1.
स म्- 2022-2023
क ा- नवमी
िवषय:- सं कृ तम् (कोड - 122)

पाठ्यपु तकािन
पाठ्यव तु पाठ्यिब दवः
अ यासवान् भव & याकरणवीिथ: श द पािण (क) अकारा तपुि लङ्गश दा:बालकवत्
(ख) इकारा तपुि लङ्गश दा:– किववत्
(ग) उकारा तपुि लङ्गश दा:– साधुवत्
(घ) ऋकारा त ीिलङ्गश दाः–मातृवत्
(ङ) आकारा त ीिलङ्गश दाः–लतावत्
(च) ऋकारा त ीिलङ्गश दाः–मातृवत्
अ यासवान् भव & याकरणवीिथ: धातु पािण पठ्, गम्, वद्, भू, ड्, नी, श्, शक्, ा, अस्, कृ,धातु पाणां प चसु
लकारेषु लेखनं, क ठ थीकरणं
वा येषु योग: अ यासः च।
अ यासवान् भव & याकरणवीिथ: कारक-उपपद
िवभ यः
कारकाणां सामा यप रचयः। िह दीभाषया आं लभाषया वा िवभि िच ािन
अथान् च बोधनीयः। उपपदिवभ नां चतुथ पय तं वा येषु योग:
अ यास कारणीयः।
ि तीया-उभयतः,प रतः, समया, िनकषा, ित, िवना, िधक्
तृतीया- सह, साकम्, समम्, साधम्, िवना, अलम्, स श, हीन,
चतुथ - च्, दा(य छ्),नमः, कु प्, वि त।
अ यासवान् भव & याकरणवीिथ: यया: ययानां सामा य प रचय: िवशेष पेण वा, तुमुन्, यप्, ययानां
बोधनम् अनुवादमा यमेन वा येषु योग ।
अ यासवान् भव & याकरणवीिथ: उपसगाः , परा, अप, सम्, अनु, अव, िनस्, िनर्, दुस्, दुर्, िव, आङ्, इ येतान्
उपसगान् योजिय वा नूतनपदानां िनमाणं योगः अ यास ।
अ यासवान् भव & याकरणवीिथ: सि धकायम् वरसि धः (दीघ–गुण–वृि –यण्–अयािदस धीनां िनयमिनधारणं योगः
अ यास ।
शेमुषी
( थमो भागः)
( थमः पाठः)
भारतीवस तगीितः
ोकानां स वरगायनम्, ोका वय य अ यासः, ोकाथ य ानम्,
भावाथबोधनम्, ोकाधा रत- ो राणाम्एकपदेन पूणवा येन च
अ यासः, पाठे आगतानां पयायपदानां, िवलोमपदानां, िवशे य-
िवशेषणपदानां कतृपदानां च ानम्।
शेमुषी
( थमो भागः)
(ि तीयः पाठः)
वणकाकः
कथाप रचयः, ग वाचन य अ यासः, ग ांश य सरलाथ ानम्, ग ांश-
आधा रत- ो राणाम् एकपदेन पूणवा येन च अ यासः, पाठे आगतानां
पयायपदानां, िवलोमपदानां, िवशे य-िवशेषणपदानां कतृपदानां ि यापदानां
ययानां च ानम्। घटना मानुसारं कथालेखन यअ यासः कायः,
नैितकमू यानां िनदश दात यः।
1

2.
शेमुषी
( थमो भागः)
(तृतीयःपाठः)
गोदोहनम्
कथाप रचयः, ग वाचन य अ यासः, ग ांश य सरलाथ ानम्, ग ांश-
आधा रत- ो राणाम् एकपदेन पूणवा येन च अ यासः, पाठे आगतानां
पयायपदानां, िवलोमपदानां, िवशे य-िवशेषणपदानां कतृपदानां ि यापदानां
ययानां च ानम्। घटना मानुसारं कथालेखन यअ यासः कायः,
नैितकमू यानां िनदश दात यः।
शेमुषी
( थमो भागः)
(प चमःपाठः)
सूि मौि कम्
ोकानां स वरगायनम्, ोका वय य अ यासः, ोकाथ य
ानम्,भावाथबोधनम्, पाठा तगतम्अ यासकायम्। ोकाधा रत–
ो राणाम् एकपदेन पूणवा येन च अ यासः, पाठे आगतानांपयायपदानां,
िवलोमपदानां, िवशे य-िवशेषणपदानां कतृपदानां च ानम्। कि चत्
ोकमाधृ य ोका वय य अ यासः कारणीयः,सं कृतेन भावाथलेखन य
च अ यासः कायः।
शेमुषी
( थमो भागः)
(ष ः पाठः)
ा तो बालः
ग वाचन य अ यासः, ग ांश य सरलाथ ानम्, ग ांश-आधा रत
ो राणाम् एकपदेन पूणवा येन च अ यासः, पाठे आगतानां पयायपदानां,
िवलोमपदानां, िवशे य-िवशेषणपदानां कतृपदानां ि यापदानां ययानां च
ानम्। घटना मानुसारं कथा–संयोजन य अ यासः। नैितकमू यानां
िनदशः।
शेमुषी
( थमो भागः)
(स मः पाठः)
यिभ ानम्
संवादशै यां पाठ य आदशवाचनम्, नाट्यांश य सरलाथ ानम्,
नाट्यांशाधा रत– ो राणाम यासः। छा ाः पाठ य पा पेण
नाट्यािभनयम् अिप कतु श नुवि त। वभाषया सं कृतभाषया च मानुसारं
संवादलेखनम्।
अ यासवान् भव & याकरणवीिथ: प लेखनम् िवना र थानसहायतया औपचा रकम् अनौपचा रकं प लेखनम्
औपचा रकप ेषु िवषयाः– अवकाशाथम्, व छतायै वा थिवभागाय
िव ुि वभागाय, िव कोषाय, आर काय, काशकाय– इ यादयः।
अ यासवान् भव & याकरणवीिथ: सं या 1-50पय तम्। 1तः 4 पय तम् ि षु िलङ्गेषु, के वलं थमािवभ ौ अङ्कानां
श देषु लेखनम्। |
अ यासवान् भव & याकरणवीिथ: अ ययािन थानबोधकािन– अ , त , अ य , सव , य , एक , उभय ।
कालबोधकािन– यदा, तदा, सवदा, एकदा, पुरा, अधुना, अ , ः, ः।
अथबोधनम् , वा येषु योगः।
अ यासवान् भव & याकरणवीिथ: अपिठत
अवबोधनम्
80-100 श दप रिमतः ग ांशः, सरलकथा वणनम् वा |
⦁ एकपदेन पूणवा येन च अवबोधना मकं कायम्
⦁ अनु छेद-आधा रतं भािषकं कायम्।
⦁ शीषकलेखनम्
भािषककायाय त वािन
⦁ वा ये कतृ-ि यापदचयनम्
⦁ कतृ-ि या-अि वितः
⦁ िवशेषण-िवशे य-चयनम्
⦁ पयाय-िवलोमपद-चयनम्
अ यासवान् भव & याकरणवीिथ: अनु छेदलेखनम् मंजूषाधा रतम् िविवधिवषयाधा रतम् अनु छेदलेखनम् अ यास ।
अ यासवान् भव & याकरणवीिथ: िच वणनम् िच ं ्वा िच ाधा रत-वणनम् वा यरचना यास: च।
2

3.
अ यासवान् भव & याकरणवीिथ: अनुवादः सरल-िह दी-आं लवा यानां च सं कृतभाषायाम् अनुवाद य अ यासः।
उपरो ं सव पाठ्य मं 30 िसत बरपय तं पाठनीयम् पिठतपाठ्य म य पुनरावृि ः। आदश प ाणाम् अ यासः।
म याविध-परी ा
पाठ्यपु तकािन पाठ्यव तु पाठ्यिब दवः
अ यासवान् भव
& याकरणवीिथ:
सि धकायम् य जनसि धः–ज वसि धः, म् थाने अनु वारः।
िवसगसि धः – उ वं र वं च ।
उपयु -स धीनां िनयमिनधारणं योगः अ यास ।
शेमुषी
( थमो भागः)
(नवमः पाठः)
िसकतासेतुः
संवादशै यां पाठ य आदशवाचनम्, नाट्यांश य सरलाथ ानम्, नाट्यांशाधा रत
ो राणाम यासः। छा ाः पाठ य पा पेण नाट्यािभनयम् अिप कतु
श नुवि त। पाठा तगतम् अ यासकायम् नैितकमू यानां िनदशः।
अ यासवान् भव
& याकरणवीिथ:
यया: ययानां सामा य प रचय: िवशेष पेण वतु, शतृ, शानच् ययानां बोधनम्
अनुवादमा यमेन वा येषु योग ।
शेमुषी
( थमो भागः)
(दशमः पाठः)
जटायोः शौयम्
ोकानां स वरगायनम्, ोका वय य अ यासः, ोकाथ य ानम्,
भावाथबोधनम्, ोकाधा रत ो राणाम् अ यासः, पाठे
आगतानां पयायपदानां, िवलोमपदानां, िवशे य-िवशेषणपदानां कतृपदानां च
ानम्। ोका वय: सं कृतेन भावाथलेखनम् । पाठा तगत-अ यासकायम्।
अ यासवान् भव
& याकरणवीिथ:
श द पािण (छ) हल ताः– राजन्, भवत्, िव स्, गुिणन्,
(ज) सवनामश दा: - अ मद्, यु मद्,तत्, इदम्, िकम् (ि षुिलङ्गेषु)
उपयु -श द पाणां लेखनं, क ठ थीकरणं अनुवादमा यमेन वा येषु च योगः
कारणीयः।
अ यासवान् भव
& याकरणवीिथ:
धातु पािण दा, , ु, पा (िपब्), सेव्, लभ्-धातु पाणां लेखनं, क ठ थीकरणं
अनुवादमा यमेन वा येषु योगः च।
शेमुषी
( थमो भागः)
(एकादशः पाठः)
पयावरणम्
पाठप रचयः, ग वाचन य अ यासः, ग ांश य सरलाथ ानम्,
ग ांश-आधा रत ो राणाम् अ यासः, पाठे आगतानांपयायपदानां,
िवलोमपदानां, िवशे य-िवशेषणपदानां, कतृपदाना, ि यापदाना, ययानां च
ानम्। घटना मानुसारं वभाषया सं कृतेन च कथालेखनम्। पाठा तगत-
अ यासकायम्। नैितकमू यानां िनदशः।
अ यासवान् भव
& याकरणवीिथ:
प लेखनम् िवना र थानसहायतया अनौपचा रकं प लेखनम्
अनौपचा रकप ेषु िवषयाः–िप ोः कृते, वधापनप म्, िनम णप म्,
प रणामसूचनाप म् इ यादयः।
अ यासवान् भव
& याकरणवीिथ:
कारक-उपपद-िवभ यः प चमी- प चमी– िवना, बिहः, भी, र ्, ऋते
ष ी– उप र, अधः, पुरतः, पृ तः, िनधारणे
स मी– ि नह्, िनपुण, िव स्, पटु।
कारकाणां सामा यप रचयः। िह दीभाषया वािवभि िच ािन अथान् च
बोधनीयः। प चमी-ष ी-स मी उपपदिवभ नां तथा वा येषु योगः अ यास
कारणीयः।
3

4.
शेमुषी
( थमो भागः)
( ादशः पाठः) वा न:
ाण व पम्
संवादशै यां पाठ य आदशवाचनम्, नाट्यांश य सरलाथ ानम्,
नाट्यांशाधा रत– ो राणाम यासः। छा ाः पाठ य पा पेण
नाट्यािभनयम् अिप कतु श नुवि त। ।
अ यासवान् भव
& याकरणवीिथ:
उपसगाः िन, अिध, अिप, अित, सु, उत्, अिभ, ित,प र, उप, इ येतान् उपसगान्
योजिय वा नूतनपदानां िनमाणम्, योगःअ यास ।
अ यासवान् भव
& याकरणवीिथ:
सं या 1-100 पय तम् अङ्कानां श देषु लेखनम्।
अ यासवान् भव
& याकरणवीिथ:
अपिठत अवबोधनम् 80-100 श दप रिमतः ग ांशः, सरलकथा वणनम् वा |
⦁ एकपदेन पूणवा येन च अवबोधना मकं कायम्
⦁ अनु छेद-आधा रतं भािषकं कायम्।
⦁ शीषकलेखनम्
भािषककायाय त वािन
⦁ वा ये कतृ-ि यापदचयनम्
⦁ कतृ-ि या-अि वितः
⦁ िवशेषण-िवशे य-चयनम्
⦁ पयाय-िवलोमपद-चयनम्
अ यासवान् भव
& याकरणवीिथ:
अनु छेदलेखनम् म जूषाधा रतंिविवधिवषयाधा रतम् अनु छेदलेखनम् अ यास ।
अ यासवान् भव
& याकरणवीिथ:
िच वणनम् िच ं ्वा िच ाधा रत-वणनम् वा यरचना यास: च।
अ यासवान् भव
& याकरणवीिथ:
अनुवादः सरल-िह दी-आं लवा यानां सं कृतभाषायाम् अनुवाद य अ यासः।
1.शेमुषी ( .गः)
2अ यासवान् भव
3. याकरणवीिथ:
संपूणपाठ्य मः संपूणपाठ्य म य पुनरावृि ः। आदश प ाणाम् अ यासः।
यात यम्- उपरो ं सव पा मं 31जनवरीपय ं पाठनीयम् इ िनवायम्।वािषकपरी ायां स पूण-
पाठ्य मात् ो रािण भिव यि त।
िनधा रत-पाठ्यपु तकािन
1.शेमुषी - थमो भागः - पाठ्यपु तकम्, संशोिधतसं करणम् ( काशकः - N.C.E.R.T) 2.अ यासवान् भव -
याकरणपु तकम्, ( काशकः - N.C.E.R.T)
3. याकरणवीिथः - याकरणपु तकम्, ( काशकः - N.C.E.R.T)
वािषकं मू याङ्कनम्
80
अङ्काः
4

5.
I क–ख डः अपिठत–अवबोधनम् 10अङ्काः
II ख– ख डः रचना मकं कायम् 15 अङ्काः
III ग– ख डः अनु यु – याकरणम् 25 अङ्काः
IV घ– ख डः पिठत–अवबोधनम् 30अङ्काः
V आ त रक–मू याङ्कनम् 20अङ्काः
पूणभारः 100अङ्काः
5