De afgelopen jaren laten zien dat ons mooie pensioensysteem ook een kwetsbare kant heeft en dat de besturing hiervan een behoorlijk zware taak is. De kerndoelstelling van pensioenfondsen is het zorgen voor een goed pensioen voor de deelnemers en pensioengerechtigden. Om dat ook voor de langere termijn te bereiken moeten pensioenfondsbesturen in staat zijn om met steeds meer factoren rekening te houden, waarvan een groot aantal niet of nauwelijks beïnvloedbaar is.

1. Integraal Risicomanagement
voor pensioenfondsbestuurders
De afgelopen jaren laten zien dat ons mooie pensioensysteem ook een kwetsbare kant heeft en dat de besturing hiervan
een behoorlijk zware taak is. De kerndoelstelling van pensioenfondsen is het zorgen voor een goed pensioen voor de
deelnemers en pensioengerechtigden. Om dat ook voor de langere termijn te bereiken moeten pensioenfondsbesturen in
staat zijn om met steeds meer factoren rekening te houden, waarvan een groot aantal niet of nauwelijks beïnvloedbaar is.
DO O R FR ANS VAN LIEM, STIJN KROON EN EN KRISTA D EN U IJL
Voor u ligt geen technisch verhaal over integraal daarbij is te bepalen hoe alle verschillende risi-
risicomanagement, maar een poging de essentie en co’s op elkaar inwerken.
achterliggende gedachte van dit complexe onder- Nadruk op Cultuur en gedrag. De onderlinge in-
werp te vatten, zonder het daarmee te willen baga- teractie tussen mensen binnen de organisatie
telliseren. staat centraal: welke impact heeft deze op de
uiteindelijke besluitvorming? En hoe weldoor-
Deze toenemende complexiteit maakt pensioen- dacht en gedragen is deze?
fondsen en hun besturen steeds kwetsbaarder. Al- Organiseren van countervailing power. Een dwin-
leen eenzijdig naar de cijfers kijken en op basis gende beweging naar het opzoeken van een open
daarvan beslissingen nemen en uitvoeren is geen en kritische discussie in plaats van de natuurlijke
Frans Liem, optie meer. Integraal risicomanagement voor pen- neiging naar harmonie.
Partner IG&H sioenfondsbestuurders is dan ook niet langer de
kwantitatieve risico’s tot twee cijfers achter de Hiermee is een fundamentele verschuiving van het
komma kunnen berekenen. Het gaat om aantoon- risicogebaseerde toezicht naar focus op de kwalita-
baar in control zijn, via hoogwaardige besluitvor- tieve en integrale aspecten van risicobeheersing
ming waarbinnen alle risico’s in zijn geheel worden zichtbaar.
bezien. De wijze waarop pensioenfondsbesturen
integraal risicomanagement aanvliegen bepaalt DNB beoordelingskader
daarmee of het een lastige checklist is die voor de DNB beoordelingskader “Integraal Risicomanage-
toezichthouder moet worden ingevuld, of dat er ment voor pensioenfondsen” richt zich op de kwalita-
meerwaarde gecreëerd kan worden door intrinsiek tieve onderdelen van FOCUS!.
in control te kunnen komen. Voor deze fundamen- Recentelijk is het begrip integraal risicomanage-
tele keuze staan pensioenfondsbestuurders. ment in zwang geraakt en daarmee samenhangend
Stijn Kroonen, het Beoordelingskader voor Integraal Risicoma-
Managing consultant IG&H Nieuwe toezichtsaanpak DNB nagement dat DNB in 2011 voor pensioenfondsen
Deze aanpak speelt hier op in: verbreding naar heeft opgesteld. Het beoordelingskader omvat een
bedrijfsmodel, strategie, cultuur en gedragsaspec- drietal hoofdonderwerpen die in samenhang beoor-
ten. Ook de DNB heeft van de afgelopen jaren delen hoe integraal risicomanagement is ingebed in
geleerd en heeft haar risicogebaseerde toezichts- het pensioenfonds: risicocultuur en governance; ri-
aanpak vernieuwd met de introductie van FO- sicostrategie en –beleid; en risicomanagementpro-
CUS!. De financiële crisis heeft namelijk laten cessen. Deze hoofdonderwerpen zijn door de DNB
zien dat de traditionele risicosystemen hebben op hoofdlijnen verder verdiept.
gefaald.
De impact van FOCUS! voor pensioenfondsen is in In 2012 is vervolgens FOCUS! als nieuwe toe-
een paar hoofdthema’s samen te vatten: zichtsaanpak voor pensioenfondsen geïntroduceerd.
Holistische benadering. In plaats van elk risico als Een belangrijke vraag bij de introductie van FO-
Krista den Uijl, individuele gebeurtenis te zien wordt juist het CUS! was dan ook wat FOCUS! en integraal risico-
Senior consultant IG&H geheel in samenhang bezien de norm. Belangrijk management met elkaar gemeen hebben. Na ampel
28 PensioenAdvies - februari 2013

2. beraad met onder andere de DNB is onze gezamenlijke conclusie wijze tegen elkaar afgewogen? Dit maakt het direct van belang om
dat het Beoordelingskader Integraal Risicomanagement met de kwaliteit van het besluitvormingsproces regelmatig te evalueren
name inzoomt op de kwalitatieve aspecten van FOCUS! en deze en te bepalen waar verbetering mogelijk is. (zie figuur 2)
meetbaar en transparant probeert te maken.
In het beoordelingskader wordt immers niet naar de technische
Integraal Risicomanagement gaat in essentie om verbeteren
inhoudelijke kant van het risicomanagement zelf gekeken, maar kwaliteit van besluitvorming binnen pensioenfondsbestuur
met name naar de mate waarin een pensioenfonds risicomanage-
ment integraal heeft ingebed in de manier van besturen en werken. DNB Beoordelingskader Integraal Risicomanagement
(zie figuur 1) Risicostrategie Risicomanagement Risicocultuur/
en-beleid processen Governance
Integraal Risicomanagement voor pensioenfondsen
In de kern gaat het om het verhogen van de kwaliteit van besluit- IG&H
vorming. Waar bestuursbureaus en uitvoerders veel van de dage- Besluitvorming
lijkse praktijk van integraal risicomanagement voor hun rekening
nemen, is voor pensioenfondsbesturen het centrale thema de kwa- Ondersteuning
liteit van het eigen besluitvormingsproces. Oordeelsvorming en het
nemen van weloverwogen besluiten is de kernverantwoordelijk- Uitvoering
heid van het bestuur die nooit kan worden uitbesteed. Wordt er in
© IG&H Consulting & Interim,
het pensioenfondsbestuur effectief met risico’s rekening gehouden Utrecht 2012 Integraal Risicomanagement (IRM) in de praktijk 1
bij het nemen van besluiten en maken van keuzes, om het uitein-
delijke doel te bereiken? En worden deze op een verantwoorde figuur 1: Voorbeelduitwerking van DNB beoordelingskader IRM
februari 2013 - PensioenAdvies 29

3. Voorbeeld DNB Beoordelingskader Integraal Risicomanagement
Proces:
Doordenk consequenties. Ontwikkel altijd scenario’s op hoe een
Onderwerpen beslissing kan uitpakken.
Hoofdvragen en subvragen Formuleer alternatieven. Er zijn altijd meerdere alternatieven mo-
1. Riscocultuur/Governance gelijk. Door deze te verkennen wordt het maken van echte keuzes
1.1 Neemt het bestuur verantwoordelijkheid voor en is het bestuur mogelijk. Durf hierbij ook de extreme opties te benoemen.
gecommitteerd aan risicomanagement? IG&H
1.1.1 Wat is e ‘tone at the top’ met betrekkiing tot risicomange-
ment? [Uitleg: De risicocultuur is de som van alle Gedrag:
ondividuele en bedrijfswaarden, houdingen en gedragspa-
tronen die bepalen of en hoe het pensioenfonds is
Openheid. Meningen en belangen moeten vrij en open naar vo-
gecommitteerd aan integraal risicomangement en het eigen ren gebracht kunnen worden, hoe gevoelig ze ook zijn.
beleid dat hiertoe is opgesteld. “Tone at the top” is hierbij Afwijkende mening altijd inbrengen. Dit vraagt veel van de cul-
een bepalende factor. Het bestuur moet in woord en daad
het belang van risicomangement uitdragen. Vervolgens tuur en het leiderschap binnen een bestuur. Dit voorkomt dat
moet dit moet dit op alle niveaus geïntegreerd worden in er in een groepsdiscussie te snel tunnelvisie ontstaat, waarin
de (dagelijkse) werkzaamheden.
risico’s of andere mogelijkheden niet meer gezien worden.
Bron: Website DNB, 2013
© IG&H Consulting & Interim, Raamwerk voor kwaliteitsverbetering besluitvorming
Utrecht 2012 Integraal Risicomanagement (IRM) in de praktijk 2
Het DNB beoordelingskader voor Integraal Risicomanagement
past in feite alle bovengenoemde principes toe: zowel inhoud,
figuur 2: Vertaling van IRM beoordelingskader naar besluitvorming proces als de ge-
Ons pensioensysteem dragskant worden
Kwalitatief hoogwaardige besluitvorming beslaat geadresseerd. Hier-
meerdere dimensies
heeft ook een kwetsbare mee biedt dit ka-
Effectieve besluitvorming is een proces dat zowel de inhoud, de kant en besturing hiervan der dan ook een
procesmatige kant en het gedrag in zich vertegenwoordigt. Hier- raamwerk om de
bij zijn een aantal principes van belang:
is een behoorlijk zware kwaliteit van het
taak kernproces van een
Inhoud: pensioenfondsbe-
Focus op de essenties. Gezien de beperkte tijd kan in bestuurs- stuur, namelijk risicobeheersing en de hieraan gerelateerde be-
vergaderingen niet overal over gesproken worden. Dat toch sluitvorming, te kunnen verbeteren.
proberen kost niet alleen tijd, maar vertroebelt ook de werke-
lijke problematiek. Gekoppeld aan de vragenlijst bevat het kader ook zogenaamde
Formuleer een beleidskader of risicostrategie. Een beleidskader volwassenheidsniveaus. De beantwoording van de toetsvragen
geeft simpele en duidelijke handvatten om beslissingen en keu- resulteren in een score waar het pensioenfonds staat volgens de
zes in de praktijk te toetsen aan de doelstellingen van het fonds. normen van de DNB. Volwassenheidsniveau 3 (op een schaal van
1-4) vormt hierbij de lat. (zie figuur 3)
Beoordelingskader Integraal Risicomanagement biedt raamwerk
voor kwaliteitsverbetering Nulmeting
Vragenlijst Op basis van het DNB kader heeft IG&H een aanpak voor veran-
DNB Beoordelingskader Integraal Risicomanagement deringsproces naar gewenst volwassenheidsniveau ontwikkeld die
Risicostrategie Risicomanagement Risicocultuur/ begint met een nulmeting. Daartoe zijn alle vragen en subvragen
en-beleid processen Governance
van het DNB beoordelingskader uitgewerkt en doorvertaald naar
Volwassenheidsniveaus de toetscriteria per volwassenheidsniveau. Deze verdieping is
Niveau 1 Niveau 2 - Niveau 3 - Niveau 4 - IG&H vervolgens getoetst bij de DNB, en enkele grote pensioenfondsen.
œ ZWAK ONVOLDOENDE VOLDOENDE œ STERK
+ Geïmplemen-
+ teerd en
De nulmeting laat zien waar het pensioenfonds staat in een totaal-
+ Gestructureerd periodiek overzicht van de scores op alle hoofdonderdelen. Dit is gebaseerd
Niet reprodu- en geformali- geëvalueerd:
ceerbaar en
op een feitelijke onderbouwing per hoofd- en subonderdeel op basis
Niet bestaand seerd zelflerend en -
of ad hoc informeel sturend van de concrete bevindingen die geconstateerd zijn. Door per onder-
deel ontwikkelpunten te formuleren ontstaat een routekaart naar
Bron: DNB, IRM 2011
het volgende niveau van volwassenheid. De toepassing van het kader
© IG&H Consulting & Interim,
Utrecht 2012 Integraal Risicomanagement (IRM) in de praktijk 3
en het volwassenheidsniveau geeft op deze manier een mooi hand-
vat voor het pensioenfondsbestuur als beginpunt van de ontwikke-
figuur 3: Beoordelingskader Integraal Risicomanagement biedt raamwerk voor ling naar een hoger niveau van besluitvorming en risicobeheersing.
kwaliteitsverbetering (zie figuur 4)
30 PensioenAdvies - februari 2013

4. Aanpak voor veranderingsproces naar gewenst orbeeld
volwassenheidsniveau begint met nulmeting Praktijkvo
Toetscriteria zijn uitgewerkt per onderwerp… …vertaald naar volwassenheidsniveau…
Onderdeel:
Beoordelingskader IRM DNB
Afdekking renterisico
Niveau 2 - Niveau 3 - I. Risicocultuur/ II. Risicostrategie en III. Risicomanagement
Niveau 1 ZWAK Niveau 4 - STERK
ONVOLDOENDE VOLDOENDE Governance - beleid processen
Uit alles blijkt 2 4 3
dat bestuur een Commitment bestuur Samenhang tussen Risico identificatie ad
Bestuur doet volwaardig
duidelijke niet aantoonbaar strategie, doelstel- hoc en niet duurzaam
gesprekspartner vastgelegd, wel lingen en profiel geborgd. Geen
poging het is voor haar
Adviseur wordt beleid rond informeel wordt proactief periodieke toetsing
adviseurs en geconstateerd beheerst
gevolgd zonder renteafdekking voelt zich ook
diepgaande te doorgronden verant- Overall
Geen expliciet discussie in
beleid en volgt woordelijk voor Score
bestuur adviseur de gemaakte
kritisch 3
keuzes
IG&H
…met onderbouwing per onderdeel… …en bijbehorende ontwikkelpunten
Commitment bestuur niet Vindt weloverwogen besluitvorming plaats?
Commitment
2 aantoonbaar vastgelegd, wel (onderdeel I, vraag 1.2)
Bestuur
informeel geconstateerd
Risicoparagraaf geen Toelichting Verbeter- / ontwikkelpunten
onderdeel van besluitvorming.
I. Risicocultuur/ Besluitvorming 1
2 Overwegingen bestuur bij
Governance besluiten niet vastgelegd Er vindt gedegen behandeling Opstellen en implementeren vaste
plaats op het punt risicoman- taak- en verantwoordelijkheidsver-
Risk Onafhankelijke RM functie agement tijdens de deling aangetroffen voor de te
management 3 aanwezig, toetsing en bestuursvergadering ondernemen acties (afhankelijk van
functie bewaking niet formeel geborgd Status van risicomanagement- de mate van impact)
Uitbesteding 4 Op niveau beleid wordt gestructureerd en
II. Risicostrategie Risico strategie formeel vastgelegd
4 4 Op niveau
en-beleid en beleid
Uit agenda en notulen blijkt Gedegen discussie over
Borging niet geconstateerd, niet dat gesignaleerde risico‘s gesignaleerde risico‘s meewegen in
Kwaliteits- wordt wel informeel
2 aantoonbaar worden betrokken besluitvorming
borging uitgevoerd volgens bestuur bij besluitvorming
Vastleggen van de argumenten voor
Risico identificatie ad hoc en Bij afwijkingen wordt niet
Risico besluitvorming en bij afwijking van
2 niet duurzaam geborgd. Geen besproken of vastgelegd adviezen (reproduceerbaarheid)
identificatie
periodieke toetsing waarom dit gebeurd
III. Risicoman- 3 Bepalen van Beheersmaatregelen voor
agement beheers- 3 beschreven processen zijn op Strategie is alleen hoofdlijnen Concretiseren strategie in een plan
processen maatregelen voldoende niveau vastgesteld bepaald waarin de expliciete risicobereid-
Op niveau, bij aanvullende heid is geconcretiseerd in een
Uitvoeren van Risicoprofiel en bereidheid zijn
beheersmaatregelen versterking tolerantieniveau
beheers- 4 op hoofdlijnen in kaart
maatregelen gewenst gebracht Opstellen van kwantitatieve en
Monitoring en bijsturing van kwalitatieve indicatoren waarmee
Risico‘s worden op basis van
Monitoren en 1 opzet en integrale beheersing de verschillende risico‘s worden
ervaring gemanaged
evalueren gemeten
van processen niet aangetroffen
© IG&H Consulting & Interim, Utrecht 2012 Integraal Risicomanagement (IRM) in de praktijk 4
figuur 4: Praktijkvoorbeeld van nulmeting 4 kwadranten
Integraal Risicomanagement, een last of een lust? betreft het toezicht, als intrinsiek in control kunnen komen.
Uiteindelijk is dan de hamvraag: Is het Beoordelingskader Inte- Dit betekent echter wel dat er verder gekeken moet worden dan
graal Risicomanagement het volgende verplichte nummer omdat alleen het afvinken van checklists. Het betekent dat alle leden
de DNB het wil? Of geeft het eindelijk handvatten die het werk van het bestuur er zelf mee aan de slag moeten, er mee moeten
en verantwoordelijkheid van het pensioenfondsbestuur helpt te oefenen en het gezonde verstand moeten laten prevaleren. Het
vergemakkelijken en verbeteren, waardoor zij uiteindelijk intrin- beoordelingskader en de door ons ontwikkelde nulmeting helpen
siek in control blijven? In onze visie zijn beide parallel mogelijk in ieder geval bij een eerste bewustwording en het maken van
waardoor pensioenfondsbesturen zowel compliant zijn voor wat een plan van aanpak hiervoor.
februari 2013 - PensioenAdvies 31