcherz moczowy -
niezależny pracą serca, płuc, żołądka, je-
lit, pęcherza moczowego, narządów roz-
rodczych.
Układ wewnętrznego wydzielania znacz-
nie wolniej reaguje na określoną sytu-
ację. Efekty jego działania są jednak
trwalsze. Reakcje autonomicznego ukła-
du nerwowego są szybkie, a czas ich
trwania zależy od sytuacji. Oba układy
mogą funkcjonować oddzielnie lub też
współpracować. Regulowanie zawartości
wody w organizmie jest przykładem wy-
korzystania kilku systemów w celu utrzy-
mania homeostazy.
Zawartość wody w organizmie wynosi
70 procent. Niektóre tkanki,jak np. istota
szara mózgu, mają wyższą zawartość wo-
dy (do 85 procent), inne, jak warstwy
odłożonego tłuszczu, tylko 25 procent.
Woda jest podstawowym składnikiem
krwi (80 procent). W pewnych okolicz-
nościach poziom wody w organizmie ule-
ga zmniejszeniu. Odpowiednie mechaniz-
my sygnalizują ubytek i potrzebę uzu-
pełnienia niedoboru. Pojawia się uczucie
pragnienia. Ilość wody, jaką należy wy-
pić, aby zaspokoić potrzeby organizmu,
zależy od poziomu ubytku. Główny ośro-
dek kontroli powodujący uczucie prag-
nienia znajduje się w mózgu. Tak zwane
podwzgórze kieruje autonomicznym sys-
temem nerwowym. Określone komórki
nerwowe tego gruczołu reagują na zawar-
tość wody we krwi. Jeżeli poziom wody
we krwi w stosunku do zawartości soli
i innych substancji obniży się, komórki te
ulegają pobudzeniu. Rozpoczyna się wy-
dzielanie hormonów hamujących wydala-
nie wody przez nerki (zobacz strona 126)
i pojawia się powiązane z tym uczucie
pragnienia.

15. Rozdział 2
UKŁADKOSTNY
ISKÓRA
Szkielet podtrzymujący ludzkie ciało jest
arcydziełem architektury. Budowla ta
charakteryzuje się dużą
wytrzymałością, a dzięki stawom
i więzadłom jest bardzo mobilna.
Każda kość ma określony kształt,
zależnie od jej specyficznej funkcji.
Tam, gdzie jest wymagana większa
elastyczność, kość została zastąpiona
chrząstką. Ciało od zewnątrz pokrywa
skóra. Jest to największy organ
ludzkiego ciała. Skóra nie tylko chroni
przed uszkodzeniem wewnętrzne
struktury, ale też bierze udział
w regulowaniu temperatury ciała.
Po prawej: Zarówno kobieta, jak
i mężczyzna mają taką samą liczbę kości,
czyli około 206. Szkielet żeński z reguły jest
mniejszy i lżejszy. Miednica kobiety jest
szersza, a kształtem przypomina łódź,
co nadaje jej biodrom charakterystyczny
kształt. Dzięki tym przystosowaniom może
pomieścić rozwijający się w okresie ciąży
płód. Ramiona kobiety są stosunkowo
wąskie. W przypadku mężczyzny proporcje
są odwrotne - ma on szerokie barki i wąskie
biodra.

16. UKŁAD KOSTNY I SKÓRA/23
Kości i chrząstka
Szkielet przeciętnie zbudowanej dorosłej
osoby składa się z około 206 kości. Ze-
wnętrzna warstwa każdej kości jest gruba
i twarda, wewnętrzna - zwana szpikiem -
miękka i delikatna. Kości są mocne i po-
mimo podtrzymywania znacznych cięża-
rów nie ulegają złamaniom czy też defor-
macjom. Są połączone stawami, a przy-
czepione do nich mięśnie wprawiają układ
szkieletowy w ruch. Kości tworzą struk-
turę, która chroni delikatne narządy cia-
ła, jednocześnie zachowując wszechstron-
ne możliwości ruchowe. Dodatkowo szkie-
let jest rusztowaniem podtrzymującym
całe ciało.
Kości, podobnie jak wszystkie organy
ciała, sązbudowane z komórek. Komórki
te i twarda, zbita substancja międzyko-
mórkowa przesycona solami mineralny-
mi, tworzą tkankę kostną. Prawie dwie
trzecie składu kości stanowią sole mi-
neralne, które nadają jej twardość i sztyw-
ność. Pozostała część kości jest utworzo-
na z włókien kolagenowych. Każdy z tych
elementów wzmacnia swoją wytrzyma-
łość dzięki właściwościom drugiego skład-
nika. W rezultacie takiego połączenia
kość jest strukturą twardą, a zarazem
stosunkowo elastyczną.
Rozwój kości
W pierwszym etapie powstawania kości
są pełne. Dopiero później w ich wnętrzu
powstaje jama. Proces ten jedynie nie-
znacznie zmniejsza ich wytrzymałość,
a w dużym stopniu redukuje wagę. Roz-
wiązanie to (stworzone przez naturę) jest
powszechnie stosowane w budownictwie.
W jamie szpikowej kości znajduje się
szpik, w którym zachodzi wytwarzanie
komórek krwi.
Szkielet nowo narodzonego dziecka ma
więcej kości niż dorosła osoba. W chwili
urodzenia drobną strukturę tworzy około
350 kości. Z biegiem czasu niektóre z nich
zrastają się z sobą. Proces można prze-
śledzić na przykładzie czaszki. W czasie
porodu musi ona przejść przez wąski
kanał. Gdyby czaszka noworodka była
tak sztywna jak u dorosłego, nie zmieś-
ciłaby się w otworze miednicy. Dzięki
obecności ciemiączek pomiędzy poszcze-
gólnymi częściami czaszki noworodka
może się ona dostosować do kształtu
kanału porodowego. Ciemiączka stop-
niowo zanikają po porodzie.
Poniżej: Twarz, zbudowana z 14 kości,
chroni delikatne narządy zmysłów
z receptorami wzroku, słuchu i smaku.
Kości te podtrzymują również mięśnie
twarzy, umożliwiając ruch w czasie
mówienia, żucia czy też wyrażania emocji.
Szczęka

17. 24/UKŁAD KOSTNY I SKÓRA
Nie skostniałe, błoniaste miejsca między
kośćmi to tak zwane ciemiączka.
Umożliwiają przesuwanie się kości czaszki
w czasie porodu.
Szkielet dziecka jest zbudowany nie
tylko z kości, ale również z chrząstki,
która jest znacznie bardziej elastyczna.
Wraz ze wzrostem ulega ona stopniowej
zamianie w kość. Jest to proces kost-
nienia, który trwa aż do zakończenia
wzrostu.
Wzrost odbywa się poprzez wydłu-
żanie kości kończyn górnych, dolnych
i tułowia. Kości długie kończyn mają
przy swoich końcach tak zwane płytki
wzrostowe, gdzie zachodzą procesy wzro-
stu. Płytka wzrostowa jest zbudowana
w większym stopniu z chrząstki niż z koś-
ci. Z tego powodu miejsca te są nie-
widoczne na zdjęciach rentgenowskich.
Jeżeli płytka wzrostowa ulegnie skost-
nieniu, dalszy przyrost kości na długość
jest niemożliwy. Kostnienie płytek wzros-
towych we wszystkich kościach ludzkie-
go organizmu odbywa się według okreś-
lonej kolejności. Ostateczny kształt szkie-
letu zostaje uformowany w wieku około
20 lat.
W czasie rozwoju człowieka zachodzą
znaczne zmiany proporcji w szkielecie.
Długość głowy u sześciotygodniowego
płodu jest taka sama, jak długość jego
ciała. Głowa noworodka jest wciąż nie-
proporcjonalnie duża w stosunku do resz-
ty ciała. Środek ciała uległ jednak prze-
sunięciu z brody na pępek. Linia dzieląca
ciało na połowy u dorosłego człowieka
przebiega na wysokości spojenia łonowe-
go lub tuż nad genitaliami.
Szkielet kobiety jest lżejszy oraz mniej-
szy niż mężczyzny. Jej miednica jest pro-
porcjonalnie szersza, aby w okresie ciąży
mogła zmieścić rosnący płód. Mężczyzna
ma szersze ramiona, a jego klatka pier-
siowa jest większa, jednak zarówno męż-
czyzna, jak i kobieta mają taką samą
liczbę żeber.
Bardzo ważną cechą kości jest ich zdol-
ność osiągania odpowiedniego kształtu.
Cecha ta ma wyjątkowo duże znaczenie
w przypadku kości długich, stanowiących
podporę kończyn. Ich końce są szersze.
Jest to niezmiernie ważne, gdyż zwiększa
ich masywność w miejscach połączeń.
Proces kształtowania kości odbywa się
głównie w czasie wzrostu, ale trwa przez
całe życie.
Kształty i rozmiary kości
Istnieje kilka różnych typów kości. Każdy
z nich spełnia określone funkcje. Kości
długie kończyn mają kształt cylindrów
zawierających w środku istotę gąbczastą
kości. Ogólne zasady budowy kości krót-
kich, występujących np. w nadgarstku, są
takie same jak kości długich. Są jednak
bardziej masywne i dzięki temu posiadają
duże możliwości ruchowe bez utraty wy-
trzymałości. Kości płaskie są zbudowane
z dwóch warstw tkanki kostnej zbitej,
pomiędzy którymi znajduje się trzecia
warstwa - gąbczasta. Płaski kształt po-
woduje, że spełniają rolę ochronną (jak
w czaszce) lub też stanowią płaszczyzny,
do których są przyczepione mięśnie (np.
łopatki). Kości rożnokształtne najczęściej
mają wygląd nieregularnej bryły, a ich
kształt zależy od spełnianej funkcji. Spe-
cyficzna budowa kręgów, które składają
się na kręgosłup, daje im dużą wytrzyma-
łość, a jednocześnie zapewnia wystarcza-
jącą powierzchnię wewnątrz dla rdzenia
kręgowego. Puste jamy, charakterystycz-
ne dla kości tworzących twarz, czynią je
lekkimi.
Chrząstka
Chrząstka jest jedną z tkanek, z których
zbudowany jest szkielet. Cechuje ją sta-
łość konsystencji, niewielka twardość
oraz sprężystość. Występuje we wszyst-
kich strategicznych punktach szkieletu,
gdzie konieczna jest obecność materiału
charakteryzującego się takimi cechami.
U dorosłego człowieka występuje głównie
w okolicach stawów, pokrywając końce
kości.
Struktura chrząstki w obrębie całego
szkieletu nie jest taka sama. Jej budowa
jest uzależniona od funkcji spełnianej
w ustroju.
Budowa kości długiej
Naczynia
krwionośne
nasady kości
Linia nasadowa
(pozostałość po płytce wzrostowej)
Okostna
Kość
gąbczasta
Układ osteonów
Osteocyty (komórki kostne)

18. UKŁAD KOSTNY I SKORA/25
Pozycja chrząstki w krtani
Ciężkie lub szybkie oddechy
Chrząstka
nalewko
wata
Chrząstka
rścieniowata
Nagłośnia -
(chrząstka sprężysta)
Fałd
przedsionkowy i głosowy -
Crząstka tarczowata -
(jabłko Adama)
Krtań -
Tchawica -
Wytwarzanie dźwięku wysokiego
Każdy rodzaj chrząstki składa się z istoty
międzykomórkowej, w której są osadzo-
ne komórki oraz włókna białkowe, zbu-
dowane z kolagenu lub elastyny. Podział
chrząstki zależy od rodzaju włókien. Ce-
chą wspólną wszystkich typów chrząstki
jest brak naczyń krwionośnych. Składni-
ki pokarmowe przenikają do niej przez
okrywającą ją błonę zwaną ochrzęstną.
Błony wyściełające stawy wytwarzają maź.
Ze względu na różne właściwości fizycz-
ne, chrząstki dzieli się na chrząstkę szklis-
tą, włóknistą oraz sprężystą.
Chrząstka szklista
Chrząstka szklista jest niebieskobiałą,
półprzeźroczystą tkanką. W porównaniu
z pozostałymi typami zawiera najmniej
komórek i włókien. Wszystkie włókna
wchodzące w jej skład są utworzone z ko-
lagenu.
Z chrząstki szklistej zbudowany jest
szkielet płodu. Jej ogromne możliwości
rozwoju pozwalają około 45-centyme-
trowemu noworodkowi osiągnąć wzrost
dorosłej osoby. W chwili zakończenia
procesów wzrostu chrząstka szklista wy-
stępuje na zakończeniach kości w obrębie
stawów w postaci bardzo cienkiej warst-
wy (1-2 milimetry). Ten typ chrząst-
ki spotykamy w drogach oddechowych.
Z niej uformowany jest koniec nosa,
a także twarde, ale sprężyste chrząstki
budujące otaczające tchawicę i prowa-
dzące do płuc oskrzela. Chrząstka szklis-
ta stanowi przedłużenie końców żeber
i łączyje z mostkiem. W ten sposób bierze
udział w oddychaniu, umożliwiając ru-
chy klatki piersiowej.
Powyżej: Struktury podtrzymujące krtań
są zbudowane z chrząstki. Nagłośnię tworzy
chrząstka sprężysta, a pozostałe trzy organy,
zwane chrząstką tarczowata,
pierścieniowatą i nalewkowatą,
są zbudowane z chrząstki szklistej.
Struny głosowe są zbudowane
z elastycznych włókien.
Poniżej: Komórki chrząstki szklistej obecne
w płytce wzrostowej dzielą się, przesuwają
w dół kości i budują zwapniała substancję
międzykomórkową. Następnie komórki te
zamierają, pozostawiając wolną lukę.
Osteoblasty, aby zapełnić tę przestrzeń,
wytwarzają kość, która zajmuje miejsce
istoty międzykomórkowej.
W krtani struktury chrząstkowe nie
tylko spełniają rolę podtrzymującą, ale
również biorą udział w procesie wy-
twarzania głosu. Kontrolują ilość po-
wietrza przechodzącego przez krtań,
wpływając na wysokość wydawanego
dźwięku.
Chrząstka włóknista
Chrząstka włóknista charakteryzuje się
obecnością wielu grubych pęczków twar-
dych włókien kolagenowych. Dzięki ta-
kiej budowie ten typ chrząstki jest elas-
tyczny, ale równie wytrzymały. Obie ce-
chy są bardzo pożądane, gdyż tkanka
włóknista jest niezbędna pomiędzy krę-
gami kręgosłupa. Każdy kręg jest od-
dzielony od sąsiedniego krążkiem zbu-
dowanym z tej chrząstki. Obecność krąż-
ków międzykręgowych znacznie ogranicza
wstrząsy kręgosłupa, a także umożli-
wia utrzymanie wyprostowanej postawy
ciała.
Kręgosłup jest zbudowany z szeregu
małych kości, zwanych kręgami; ich na-
zwa jest uzależniona od pozycji w szkiele-
cie. Kręgi są oddzielone od siebie krąż-
kami międzykręgowymi, podobnymi do
baniek z galarety.
Każdy krążek międzykręgowy stanowi
strukturę, wewnątrz której znajduje się
galaretowaty, gęsty płyn, a z zewnątrz
jest okryty chrząstką włóknistą. Część
chrzestna, której powierzchnia jest sma-
Okres wydłużania się kości
Zwapniała
substancja
międzykomórl

19. 26/UKŁAD KOSTNY I SKORA
Kości kończyny górnej składają się z kości
ramiennej oraz kości promieniowej
i łokciowej, które tworzą dolną część
kończyny zwaną przedramieniem. Górną
i dolną część kończyny łączy z sobą łokieć.
Nazwa ta dotyczy stawu zawiasowego
łączącego kość ramienną z kością łokciową
i stawu kulistego łączącego kość ramienną
z kością promieniową. •
Kość promieniowa
Kość ramienną
Więzadło
pierscieniowate
rowana, zapobiega ścieraniu się kości
kręgosłupa podczas ruchu. Płyn spełnia
rolę amortyzatora wstrząsów.
Chrząstka włóknista tworzy również
mocne połączenie pomiędzy kością a wię-
zadłem. Z grubej warstwy chrząstki włók-
nistej zbudowane jest spojenie łonowe,
które łączy obie kości miedniczne. U ko-
biety chrząstka ta ma szczególne znacze-
nie. Hormony wydzielane w okresie ciąży
powodują rozluźnienie jej struktur, dzięki
czemu głowa dziecka może przejść przez
kanał rodny.
Chrząstka sprężysta
Chrząstka sprężysta jest zbudowana,
oprócz włókien kolagenowych, również
z włókien elastyny. Ich obecność na-
daje jej charakterystyczny żółty kolor.
Chrząstka sprężysta jest plastyczna, ale
wytrzymała. Z jej komórek zbudowana
jest nagłośnia, która zamyka wlot do
dróg oddechowych w chwili przełykania
pokarmu.
Chrząstka sprężysta tworzy również
elastyczną część małżowiny usznej oraz
stanowi konstrukcję podtrzymującą ścia-
ny kanału prowadzącego do ucha środ-
kowego i trąbki Eustachiusza, która łą-
czy każde ucho z górną częścią gardła.
Chrząstka sprężysta występuje także w krta-
ni, gdzie wraz z chrząstką szklistą tworzy
struktury podtrzymujące i biorące udział
w wytwarzaniu głosu.
Budowa szkieletu
Budowa każdej części szkieletu jest uza-
leżniona od funkcji spełnianej w organiz-
mie. Zadaniem czaszki jest ochrona móz-
gu, a także narządów wzroku i słuchu.
Z 29 kości czaszki 14 z nich formuje
Kość łokciowa
rusztowanie dla oczu, nosa i jamy ustnej.
Dokładniejsze przyjrzenie się czaszce po-
zwala zauważyć, w jaki sposób najdelika-
tniejsze organy są chronione przez jej
kości. Głębokie oczodoły znajdujące się
pod czołem osłaniają gałki oczne. Podob-
nie narząd węchu jest schowany wysoko
za nozdrzami przednimi.
Charakterystyczną cechą czaszki są du-
że rozmiary żuchwy. Kość ta jest rucho-
ma i wraz ze szczękami stanowi dosko-
nały mechanizm rozgniatania pokarmu.
W tym procesie biorą udział również
zęby. Duża efektywność mechanizmu nie
jest tak łatwo zauważalna, kiedy twarz
pokryjemy mięśniami, nerwami i skórą.
Część czaszki tworząca twarz jest masyw-
niejsza w okolicach oczu i nosa, dzięki
czemu kości twarzy zachowują stałą po-
zycję.
Kręgosłup jest zbudowany z serii ma-
łych kości zwanych kręgami, kształ-
tem przypominających szpulki nici. Sta-
nowi centralną oś szkieletu. Konstruk-
cja ta jest niezwykle mocna, ponieważ
tworzą ją małe odcinki, a jednocześnie
posiada duże możliwości ruchowe. Czło-
wiek może wykonać skłon i dotknąć
palców u nóg i właśnie dzięki kręgo-
słupowi zachowuje wyprostowaną posta-
wę ciała. Kręgi tworzące kręgosłup ochra-
niają również delikatny rdzeń kręgowy,
który przebiega ich środkiem. W koń-
cowej, dolnej części kręgosłupa znajduje
się kość ogonowa. U niektórych zwierząt,
takich jak kot czy pies, ta część kręgo-
słupa jest znacznie dłuższa niż u człowie-
ka i tworzy wyraźny ogon.
Szkielet klatki piersiowej tworzą żebra
ograniczające ją po bokach, kręgosłup -
z tyłu oraz mostek umieszczony z przodu.
Kręgosłup jest zbudowany z szeregu małych
kości, zwanych kręgami; ich nazwa zależy
od pozycji w szkielecie. Ilustracja
przedstawia odcinek lędźwiowy kręgosłupa.
Kręgi są oddzielone od siebie krążkami
międzykręgowymi, podobnymi do baniek
z galarety.
Krążek
międzykręgow
Kręgi lędźwiowe

20. Szkielet klatki piersiowej od przodu
UKŁAD KOSTNY I SKÓRA/27
Udział żeber w oddychaniu
Łopatka
Płuco
Rękojeść mostka
I Trzon
> mostka
Łopatka
Chrząstka
żebrowa
Zebro
Mięsień
piersiowy
mniejszy
, Mięśnie
międzyżebrowe
wewnętrzne
Wyrostek
mieczykowaty
Mięsień najszerszy
grzbietu
r Wątroba
Mięsień —
zębaty
•i , .. i przedni
Żołądek
Wyrostek
mieczykowaty
1 Wdech
Szkielet klatki piersiowej od tylu
Obojczyk
Kręgosłup --
Mięśnie
międzyżebrowe
zewnętrzne
kurczą się
Mięśnie międzyżebrowe zewnętrzne
£ebra unoszą się
iwysuwają do przodu
Zebro
Mięśnie
międzyżebrowe
wewnętrzne
kurczą się
Klatkę piersiową tworzą żebra, które ochraniają
ważne organy: płuca, serce, wątrobę i żołądek.
Dzięki chrząstce żebrowej klatka piersiowa
może rozszerzać się i kurczyć podczas
oddychania. Żebra zbudowane w całości z kości
byłyby zbyt sztywne. W sytuacji, kiedy organizm
ma zwiększone zapotrzebowanie na tlen
(np. w czasie ciężkiego treningu fizycznego),
mięśnie międzyżebrowe zewnętrzne kurczą się.
Umożliwia to przesunięcie mostka do przodu
i zwiększenie obwodu klatki piersiowej.
Wydechowi towarzyszy rozluźnienie tych
mięśni. Przy silnym wydechu mięśnie
międzyżebrowe wewnętrzne kurczą się,
powodując zmniejszenie obwodu klatki
piersiowej.

21. 28/UKŁAD KOSTNY I SKORA
Żebra są połączone z kręgosłupem w spo-
sób umożliwiający ruch w czasie oddy-
chania. Z mostkiem większość żeber łą-
czy się stawowo. Dwa najniżej położone
żebra (jedenaste i dwunaste) są powią-
zane tylko z kręgosłupem, gdyż są zbyt
krótkie i nie dochodzą do mostka. Są to
tak zwane żebra wolne, które nie biorą
udziału w oddychaniu. Zebra pierwsze są
ściśle połączone z obojczykiem i tworzą
podstawę szyi. Przez to miejsce przebie-
ga kilka dużych nerwów i naczyń krwio-
nośnych prowadzących do kończyn gór-
nych. Głównym zadaniem szkieletu kla-
tki piersiowej jest ochrona serca i płuc,
które znajdują się w jej wnętrzu. Skutki
uszkodzenia tych organów mogłyby być
bardzo groźne.
Kości kończyny dolnej są najdłuższymi
i najcięższymi w catym szkielecie. Kość
udowa łączy się poprzez panewkę stawu
biodrowego z kością miedniczną. Panewka
jest skierowana na zewnątrz, tak więc
kończyny dolne są oddalone od linii
środkowej ciała, co umożliwia utrzymanie
równowagi i chodzenie.
Kości kończyny dolnej
i obręczy miednicznej
Budowa nadgarstka i ręki
Kość biodrowa
Kość krzyżowa
Kość udowa
Kłykieć
przyśrodkowy
kości udowej
Kostka
przyśrodkowa Kostka boczna
Stęp
Kość czworoboczna
większa
Kośćczworoboczna •
mniejsza
Kość główkowata —
Kość haczykowata
Kość promieniowa
Kośćgrochowata
Kość trójgraniasta
Kość łokciowa
skokowa
Kość księżycowata
Kośćłódeczkowata
Kończyny i miednica
Ramiona łączą się z centralną osią_k^ę-
gosłupa za pomocą obręczy-ktTnćlEyngór-
nych, którą tworzą łopatka i obojczyk.
Masywna kość górnej części kończyny
zwana jest kością ramienną. Łączy się
w łokciu z dwiema kośćmi przedramienia:
kością promieniową i kością łokciową.
Rękajest zbudowana z nadgarstka, śród-
ręcza i palców. Dzięki temu możemy
łapać przedmioty i wykonywać mnóstwo
skomplikowanych ruchów, w czasie któ-
rych każda z wielu części ręki porusza się
w inny sposób. Ruchy te są jednak w du-
żym stopniu skoordynowane.
Kończyny dolne są połączone z kręgo-
słupem miednicą zbudowaną z bardzo
twardych kości. Pierścień miednicy skła-
da się z dwóch ciężkich, masywnych kości
miednicznych, łączących się w części tyl-
nej kością krzyżową. Zakrzywiony górny
brzeg kości biodrowych jest z łatwością
wyczuwalny pod skórą. Pionowo ustawio-
ne stawy krzyżowo-biodrowe są wzmoc-
nione włóknami i wieloma krzyżującymi
się więzadłami. Powierzchnie tych kości
idealnie do siebie pasują, co zwiększa
stabilność połączenia. W zewnętrznej do-
lnej części kości miednicznej znajduje
się zagłębienie, zwane panewką, którego
kształt jest dopasowany do głowy kości
udowej, najdłuższej kości szkieletu. Po-
niżej panewki kość miedniczną ulega za-
krzywieniu, jednocześnie wysuwając się
do przodu. Ta część kości miednicznej
jest nazywana kością łonową.
Tylny i dolny odcinek obręczy mied-
nicznej tworzą kości kulszowe, które for-
mują podstawę pośladków. W przedniej
części miednicy dwie kości łonowe połą-
czone chrząstką tworzą spojenie łonowe.
Jest ono dodatkowo wzmocnione więzad-
łami. Inne więzadła łączą kości kulszowe
z krzyżową, zwiększając stabilność mied-
nicy.
Kości podudzia to kość piszczelowa
i znacznie cieńsza strzałka. Stopa jest
zbudowana z kości stepu, śródstopia i pal-
ców, których lokalizacja i wzajemne po-
łączenia są bardzo precyzyjne. Dzięki te-
mu możemy, nie tracąc równowagi, za-
równo pewnie i wygodnie stać, jak cho-
dzić lub biegać.

22. UKŁAD KOSTNY I SKORA/29
i Paliczek
Po lewej: Ręka ma czternaście paliczków
(kości palców). Każdy palec posiada trzy
paliczki, z wyjątkiem kciuka, który ma ich
dwa. Ruch kości jest możliwy dzięki stawom
i mięśniom.
Po lewej: Nadgarstek jest utworzony
co najmniej z ośmiu oddzielnych kości,
zwanych kośćmi nadgarstka, ułożonych
w dwa rzędy. Kości nadgarstka są położone
pomiędzy kośćmi śródręcza a kośćmi
przedramienia - kością promieniową
i łokciową. Kość grochowata jest jedyną
z kości nadgarstka, którą można wyczuć
pod skórą.
Paliczki środkowe
Paliczki bliższe
Paliczki dalsze
Elastyczność ludzkiej stopy
wypływa z jej
skomplikowanej budowy
anatomicznej. Ze względu
na przenoszenie ciężaru ciała
paliczki stopy są szersze
i bardziej płaskie
w porównaniu z paliczkami
ręki. Ich kształt ułatwia
utrzymanie równowagi.
Piszczel
Kość piętowa
Paliczki
Kość sześcienna Kości śródstopia Kości stopy

23. Stawy i więzadta
Kości szkieletu łączą się z sobą za po-
mocą stawów. Połączenia muszą być so-
lidne, powinny jednak zachować dużą
swobodę ruchu. Dzięki stawom szkie-
let człowieka jest konstrukcją niezwykle
sprawną.
Połączenia kości dzielimy na dwa głów-
ne typy: ruchome (stawy) i stałe (więzo-
zrosty, chrząstkozrosty i kościozrosty).
Stawy, czyli połączenia ruchome, są wy-
ścielone błoną maziową, dzięki czemu
kości połączone stawem mogą wykony-
wać ruch w szerokim zakresie. Ruch po-
łączeń włóknistych kości ogranicza tkan-
ka włóknista.
Oprócz stawów i więzozrostów w szkie-
lecie występują połączenia chrząstkozros-
towe. Duża elastyczność chrząstki umoż-
liwia szeroki zakres ruchów bez obecności
maziówki. Połączenia chrząstkowe wy-
stępują m.in. pomiędzy żebrami a most-
kiem.
Stawy
Podział stawów można przeprowadzić
w zależności od zakresu ruchów kości.
Stawy zawiasowe (obecne m.in. w łokciu
i kolanie) są stawamijednoosiowymi i po-
zwalają na ruch zginania i prostowania.
Stawy płaskie, których nazwa jest związa-
na z płaską lub prawie płaską powierzch-
nią kości występujących w takim połącze-
niu, umożliwiają nieznaczne przesunięcia
w wielu kierunkach. Połączenia takie wy-
stępują w kręgosłupie, nadgarstku i po-
między kośćmi stepu.
Specyficznym stawem jednoosiowym
jest staw śrubowy występujący w szyi
u podstawy czaszki. Ruchy wykonywane
w tym stawie to ruchy obrotowe w oby-
dwukierunkach. Tentyppołączenia umoż-
liwia odwracanie głowy. Praca polegająca
na przykręcaniu śrub jest możliwa ze
względu na staw obrotowy występujący
w łokciu. Połączenia pozwalające na ruch
we wszystkich kierunkach, jak np. staw
ramienny, to tak zwane stawy kuliste.
Stawy pomiędzy paliczkami palców są
typowym przykładem stawów zawiaso-
wych. Zakończenia kości są pokryte twar-
dą, elastyczną chrząstką stawową. Twar-
da błona otacza cały staw, tworząc toreb-
kę stawową, chroniącą go przed niepożą-
danymi ruchami i utrzymującą kości
w określonym położeniu. Wnętrze toreb-
ki stawowej jest wyścielone maziówką.
Warstwa tkanki maziowej jest czasami
bardzo cienka. Wydziela płyn zwany ma-
zią stawową, który nawilża stawy i zapo-
biega ich wyschnięciu. W określonych
warunkach staw może funkcjonować bez
mazi stawowej, nie ulegając uszkodzeniu.
Do takiej sytuacji dochodzi podczas reu-
matoidalnego zapalenia stawów. Stan
nieprawidłowego funkcjonowania warst-
wy maziowej musi być jednak krótko-
trwały. Zdrowa błona maziowa jest nie-
zwykle ważna w utrzymaniu stawu w dob-
rej kondycji.
Duża liczba stawów znajduje się w ręce.
Łatwo jest zaobserwować, w jaki
sposób, w przypadku ostrego
reumatoidalnego zapalenia stawów,
może dojść do trwałych zniekształceń
palców i nadgarstka.
Staw kolanowy
Staw kolanowy jest bardzo skompliko-
wanym stawem zawiasowym. Gładko
zaokrąglone kłykcie kości udowej spo-
czywają w zagłębieniu kości piszczelo-
wej. W obrębie stawu, pomiędzy koś-
cią udową a piszczelą znajdują się dwa
pasma chrząstki (łękotki). Ich funkcją
jest zwiększenie stabilności bez ograni-
czenia sprężystości. Ta część stawu ko-
lanowego najczęściej ulega uszkodze-
niu podczas sportowych wyczynów, co
często kończy się operacją. Kolano po-
zbawione łękotek może nadal funkcjo-
nować, jednak jest bardziej narażone
na urazy. W późniejszym okresie ży-
cia może dojść do zmian zwyrodnienio-
wych stawu.
Powierzchnie stawowe są smarowane
mazią stawową. W obrębie stawu znajdu-
ją się także tak zwane kaletki wypełnione
mazią, chroniące staw przed uszkodze-
niami.
Stabilność i wytrzymałość połączenia
stawowego zapewniają pasma warstwy
włóknistej zwane więzadłami. W prawid-
łowo funkcjonującym stawie kolanowym
więzadła występują po obu jego stro-
nach oraz w środku. Ruchy stawu kola-
nowego odbywają się dzięki mięśniom
uda i podudzia.
Przekrój ręki z zaznaczeniem stawów
Patoek bliższy
Kości śródręcza„ ~>JStaw międzypaliczkowy
"m I Staw
'^^r-|» międzypaliczkowy Paliczekdalszy
Staw
promieniowo-
-nadgarstkowy

24. UKŁAD KOSTNY I SKORA/31
Staw kolanowy
Ląkotki
(często
uszkadzane
podczas
wyczynów
sportowych)
Piszczel
Strzałka
Kaletka
nadrzepkowa
Więzadlo rzepki
Chrząstka
Mięśnie z przodu uda odpowiadają za
prostowanie kolana, a mięśnie z tyłu za
jego zginanie. Są przyczepione od gó-
ry do kości miednicznej, a także wierz-
chołka kości udowej. W kierunku kolana
następuje ich kondensacja w formie włók-
nistego ścięgna, które jest przyczepio-
ne do kości piszczelowej (patrz Roz-
dział 3).
Aby ścięgno znajdujące się z przodu
nie ocierało się w czasie ruchu o staw,
jest zrośnięte z kością zwaną rzepką,
leżącą do przodu od kłykci kości udowej.
Ścięgno przebiega w rowku wyściełanym
chrząstką i jest smarowane mazią sta-
wową. Rolę amortyzatorów wstrząsów
rzepki pełnią kolejne kaletki, które znaj-
dują się w okolicy tej kości.
Kolano ma szczególnie ważną funkcję
w czasie procesu chodzenia. Wykonanie
każdego kroku wiąże się z ugięciem kola-
na, dzięki czemu noga może być przenie-
siona do przodu. Przemieszczanie się na
sztywnych nogach wymagałoby odsuwa-
nia ich na zewnątrz i jednoczesnego od-
chylania miednicy.
Połączenia nieruchome
Połączenia nieruchome występują w krę-
gosłupie, w czaszce, a także pomiędzy
niektórymi kośćmi miednicy. W połącze-
niach tych brak maziówki, a łączenie
kości odbywa się przez twardą tkankę
włóknistą. W zależności od jej rodzaju
połączenia są nieruchome lub posiada-
ją ograniczoną możliwość ruchu. Wyją-
tek to połączenia kości w kręgosłupie,
Po lewej: Kości, więzadła i chrząstka stawu
kolanowego ukazane od przodu.
Po prawej: Przekrój strzałkowy stawu
kolanowego z uwzględnieniem
szczegółowej budowy, m.in. kaletek
i błony maziowej.
które są na tyle elastyczne, że umożliwia-
ją pewien zakres ruchu. Zachowują jed-
nocześnie funkcję ochronną dla rdzenia
kręgowego.
Więzadła
Kości połączone stawem są wprawiane
w ruch za pomocą mięśni, które są do nich
przyczepione nierozciągliwymi ścięgna-
mi. Więzadła mogą być w niewielkim stop-
niu rozciągliwe, a ich funkcją jest wzmo-
cnienie połączenia stawowego. Ograni-
czają możliwości ruchowe stawów. W przy-
padku braku więzadła kości bardzo łatwo
mogłyby ulec przemieszczeniu.
Więzadła są obecne również w jamie
brzusznej. Utrzymują we względnie stałej
pozycji takie narządy, jak wątroba czy
macica, równocześnie umożliwiając im
przemieszczanie w niewielkim zakresie.
Ma to duże znaczenie przy zmianie pozy-
cji ciała, a także w czasie jedzenia, tra-
wienia czy też ciąży. Więzadła występują
również w okolicy klatki piersiowej. Pod-
trzymują piersi i zapobiegają ich obwiś-
nięciu.
Obecność więzadeł często uświadamia-
my sobie dopiero w chwili ich uszkodze-
nia. Naciągnięcie lub przerwanie więzadła
może okazać się tak bolesne, jak złama-
nie kości.
Budowa
Więzadła stanowią pewną formę tkanki
łącznej. Zbudowane są głównie z twarde-
go białka zwanego kolagenem oraz sprę-
żystej, żółtawej elastyny. W przypadku
większości więzadeł tkanka ta występuje
w postaci włóknistych wiązek.
Pęczki włókien przebiegają w określo-
nych kierunkach, w zależności od rodzaju
ruchu, jaki ograniczają. W więzadłach
o kształcie cylindrycznym przebiegają-
cych wzdłuż pnia kręgosłupa włókna są
ułożone podłużnie i kontrolują jego roz-
ciąganie. Inne więzadła, których funkcją
jest ograniczenie przemieszczania się kości
na boki, przybierają postać płaskiej obrę-
czy, w której włókna wzajemnie się z sobą
krzyżują.
Pomiędzy włóknami znajdują się wy-
specjalizowane komórki zwane fibroblas-
tami. Komórki te wytwarzają nowe włók-
na kolagenowe lub regenerują ewentual-
ne uszkodzenia. Wiązki włókien są osa-
dzone w tkance, przez którą przebiegają
naczynia krwionośne, limfatyczne oraz
nerwy.

25. 32/UKŁAD KOSTNY I SKÓRA
Więzadła łączą się z kośćmi stawu za
pomocą włókien, które penetrują zewnę-
trzną warstwę kości zwaną okostną.
W okostnej przebiega sieć naczyń krwio-
nośnych i nerwów. Umożliwia ona do-
starczenie kości składników pokarmo-
wych oraz stanowi miejsce przyczepu dla
więzadeł i mięśni. Ewentualne uszkodze-
nie więzadełjest związane z uszkodzeniem
okostnej, ponieważ więzadła silnie w nią
wrastają.
Różnym typom stawów występującym
w organizmie towarzyszą wyspecjalizo-
wane więzadła. W przypadku większych
stawów, takich jak kolanowy, biodrowy,
łokciowy, czy też połączeń pomiędzy pa-
liczkami palców lub w kręgosłupie, to-
rebki stawowe są szczególnie grube, co
Każdy ruch trenującego sportowca jest
uzależniony od współdziałania stawów,
mięśni, ścięgien i więzadeł. Poniżej
przedstawione są najważniejsze więzadła
barku w fazie ruchu. Ilustracja poniżej
(na prawo) ukazuje więzadła łokcia
wykonującego ruch olimpijczyka Daleya
Thompsona.
bardzo wzmacnia połączenia. Wewnątrz
lub na zewnątrz torebki stawowej znaj-
dują się również więzadła. Spełniają in-
dywidualną rolę ograniczającą określony
rodzaj ruchu. Są to więzadła poboczne.
Rola więzadeł
Różnorodność ruchów, jakie może wyko-
nać organizm, zależy od ukształtowania
powierzchni kości tworzących staw, a tak-
że jego więzadeł. W przypadku niektó-
rych stawów największe znaczenie od-
grywają kości. W stawie łokciowym kość
łokciowa, tworząca dolną część tego po-
łączenia, jest półksiężycowato wycięta.
Taki kształt panewki umożliwia jedynie
proste ruchy do przodu i do tyłu. W tym
przypadku więzadła zapobiegają jedynie
bocznym wahaniom. Z kolei wyspecjali-
zowane więzadło pierścieniowate otacza
jak kołnierz kość promieniową, łącząc ją
z kością łokciową. Połączenie umożliwia
ruch rotacyjny kości.
W stawie kolanowym żaden kształt two-
rzących go kości nie ogranicza ruchów.
Pomimo to, że kolano jest również sta-
wem zawiasowym, ruchy są kontrolowa-
ne przez wyspecjalizowane więzadła krzy-
żowe. Zapobiegają one wysuwaniu się
kości piszczelowej ze stawu kolanowego
do tyłu lub przodu oraz hamują ruch
obracania goleni do wewnątrz.
Kości stawu są wprawiane w ruch dzię-
ki temu, że jedne mięśnie kurczą się, a in-
ne rozkurczają. Więzadła ograniczają pra-
cę mięśni, zapobiegając nieprawidłowym
ruchom.
Więzadła nie mają możliwości kurcze-
nia się. Funkcjonują zatem jako statycz-
ne struktury organizmu, chociaż w nie-
znacznym stopniu mogą ulec rozciąg-
nięciu w czasie pracy stawu. Kiedy za-
chodzi taka sytuacja napięcie więzadła
wzrasta do chwili, gdy dalszy ruch jest
niemożliwy.
Istnieją także więzadła, których prze-
ciwległe końce są przyczepione do tej sa-
mej kości i żaden ruch nie ma na nie
wpływu. Utrzymują one w stałej pozycji
oraz ochraniają takie struktury, jak na-
czynia krwionośne czy nerwy.
Więzadło i Więzadło
kruczo-oMjczykows- kruczo-ramienn

26. UKŁAD KOSTNY I SKORA/33
Budowa skóry
Ziarnistości barwnikowe
Łuski martwej skóry
(keratyna)
Receptor bólowy |
Melanocyt
Łodyga (trzon) włosa •—
Gruczoł łojowy
Mięsień prostujący włos -
Mieszek włosowy
Gruczoł apokrynowy
Cebulka wtosa
Włośniczki żylne
i tętnicze
' / Kolagen i włókna
elastyczne
Skóra
- Naskórek
- Skóra właściwa
Podskórna
tkanka tłuszczowa
Kolba Krausego
(receptor odczuwania zimna) Unerwienie mieszka włosowego,
gruczołów potowych i receptorów
skóry
Powierzchnię organizmu oddziela od
iświata zewnętrznego ochronna powłoka
[wspólna. Stanowi mocną, a zarazem elas-
tyczną powłokę nieprzepuszczalną dla
większości substancji rozpuszczalnych
i gazowych. Chroni organizm przed nie-
korzystnym promieniowaniem słonecz-
nym, a także przed inwazją flory bakte-
ryjnej. Skóra odgrywa przewodnią rolę
iw termoregulacji - zatrzymuje lub oddaje
ciepło w miarę potrzeb organizmu.
[Budowa skóry
[Skóra składa się z dwóch podstawowych
iczęści. Zewnętrzna, zwana naskórkiem,
'jest zbudowana z kilku warstw komórek.
-Najgłębiej położona jest warstwa rozrod-
cza, gdzie komórki nieustannie dzielą się,
a następnie przemieszczają na powierz-
chnię skóry. W miarę przesuwania się
ku górze komórki ulegają spłaszczeniu,
a następnie tworzą zrogowaciałą warstwę
zwaną keratyna. Zrogowaciałe komórki
ostatecznie ulegają złuszczeniu jako płas-
kie, ledwo widoczne płytki. Komórka
potrzebuje trzech do czterech tygodni,
aby przemieścić się z najniżej położonych
warstw na powierzchnię skóry.
Zewnętrzna ochronna warstwa jest ściś-
le połączona z leżącą pod nią skórą właś-
ciwą. Drobne brodawki skóry właściwej
wnikają w zagłębienia naskórka. Połącze-
nie obydwu podstawowych warstw skóry
najwyraźniej uwidacznia się na opusz-
kach palców w postaci linii papilarnych.
Skóra właściwa jest zbudowana z pęcz-
ków włókien kolagenowych i elastyno-
wych. W tej warstwie skóry osadzone są
gruczoły potowe, łojowe i apokrynowe
oraz mieszki włosowe, a także naczynia
krwionośne. Nerwy docierają również do
naskórka. Naczynia krwionośne są obec-
ne tylko w skórze właściwej. Włosy i wy-
prowadzenia gruczołów wydostają się na
powierzchnię poprzez kanaliki w skórze
właściwej.
Skóra jest zbudowana z dwóch różnych
warstw komórek: nabłonka i skóry
właściwej. W obydwu warstwach znajdują
się zakończenia nerwowe, które przekazują
odczucia bólu, ucisku, ciepła czy zimna.
Gruczoły potowe odgrywają ważną rolę
w termoregulacji, natomiast gruczoły łojowe
natłuszczają skórę i włosy. Gruczoły
apokrynowe rozwijają się w okresie
osiągania dojrzałości płciowej i są uznawane
za jedną z cech płciowych. Melanocyty,
będące komórkami produkującymi barwnik,
mogą powodować powstawanie piegów.
Każdy gruczoł potowy jest zwinięty na
końcu w kłębek, a kanał wyprowadzający
gruczołu, którego ujście znajduje się na
powierzchni skóry, jest wyłożony nabłon-
kiem. Gruczoły potowe znajdują się pod
kontrolą układu nerwowego. Wydzielanie
potu może być spowodowane stanem
emocjonalnym lub też potrzebą utraty
ciepła przez organizm (patrz strona 129).

27. 34/UKŁAD KOSTNY I SKÓRA
Budowa skalpu
Okostna
Wiotka tkanka łączna
Mięsień naczaszrj
i czepiec
ścięgnisty
Mięsień czołowy
Mięsień potyliczny
Szczegółowy przekrój skalpu ukazuje kilka
warstw tworzących tę nietypową część
skóry. Dzięki luźnej tkance łącznej mięśnie
skalpu mogą go poruszać. Mieszki włosowe
(na powiększeniu po prawej) są
odpowiedzialne za wytwarzanie i wzrost
włosów (na powiększeniu po lewej).
Gruczoły łojowe mają ujście do torebki
włosowej. Zbudowane są z wyspecjalizo-
wanych komórek naskórka, które produ-
kują łój skórny. Gruczoły te są najliczniej-
sze na głowie, twarzy, klatce piersiowej
i plecach. Kontrolowane przez hormony
płciowe natłuszczają włosy oraz skórę.
Gruczoły apokrynowe rozwijają się
w czasie osiągania dojrzałości płciowej.
Występują w skórze dołów pachowych,
w okolicach piersi i narządów płciowych.
Wydzielają substancje wonne i są uzna-
wane za jedną z cech płciowych. W po-
czątkowej fazie wydzielają gęstą, mleko-
podobną substancję.
Zarówno w naskórku, jak i w skórze
właściwej znajduje się sieć zakończeń ner-
wowych. Szczególnie silnie unerwione są
opuszki palców. Nerwy przekazują zarów-
no przyjemne odczucia ciepła i dotyku,
jak i zimna, ucisku, swędzenia oraz bólu,
który może wyzwolić odruchy obronne.
Włosy i paznokcie
Zarówno włosy, jak i paznokcie stanowią
specyficzną formę keratyny. Paznokcie są
strukturą martwą, wytwarzaną przez ży-
we komórki skóry. Uszkodzony pazno-
kieć nie krwawi ani nie boli. Widocz-
na część paznokcia zwana jest trzonem
paznokcia, a o jego kształcie decydują
czynniki genetyczne. Paznokieć jest oto-
czony z trzech stron fałdem skórnym.
Fałd ten jest najgłębszy od tyłu, gdzie
zakrywa korzeń paznokcia. U podsta-
wy znajduje się białe pole, tak zwany
Poniżej: Paznokieć jest
strukturąmartwą,wytwarzaną
przez żywe komórki skóry,
zlokalizowane w okolicy
korzenia paznokcia. Dzięki
silnemu unerwieniu skóry
znajdującej się pod
paznokciem jest on wrażliwy
na dotyk.
Trzon paznokcia

28. UKŁAD KOSTNY I SKORA /35
obłączek, najwyraźniej widoczny na kciu-
ku. Obłączek jest nieco grubszy niż pozo-
stała część, tak że naczynia krwionośne
znajdujące się pod nim są niewidoczne.
Paznokieć leży na podłożu, zwanym ma-
cierzą, utworzonym przez skórę właści-
wą. Komórki macierzy dzielą się: ich
górna warstwa grubieje i twardnieje,
a w momencie obumierania komórki tej
warstwy tworzą paznokieć. Zniszczenie
macierzy prowadzi do trwałej utraty paz-
nokcia.
Włos budują komórki zlokalizowane
w kanale zwanym mieszkiem włosa. Ist-
nieją dwa rodzaje włosów. Miękkie i pu-
szyste pokrywają całe ciało, z wyjąt-
kiem dłoni i spodniej strony stóp. Gru-
be, o określonym zabarwieniu, rosną
na głowie, brodzie oraz w okolicy ło-
nowej. Zewnętrzna, wystająca ponad
skórę martwa część włosa (zwana łody-
gą) jest zbudowana z keratyny. Dzie-
lące się komórki końca korzenia, osa-
dzone w łącznotkankowej, unaczynionej
brodawce, powodują wzrost włosa. Ko-
rzeń znajduje się w zagłębieniu skór-
nym zwanym mieszkiem włosa. W przy-
padku uszkodzenia korzenia proces po-
działu zostaje zahamowany i włos może
nigdy nie odrosnąć. W obrębie mieszka
znajduje się gruczoł łojowy oraz gład-
kie mięśnie przywłosowe. Skurcze tego
mięśnia, zachodzące w chwilach stra-
chu lub zimna, powodują wyprostowa-
nie włosa i efekt tak zwanej „gęsiej
skórki".
Dorosły człowiek ma na głowie około
120 tysięcy włosów. Osoby rude mają
ich trochę mniej, a blondyni więcej. Ro-
dzaj włosów zależy od ich struktury.
Delikatny, miękki meszek pokrywa tyl-
ko niektóre części ciała. Długie włosy
rosną na głowie, krótkie i sztywne two-
rzą brwi. Najdelikatniejsze są włosy jas-
ne, natomiast czarne - najgrubsze i naj-
bardziej szorstkie. W zależności od kształ-
tu łodygi wyróżnia się włosy proste lub
kręcone. Proste są w przekroju cylin-
dryczne. Kształt owalny mają włosy kręte
lub pofalowane, a kędzierzawe są spłasz-
czone.
Komórki wytwarzające keratynę two-
rzącą włosy należą do najszybciej dzie-
lących się struktur organizmu. W cią-
gu miesiąca powodują przyrost włosa
na głowie średnio do 1,25 centymetra.
Wzrost włosów nie zachodzi bez przer-
wy. Co 5 lub 6 miesięcy włos przechodzi
fazę spoczynku, podczas której wzrost
zostaje zahamowany. Korzeń włosa bę-
dącego w fazie spoczynku przybiera
kształt maczugi i traci swoje normalne
ubarwienie. Około 10 procent naszego
owłosienia na głowie znajduje się w danej
chwili w spoczynku. To właśnie włosy
w fazie spoczynku wydają się wychodzić
garściami podczas mycia głowy. Mieszki
włosowe nie są uszkodzone i po pew-
nym okresie rozpoczyna się normalny
wzrost włosa.
Pigmentacja skóry
Barwa skóry człowieka zależy od czar-
nego barwnika - melaniny. Może on
występować także we włosach i tęczów-
ce oka. Barwnik jest produkowany przez
komórki zwane melanocytami, które są
zlokalizowane w naskórku. Niezależ-
nie od rasy każda ludzka istota ma
w przybliżeniu tę samą liczbę melano-
cytów.
Ilość wytworzonej przez te komórki
melaniny jest jednak bardzo zróżnicowa-
na. U ras ciemnoskórych melanocyty są
większe i produkują więcej barwnika.
Mełanina chroni skórę przed szkodliwym
promieniowaniem ultrafioletowym. Im
skóra jest ciemniejsza, tym mniejsze praw-
dopodobieństwo poparzenia słoneczne-
go. Złożony proces chemiczny, w cza-
sie którego aminokwas tyrozyna ulega
przekształceniu w melaninę, zachodzi
przy zewnętrznej powierzchni każdego
melanocytu. Powstały barwnik przemie-
szcza się do centrum komórki, gdzie sta-
nowi osłonę dla bardzo wrażliwego jądra.
Działanieświatłasłonecznegolub sztucz-
nego ultrafioletowego stymuluje wytwa-
rzanie melaniny, jednocześnie powodu-
jąc opaleniznę. Wyprodukowany barw-
nik rozprzestrzenia się w skórze, dzięki
czemu przybiera ona ciemniejsze zabar-
wienie.
Reakcje skóry wystawionej na działa-
nie promieni słonecznych są osobnicze,
jednak każdy człowiek, z wyjątkiem al-
binosów, może się opalić przy odpowied-
niej dawce promieniowania. Kolor skóry
zależy również od ilości krwi przepływa-
jącej przez naczynia krwionośne skóry
oraz od naturalnego, żółtawego zabar-
wienia naskórka.
Bledniemy ze strachu, ponieważ małe
naczynia krwionośne zwężają się, nato-
miast w chwilach złości wzmożony prze-
pływ krwi sprawia, że gwałtownie czer-
wieniejemy. Siniejemy z zimna, kiedy
krew przepływająca przez naczynia za-
wiera więcej dwutlenku węgla.
O kolorze skóry decyduje ilość
produkowanej melaniny. Granulki barwnika
są wytwarzane w naskórku przez komórki
zwane melanocytami. Światło słoneczne
intensyfikuje działanie melanocytów.
Anatomia paznokcia
Obrąbek naskórkowy paznokcia
Normalna reakcja skóry
na światło słoneczne
Korzeń paznokcia
I— (miejsce jego
ożywionego wzrostu)

29. Rozdział 3
MIĘŚNIOWY
Każdy ruch ludzkiego ciała,
począwszy od mrugnięcia
powieką po skok wzwyż, odbywa się
dzięki mięśniom i ścięgnom.
Możliwość kurczenia się
mięśni ma decydujące znaczenie
w procesie wprawiania kości
w ruch. Pracą mięśni kieruje
złożony mechanizm. Nawet
najprostszy ruch głową
jest skomplikowanym procesem,
w którym bierze udział mózg,
nerwy i narządy zmysłów.
Mięsień potyliczny
Mięsień
podgrzebieniowy
Mięsień obły większy
Mięsień
czworoboczny
Mięsień
naramienny
Mięsień trójglowy
ramienia
Mięsień najszerszy
grzbietu
Po prawej: Mięśnie poprzecznie
prążkowane umożliwiają ruch kontrolowany
przez naszą świadomość. Biorą również
udział w reakcjach odruchowych
organizmu, takich jak np. odruch kolanowy.
Mięśnie proste
nadgarstka i palcowi
Mięsień pośladkowy wielki
Mięsień brzuchaty łydki
Ścięgno Achillesa

30. Mięśnie
UKŁADMIĘŚNIOWY/37
Mięsień czołowy
. Mięsień okrężny oka
. Mięsień okrężny ust
Mięsień mostkowo-obojczykowo-
-sutkowy
Mięsień piersiowy
większy
Mięsień dwugłowy
ramienia
Mięsień skośny
zewnętrzny brzucha
Mięsień prosty
brzucha
Mięśnie zginaczę
nadgarstka
i palców
Mięśnie prostowniki
palców stopy
U człowieka występują trzy rodzaje włó-
kien mięśniowych. Pierwszy typ to mięś-
nie szkieletowe. Mięśnie te wraz z ukła-
dem kostnym są odpowiedzialne za wszel-
kiego rodzaju ruchy uzależnione od na-
szej woli, jak na przykład wbieganie po
schodach. Biorą także udział w odrucho-
wych reakcjach organizmu. Druga grupa
to mięśnie gładkie (nazwa pochodzi od
ich struktury widocznej pod mikrosko-
pem), które są odpowiedzialne za ruchy
narządów wewnętrznych, takich jak jelita
czy pęcherz moczowy. Ich praca nie jest
kontrolowana przez naszą świadomość.
Trzeci rodzaj to mięsień sercowy, budują-
cy najważniejszy narząd organizmu.
Mięśnie szkieletowe zwane są również
poprzecznie prążkowanymi. Wynika to
z ułożenia formujących je włókien, które
pod mikroskopem dają obraz charaktery-
stycznych prążków. Praca mięśni jest zwią-
zana z procesem skracania ich długości,
a więc kurczeniem. Skurcz musi czasami
nastąpić nagle, jak w przypadku mięśni
nóg przy skoku. Okres trwania skurczu
musi być odpowiednio długi w celu utrzy-
mania ciała w określonej pozycji.
Mięśnie szkieletowe występują w ob-
rębie całego organizmu i stanowią około
25 procent jego wagi (nawet u noworod-
ka). Można je porównać do sprężyn za-
czepionych w różnych miejscach szkiele-
tu. Pod ich kontrolą znajduje się ruch
różnych kości, począwszy od mięśnia
strzemiączkowego, który nadzoruje ruch
filigranowej kości ucha środkowego -
tak zwanego strzemiączka - po mięsień
pośladkowy wielki, który tworzy pośla-
dek i reguluje pracę stawu biodrowego.
W przypadku mięśni gładkich każde
włókno stanowi długą, wrzecionowatą
komórkę. Praca tych mięśni nie jest kon-
trolowana przez naszą świadomość. Ryt-
miczne skurcze mięśni gładkich są pożą-
dane w procesach trawienia, ponieważ
umożliwiają przesuwanie pokarmu w jeli-
tach.
Mięsień sercowy budową bardzo przy-
pomina mięśnie szkieletowe, z tym że
włókna tego pierwszego są krótsze i grub-
sze oraz tworzą gęstszą sieć.
Poniżej: Serce jest jedynym narządem
ustroju zbudowanym z mięśnia sercowego.
Skurcze serca sąwywoływane przez bodźce,
które są wytwarzane przez specyficzne
tkanki znajdujące się wewnątrz tego organu.
Impulsy te umożliwiają przetaczanie krwi
do tętnic.
C Ę G O W A I Z B A
jvsfilARi!".£ i POŁOŻNYCH
jB j| !& )Jm* •»i*T A A * V (• ^.
T 8-400 KROSNO
(0-13)
Lewe uszko
Zastawka aorty
Zastawka dwudzielna
Mięsień
brodawkowy
Mięśniówka
komory
Lewa komora

31. 38/UKŁAD MIĘŚNIOWY
Sposób
zasygnalizowania
ruchu
Ruch uzależniony od naszej woli zostaje
zainicjowany w korze mózgowej, która
przesyła impuls poprzez rdzeń kręgowy
i nerwy ruchowe do mięśni szkieletowych,
odpowiedzialnych za wykonanie
określonego ruchu. Niektóre z tych
impulsów powodują skurcze mięśni,
inne hamują nerwy ruchowe
i wywołują rozluźnienie mięśni
antagonistycznych.
Mięsień gładki nie ma tak uporządko-
wanej struktury filamentow i włókien
tworzących skomplikowany układ geo-
metryczny. Składa się z luźno poukłada-
nych, wrzecionowatych komórek. Skur-
cze mięśnia gładkiego są również uzależ-
nione od pracy filamentów miozynowych
i aktynowych.
Mięsień sercowy oglądany pod mik-
roskopem ma budowę podobną do mięś-
nia szkieletowego, jednak jego włókna
wzajemnie się krzyżują, tworząc zwartą
sieć.
Aktywacja mięśnia
Budowa mięśni
Mięśnie szkieletowe można opisać jako
serię równolegle ułożonych pęczków włó-
kien, które łącznie tworzą określoną struk-
turę. Najmniejsze z nich to filamenty
zbudowane z białek: aktyny i miozy-
ny. Stanowią podstawową jednostkę ro-
boczą mięśnia i są tak małe, że można
je wyodrębnić dopiero przy użyciu mik-
roskopu elektronowego. Mięsień kurczy
się, kiedy filamenty zmniejszają swoją
długość.
Filamenty są zebrane w pęczki zwane
miofibrylami. Pomiędzy nimi znajdują
się cząstki glikogenu, będące depozy-
tem energii mięśnia, oraz mitochondria,
w których zachodzą przemiany energety-
czne.
Miofibryle z kolei są zebrane w wiązki
zwane włóknami mięśniowymi. Są właś-
ciwymi komórkami mięśniowymi, w któ-
rych można wyróżnić jądra komórkowe.
Każde z włókienjest połączone z nerwem,
który pobudza je do działania, gdy za-
chodzi potrzeba. Włókna mięśniowe są
zgrupowane w wiązki otoczone tkanką
łączną, podobnie jak izolacja otacza żyłę
miedzi w kablu elektrycznym. Mały mię-
sień może składać się tylko z kilku ta-
kich wiązek. Duży, jakim jest np. mięsień
pośladkowy wielki, jest zbudowany z se-
tek takich pęczków.
Cały mięsień otacza tkanka włóknista.
Środkowa część mięśnia nosi nazwę brzuś-
ca, który zwęża się przy końcach, prze-
chodząc w przyczepione do kości ścięgno.
Impuls elektryczny powoduje uwolnienie
acetylocholiny zawartej w pęcherzykach
obecnych w płytkowatym zakończeniu
nerwu. Substancja ta aktywuje mięsień.
Szczelina
synaptyczna

32. Budowa mięśnia szkieletowego
UKŁAD MIĘŚNIOWY / 39
Naczynia
krwionośne
Jądro komórki
mięśniowej
Wiązki włókien
mięśniowych
Włókno mięśniowe
(komórka mięśniowa)
zbudowane z miofibryli
Przed skurczem mięśnia
Miofibryle zbudowane z filamentów aktynowych
i miozynowych
Po skurczu mięśnia
Ftlamenty
miozynowe
Filamenty aktynowe
Filamenty miozynowe
W mięśniu szkieletowym drobniutkie
filamenty, zbudowane z aktyny i miozyny,
tworzą pęczki zwane miofibrylami, które
z kolei zebrane w wiązki składają się na
włókna mięśniowe będące komórkami
mięśniowymi. Włókna mają jądra
komórkowe i są otoczone tkanką łączną.
Mięsień gładki jest zbudowany z długich
wrzecionowatych komórek.
Mięsień sercowy tworzą włókna, które
regularnie się z sobą krzyżują.
Miozynowe i aktynowe filamenty mięśnia
szkieletowego zachodzą za siebie jak zęby
dwóch grzebieni.

33. 40/UKŁAD MIĘŚNIOWY
Zasada działania mięśni
Mięśnie szkieletowe są pobudzane do
działania przez nerwy ruchowe powiąza-
ne z rdzeniem kręgowym. Nerwy ruchowe
rozgałęziają się, a ich włókna unerwia-
ją mięśnie szkieletowe. Każde włókno
dociera do innej komórki mięśniowej.
Z mózgu poprzez zstępującą drogę ner-
wową przesyłany jest impuls elektryczny,
który po dotarciu do końca nerwu uwal-
nia acetylocholinę zgromadzoną w gra-
nulkach. Związek ten pokonuje niewielką
odległość pomiędzy zakończeniem nerwu
a mięśniem i dociera do receptorów mięś-
nia, powodując skurcz, który utrzymuje
się tak długo, jak długo acetylocholina
będzie w kontakcie z receptorem. Rozluź-
nienie mięśnia następuje dzięki oddziały-
waniu enzymów, które neutralizują acety-
locholinę.
Mechanizm najprostszej reakcji odru-
chowej organizmu polega na bezpośred-
niej aktywacji nerwów ruchowych. Re-
ceptory czuciowe wysyłają impuls prosto
do rdzenia kręgowego. Przykładem tego
procesu może być odruch kolanowy. Lek-
kie uderzenie wykonane tuż pod rzepką
jest zarejestrowane przez receptory jed-
nego ze ścięgien związanych ze stawem
kolanowym. Receptory wysyłają impuls
do rdzenia kręgowego i w nim pobu-
dzają komórki ruchowe. Dalej impuls
płynie przez włókna ruchowe wychodzą-
ce z rdzenia do mięśni uda. W rezulta-
cie mięsień uda kurczy się błyskawicz-
nie, powodując nagły ruch podudzia do
przodu.
Ruchy mięśni szkieletowych kontrolo-
wane przez naszą świadomość są wywoły-
wane przez impulsy przekazywane z móz-
gu w dół rdzenia kręgowego. Niektóre
z tych impulsów powodują kurczenie się
określonych mięśni, inne - rozluźnie-
nie.
Kurczenie się mięśnia to skomplikowa-
ny proces, w czasie którego nieustan-
nie powstają i rozpadają się szeregi chemi-
cznych wiązań pomiędzy miozynowymi
i aktynowymi filamentami. Proces ten
wymaga energii, która jest uzyskiwana
z przemian zachodzących w mitochon-
driach. Energia jest gromadzona, a na-
stępnie transportowana w postaci wy-
sokoenergetycznego związku ATP (ade-
nozynotrójfosforanu). Proces kurczenia
mięśnia rozpoczyna się od uwolnienia
jonów wapniowych, które rozchodzą się
w obrębie kanalików - zwanych mikro-
tubulami - i rozprzestrzeniają w obrębie
miofibryli.
W każdej chwili kilka komórek danego
mięśnia kurczy się, dzięki czemu jest on
w pewnym stopniu napięty. Kiedy wystar-
czająca ilość włókien mięśniowych skur-
czy się, cały mięsień się skróci. W rezul-
tacie zmniejszy się odległość pomiędzy
punktami jego przyczepu, a tym samym
kości przemieszczą się w stosunku do
siebie.
Poszczególne mięśnie mogą się tylko
kurczyć i nie mają możliwości wydłużania
odległości pomiędzy punktami przycze-
pu. W celu wykonania ruchu w przeciw-
nym kierunku musi zostać pobudzony
inny mięsień. Przykładem może być staw
łokciowy. Jego zginanie powoduje np.
mięsień dwugłowy ramienia, natomiast
za wyprostowanie jest odpowiedzialny
mięsień trójgłowy umiejscowiony na tyl-
nej stronie ramienia. Mięśnie dwugłowy
i trójgłowy są nazywane mięśniami an-
tagonistycznymi ze względu na fakt wy-
konywania przeciwnej pracy. Mięśnie
gładkie również są połączone z nerwami
ruchowymi, jednak proces pobudzania
zachodzi inaczej niż w przypadku mięśni
szkieletowych, gdzie nerw ruchowy docie-
ra do każdej komórki mięśniowej. W mięś-
niu gładkim impuls rozchodzi się w pos-
taci fali, pobudzając kilka komórek.
Mięsień grzebieniowy
Mięsień naprężacz
powięzi szerokiej
Mięsień krawiecki
Mięsień
przywodziciel krótki Mięsień
Powyżej: Mięśnie podudzia i stopy.
W czasie chodzenia stopa jest zginana
podeszwowo dzięki skurczom silnych
mięśni podudzia - mięśnia brzuchatego łydkij
i mięśnia płaszczkowatego. Mięśnie
oddziałują na staw skokowo-goleniowy,
który spełnia rolę dźwigni. W ostatniej
fazie ruchu mięśnie prostowniki
palców powodują zgięcie grzbietowe
palców stopy.
Po lewej: W ruchu kończyny dolnej
do przodu biorą udział: mięsień naprężacz
powięzi szerokiej, który łączy miednicę
z kością udową, oraz mięsień krawiecki, i
będący najdłuższym mięśniem w organizmie
człowieka. Włókna tego mięśnia biegną
od obręczy kończyny górnej aż do kolana.
Trzy mięśnie przywodziciele - krótki,
wielki i długi - biorą udział w ruchu cofania
kończyny dolnej do pozycji wyjściowej
*
Falistość tego procesu ułatwia np. przesu
wanie pokarmu w jelitach.
Skurcze mięśnia sercowego są wywoła-
ne bodźcami wytwarzanymi przez specy-
ficzne tkanki znajdujące się wewnątra
serca, a nerwy ruchowe nie biorą udziah
w tym procesie. Impulsy te z częstotliwoś
cią około 72 razy na minutę powoduj;
skurcze i przepompowywanie krwi.

34. UKŁAD MIĘŚNIOWY/41
Ścięgna
Ścięgna odgrywają ważną rolę w wielu
ruchach. Zasadniczo ścięgno łączy aktyw-
ny brzusiec mięśnia ze strukturą (za-
zwyczaj jest to kość), która ma być wpra-
wiona w ruch. Siła kurczących się włókien
mięśniowych koncentruje się i zostaje
przekazana poprzez ścięgno do punktu
docelowego, tym samym powodując ruch.
Ścięgna stanowią swego rodzaju przed-
łużenie mięśni. Zbudowane są z tkanki
łącznej, która spaja z sobą pęczki włó-
kien mięśniowych, a następnie przecho-
dzi w bardzo twarde, sztywne pasmo.
Unerwienie ścięgna jest niewielkie, po-
dobnie mało jest naczyń krwionośnych.
Brzusiec mięśnia kończy się ścięgnem,
które z drugiej strony mocno łączy się
z odpowiednią kością. Niektóre z jego
włókien właściwie wrastają w strukturę
kości.
Część ścięgien ustroju jest zlokalizo-
wana tuż pod skórą i łatwo można je
wyczuć. Przykładem są ścięgna podkola-
nowe (kontrolujące proces zginania sta-
wu kolanowego), które znajdują się z tyłu
kolana. Ścięgna często spotykane są w tej
części ciała, gdzie dużo stawów występuje
na stosunkowo niewielkiej powierzchni.
Wynika to z faktu, że zajmują one znacz-
nie mniej miejsca niż mięśnie. W związku
z tym cała seria ścięgien występuje zarów-
no w przedniej, jak i tylnej części ręki
i stopy. Mięśnie przekazujące skurcze tym
ścięgnom są umiejscowione w bliższych
częściach kończyn.
Nietypowe ścięgno znajduje się w ob-
rębie serca, a jego obecność jest związana
z mięśniem sercowym tworzącym ściany
tego organu. Włókna tego mięśnia są
przytwierdzone do grubych pasm tkanki
łącznej włóknistej formujących pierście-
nie i tworzących swego rodzaju szkielet
serca.
Pochewki ścięgna
Ścięgna w okolicy kostek i nadgarstka,
w miejscach gdzie się krzyżują lub znaj-
dują się w bliskim kontakcie z innymi
strukturami, są otoczone pochewką. Za-
bezpieczenie to umożliwia sprawne funk-
cjonowanie i wykluczenie powstania tar-
cia. Pochewka ścięgna stanowi swego
rodzaju rękaw o podwójnej ścianie, które-
go zadaniem jest ochrona ścięgna przez
izolowanie i smarowanie. Dzięki pochew-
ce możliwość uszkodzenia ścięgna jest
znacznie ograniczona. Pomiędzy dwoma
warstwami tworzącymi pochewkę znaj-
duje się płyn umożliwiający swobodne
przesuwanie się dwóch warstw względem
siebie.
Organizm człowieka nie jest jednak
w stanie znieść nieustannego powtarzania
tych samych ruchów, dlatego też docho-
dzi do stanów zapalnych. Dzieje się tak,
gdy występuje brak okresów spoczynku,
Ścięgna i ich pochewki maziowe
Mięśnie
Powyżej: Pochewka ścięgna zapobiega
ocieraniu się ścięgna o inne elementy
budowy anatomicznej ciała. Ścięgno tworzą
błony, które łączą się na końcu mięśnia.
Ścięgna prostowników
niezbędnych do uzupełnienia zapasów
płynu smarującego. Niedobór płynu w sys-
temie sprawia, że warstwy pochewki ścię-
gna zaczynają ocierać się o siebie i do-
chodzi do ich podrażnienia. Kontynuo-
wanie ruchu będzie zarówno bolesne, jak
i spowoduje objawy w postaci trzeszcze-
nia. W rezultacie może dojść do zapalenia
pochewki ścięgna. Nagłe użycie określo-
nego zespołu mięśni, bez wcześniejszego
przygotowania, może zakończyć się wyżej
opisanym stanem zapalnym.
Ścięgna prostowników
Ścięgna prostowników ręki umożliwiają
wyprostowanie palców.

35. Rozdział 4
Topografiaośrodkowego
i obwodowego układu nerwowego
NERWOWY
Układ nerwowy jest nieodzowny
dla naszego postrzegania zmysłowego,
odczuwania przyjemności i bólu,
sterowania ruchami oraz dla regulacji
funkcji życiowych, np. oddychania.
Stanowi najważniejszy, a zarazem
najbardziej złożony system wewnętrzny
ciała ludzkiego, odpowiedzialny
za umiejętność myślenia i mówienia.
Jego część centralną stanowią mózg
i rdzeń kręgowy, sprawujące najwyższą
kontrolę nad całą tkanką nerwową
w pozostałych częściach ciała.
Móżdżek
Nerwy rdzeniowe
szyjne(8par),
unerwiające szyję,
kończyny górne
i przeponę
Nerwy rdzeniowe
piersiowe(12par),
unerwiającetułów
i kończynygórne
Nerwy rdzeniowe
lędźwiowe (5 par),
zmierzające
do kończyn
dolnych oraz
dolnego odcinka
odcinka grzbietu
Nerwy rdzeniowe krzyżowe (5 par),
odchodzące do kończyn dolnych i
narządów płciowych zewnętrznych
Nerwy rdzeniowe guziczne
(1 para), unerwiające okolicę
guziczną
Anatomia neuronu (komórki nerwowej)
Połączenie mózgu i rdzenia kręgowego
z obwodowym układem nerwowym -
widok od tyłu (powyżej, po prawej).
Ich wzajemne relacje są niezwykle złożone
(powyżej, skrajnie na prawo): nerwy części
somatycznej łączą się z nerwami części
autonomicznej za pośrednictwem zwojów,
a ponadto wspólnymi drogami wchodzą
i opuszczają rdzeń kręgowy. Rysunek
wycinka kręgosłupa (skrajnie na prawo)
pokazuje, jak doskonale chroniony jest
rdzeń. Ilustracja po prawej przedstawia
neuron w osłonce mielinowej. Węzeł
Ranviera wspomaga przekazywanie
impulsów elektrycznych.
Zakończenie |
nerwowe
Osłonka mielinowa