Το φαινόμενο του γλωσσικού σεξισμού στην ελληνική δημόσια διοίκηση Μαρμάνη Φωτεινή

1. - 187 - Διαπολιτισμική Εκπαίδευση και τα ελληνικά ως δεύτερη ή ξένη γλώσσα – Αξιολόγηση, Διοίκηση, Αναλυτικά Προγράμματα, Διδακτικό Υλικό Το φαινόμενο του γλωσσικού σεξισμού στην ελληνική δημόσια διοίκηση Μαρμάνη Φωτεινή Περίληψη Ο σεξισμός αποτελεί ένα κοινωνικό πρόβλημα οι συνέπειες του οποίου είναι εμφανείς στην οικογένεια, στην εκπαίδευση, στην απασχόληση, στη δημόσια και πολιτική ζωή και πολλούς άλλους τομείς. Αποτελεί ένα σοβαρό φαινόμενο το οποίο με τη σειρά του δημιουργεί προβλήματα τόσο στα άτομα όσο και στην κοινωνία. Ο σεξισμός εμποδίζει άτομα από τη χρήση όλου του δυναμικού τους για να πετύχουν όσα θέλουν, ενώ ταυτόχρονα τα εγκλωβίζει σε ρόλους που δεν αξίζουν και δεν επιθυμούν. Η κατανόηση του φαινομένου μπορεί να βοηθήσει στην πρόληψη και αντιμετώπιση του τόσο στην άσκηση δημόσιας πολιτικής από όλους τους εμπλεκόμενους φορείς όσο και από τον καθένα και καθεμιά από εμάς. Μέσω της διδασκαλίας σε επιμορφωτικά προγράμματα του Εθνικού Κέντρου Δημόσιας Διοίκησης με θέμα την καταπολέμηση του γλωσσικού σεξισμού στα δημόσια έγγραφα αλλά σε επιμορφώσεις των εκπαιδευτικών πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης με στόχο την ευαισθητοποίηση σε θέματα ισότητας των φύλων έγινε αντιληπτή η ανάγκη για περαιτέρω έρευνα των φαινομένων, καθώς η στάση των επιμορφωμένων πολλές φορές αποδείκνυε πως δεν ήταν εξοικειωμένοι με τα ζητήματα αυτά τόσο όσο τουλάχιστον πίστευαν. Λέξεις-κλειδιά: Εκπαίδευση, σεξισμός, φύλο, γλωσσικός Gender Mainstreaming in Greek Educational System Abstract Sexism is a social problem whose consequences are obvious in the family, in education, in employment, in public and political life and many other areas. It is a serious phenomenon which in turn creates problems for both individuals and society. Sexism prevents people from using all their potential to achieve what they desire, while at the same time trapping them in roles they do not deserve and do not want. Understanding the phenomenon can help prevent and address it both in the conduct of public policy by all stakeholders and by each and every one of us. Through teaching in training programs of the National Center for Public Administration on the fight against language sexism in public documents and in training of primary and secondary school teachers with the aim of raising awareness on gender issues, the need for research was realized. The attitude of the trainees often proved that they were not as familiar with these issues as they at least believed. Keywords: Education, sexism, gender, linguistic 1. Εισαγωγή Ο όρος «σεξισμός» δημιουργήθηκε κατ’ αναλογία του όρου «ρατσισμός», συνδέεται και ταυτίζεται με τα στερεότυπα του ρόλου των φύλων και αποτελεί κατασκεύασμα των Μαρμάνη, Φ. (2020), Το φαινόμενο του γλωσσικού σεξισμού στην ελληνική δημόσια διοίκηση. Στο: Γεωργογιάννης, Π. (2020), Διαπολιτισμική Εκπαίδευση και τα ελληνικά ως δεύτερη ή ξένη γλώσσα –Αξιολόγηση,Διοίκηση,Αναλυτικά Προγράμματα, Διδακτικό Υλικό, Πρακτικά 30ουΔιεθνούς Συνεδρίου, Πάτρα 3-5 Ιουλίου 2020, σ.σ. 187-202

2. - 188 - 30ο Διεθνές Συνέδριο φεμινιστριών της Αμερικής. Με το ζήτημα του σεξισμού ασχολήθηκε το Συμβούλιο της Ευρώπης, εκδίδοντας στις 28 Μαρτίου 2019 το πρώτο διεθνές κείμενο που ορίζει τη συγκεκριμένη παθολογία και περιλαμβάνει κατευθυντήριες οδηγίες για την αντιμετώπισή του. Σύμφωνα με τη Σύσταση 1 της Επιτροπής Υπουργών Εξωτερικών, ο σεξισμός είναι κάθε πράξη, χειρονομία, οπτική αναπαράσταση, προφορικός ή έγγραφος λόγος, πρακτική ή συμπεριφορά που βασίζεται στην ιδέα ότι ένα πρόσωπο ή μια ομάδα προσώπων υπερέχει λόγω του φύλου του. Αυτός είναι ο πρώτος ορισμός του σεξισμού σε διεθνές κείμενο, το οποίο όμως δεν περιορίζεται να ορίσει το φαινόμενο, αλλά επιχειρεί να αναδείξει και τις σφαίρες στις οποίες ενδημεί, προκειμένου να υποδείξει τρόπους καταπολέμησης. Ένα από τα πεδία στα οποία παρατηρείται σοβαρή καθυστέρηση και ισχυρή αντίσταση στην προσπάθεια υπέρβασης των έμφυλων διακρίσεων στο χώρο της εκπαίδευσης, είναι το πεδίο του Λόγου και της γλώσσας, όπου κυριαρχεί ο γλωσσικός σεξισμός.1 Με τον όρο «γλωσσικός σεξισμός» εννοείται η γλωσσική διεπίδραση σε μιαν ανδροκρατική κοινωνία, στην οποία η γλώσσα αποτυπώνει ακριβώς τις σχέσεις εξουσίας ανάμεσα στα φύλα και λειτουργεί με τέτοιο τρόπο, ώστε να διαιωνίζεται και να νομιμοποιείται η εξουσία των ανδρών σε βάρος των γυναικών. Αποτελεί πεποίθησή μας πως το να είναι ορατά και τα δύο γένη στο λόγο δεν συνεπάγεται «φεμινιστική εμμονή», αλλά πολιτικό και δημοκρατικό αίτημα υψίστης σημασίας, βασικότατη προϋπόθεση επίτευξης της έμφυλης ισότητας.2 Τα στερεότυπα του φύλου, οι κοινωνικές αντιλήψεις που αποδίδονται στα άτομα με βάση το φύλο τους κατανέμουν τον πληθυσμό σε δυο κατηγορίες, τους άντρες και τις γυναίκες αποδίδοντας τους διαφορετικά χαρακτηριστικά και αντανακλώντας κοινωνικές προκαταλήψεις. Σύμφωνα με τη Lott,3 ο σεξισμός αφορά στις πεποιθήσεις που οδηγούν σε αυθαίρετες διακρίσεις κατά των γυναικών, με βάση τα στερεότυπα του φύλου τους και μόνο, στο πλαίσιο της πατριαρχικής κοινωνίας, όπως αυτή πραγματώνεται με διάφορες μορφές ανά τον κόσμο. Η πατριαρχική κοινωνία αποτελεί και το γενεσιουργό πλαίσιο για τις σεξιστικές ιδεολογίες και συμπεριφορές. Η γυναίκα θεωρείται βιολογικά, ηθικά, διανοητικά και πνευματικά υποδεέστερη του άντρα, επιτρέποντας ή και θεσμοθετώντας εναντίον της συστηματικές διακρίσεις, αρνητικές ή φοβικές κρίσεις, φυσικούς περιορισμούς ή και ακόμα εκδηλώσεις μίσους. Ο σεξισμός είναι ένα όρος που περιέχει τρία ανεξάρτητα, αλλά και σχετικά μεταξύ τους στοιχεία που είναι η προκατάληψη, τα στερεότυπα και η συμπεριφορά διάκρισης. Η προκατάληψη αναφέρεται στις αρνητικές στάσεις προς τις γυναίκες και περιλαμβάνει αισθήματα εχθρότητας και δυσαρέσκειας προς αυτές. Τα στερεότυπα είναι καλά εδραιωμένες, ευρέως διαμορφωμένες, κοινωνικά έγκυρες γενικές πεποιθήσεις σχετικά με τις γυναίκες. Τα στερεότυπα ενισχύουν, συμπληρώνουν ή δικαιολογούν τις προκαταλήψεις και συχνά προϋποθέτουν μια κατωτερότητα των γυναικών. Η συμπεριφορά διάκρισης αφορά καλυμμένες συμπεριφορές που έχουν ως στόχο τον διαχωρισμό των γυναικών μέσα από τον αποκλεισμό, την αποφυγή ή την απομάκρυνση. 1 Γκασούκα, Μ. (2014), Κοινωνιολογικές προσεγγίσεις του φύλου. Ζητήματα εξουσίας και ιεραρχίας. Αθήνα: Διάδραση, σ.110. 2 Κογκίδου, Δ. & Γκασούκα, Μ. (2010), Αξιολόγηση των προτεινόμενων αναλυτικών προγραμμάτων των επιτροπών στα διάφορα γνωστικά αντικείμενα με κριτήρια το φύλο και τον πολιτισμό,Τ. Ι και ΙΙ.Υπουργείο Παιδείας και Πολιτισμού Κύπρου, Παιδαγωγικό Ινστιτούτο, Υπηρεσία Ανάπτυξης Προγραμμάτων, Λευκωσία, σ.161. 3 Lott, B. (1995). Distancing from Women: Interpersonal Sexist Discrimination. In B. Lott, & D. Maluso (Eds), The Social Psychology of Interpersonal Discrimination (pp.12-49). New York: The Guilford Press.

3. - 189 - Διαπολιτισμική Εκπαίδευση και τα ελληνικά ως δεύτερη ή ξένη γλώσσα – Αξιολόγηση, Διοίκηση, Αναλυτικά Προγράμματα, Διδακτικό Υλικό Η Τσοκαλίδου4 αναφέρει ότι «όσον αφορά τους άνδρες, υπάρχουν επίσης συγκεκριμένα φαινόμενα σεξισμού που τους αφορούν, όπως η αποκλειστική υποχρεωτική στράτευσή τους, η υποταγή σε μια κουλτούρα βίας και ανταγωνισμού, ο σκληρός ανταγωνιστικός κώδικας αξιών και συμπεριφορών (π.χ. «οι άντρες δεν κλαίνε», «οι άντρες πάντα πληρώνουν»). Η παρούσα εισήγηση περιλαμβάνει τον ορισμό, τις μορφές που μπορεί να λάβει, τα πεδία στα οποία εκδηλώνεται και τον τρόπο με τον οποίο παρουσιάζεται. Γίνεται επίσης αναφορά στις συνέπειες του. Στη συνέχεια θα επικεντρωθούμε στον γλωσσικό σεξισμό με έμφαση στη χρήση σεξιστικής γλώσσας στα δημόσια διοικητικά έγγραφα και στον τρόπο που αντιμετωπίζουν το φαινόμενο οι επιμορφούμενοι-ες δημόσιοι υπάλληλοι που παρακολουθούν το σχετικό σεμινάριο για την αποφυγή χρήσης της σεξιστικής γλώσσας στο Εθνικό Κέντρο Δημόσιας Διοίκησης και Αυτοδιοίκησης. Βάσει της έρευνας που διεξήχθη από επιστημονική ομάδα του Πανεπιστημίου Αιγαίου κατά την περίοδο Ιουνίου-Νοεμβρίου 2014 σε συνεργασία με την Intraway για λογαριασμό της Γενικής Γραμματείας Ισότητας δημιουργήθηκε ένα εύχρηστο εργαλείο για την αναγνώριση και κατανόηση του γλωσσικού σεξισμού στο οποίο θα αναφερθούμε με σκοπό την ευαισθητοποίηση και την προώθηση της ισότητας των φύλων στο χώρο της δημόσιας διοίκησης. Τέλος, θα αποτυπωθούν τα συμπεράσματα στα οποία θα καταλήξουμε και θα καταγραφούν διάφορες προτάσεις αντιμετώπισης του φαινομένου. 2. Σκοπός της εργασίας Η παρούσα εισήγηση έχει ως σκοπό την ανάδειξη του φαινομένου του σεξισμού στις εκφάνσεις της κοινωνικής ζωής με έμφαση στη χρήση σεξιστικής γλώσσας στα δημόσια διοικητικά έγγραφα που οδήγησε στη συγγραφή οδηγού αντιμετώπισης του φαινομένου. Ως διδάσκουσα του σχετικού επιμορφωτικού σεμιναρίου στο Εθνικό Κέντρο Δημόσιας Διοίκησης με τίτλο: « Ισότητα των φύλων στηΔημόσιαΔιοίκηση: ο σεξισμός στη γλώσσα των διοικητικών εγγράφων» θεωρώ πως ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η στάση των δημοσίων υπαλλήλων, γυναικών και ανδρών, που παρακολουθούν το εν λόγω σεμινάριο απέναντι στο φαινόμενο του σεξισμού. 3. Αποσαφήνιση όρων Ο όρος «Βιολογικό Φύλο» χρησιμοποιείται για να περιγράψει τις βιολογικές κατηγορίες του «άνδρα» και της «γυναίκας» ενώ ο όρος «Κοινωνικό Φύλο» χρησιμοποιείται για να περιγράψει κοινωνικές κατηγορίες της «αρρενωπότητας» και της «θηλυκότητας», δηλαδή τα χαρακτηριστικά και την συμπεριφορά που αποδίδονται στο καθένα από τα δυο φύλα. Ο κοινωνικός ρόλος του Φύλου αναφέρεται σε συμπεριφορές, ενδιαφέροντα και υποχρεώσεις που ορίζονται από την κοινωνία ως κατάλληλα-αρμόζοντα για τους άνδρες και τις γυναίκες. ΣύμφωναμετηνΈφηΑβδελά5 ηανθρωπολογίατωνγυναικώνκαιηανθρωπολογία του φύλου συνέβαλαν στο να διαφανεί ο δυτικοκεντρικός ή κοινωνικά κατασκευασμένος 4 Τσοκαλίδου, Ρ.(1996), Το φύλο της γλώσσας. Οδηγός μη σεξιστικής γλώσσα για το δημόσιο ελληνικό λόγο. Αθήνα: Σύνδεσμος Ελληνίδων Επιστημόνων-βιβλιοπωλείο της Εστίας, σ.36. 5 Αβδελά, Ε. (1988), Η θέση της δασκάλας. Λόγοι και αντίλογοι σε ένα μεσοπολεμικό επαγγελματικό έντυπο, Δίνη, τεύχος 3, σ.σ 118-1131

4. - 190 - 30ο Διεθνές Συνέδριο χαρακτήρας της αντιπαράθεσης φύση-πολιτισμός και να γίνει επομένως δυνατός ο διαχωρισμός της έννοιας του φύλου από την βιολογική του διάσταση. Η έρευνα έδειξε ότι το φύλο δεν αποτελεί αναλλοίωτη, φυσική οντότητα, αλλά προϊόν κοινωνικο-πολιτιστικό όρων που αλλάζουν στο χρόνο. Το περιεχόμενο της έννοιας του φύλου αποτελεί επομένως και αυτό κοινωνική κατασκευή με ιστορική διάσταση και συγκροτείται και αναπαράγεται από ένα πλέγμα σχέσεων τόσο ανάμεσα στα φύλα, όσο και στο εσωτερικό των φύλων. Σεξισμός ονομάζεται το σύνολο των προκαταλήψεων και συμπεριφορών, οι οποίες θεωρούν το ένα εκ των δύο φύλων βιολογικά,ηθικά,διανοητικά και πνευματικά υποδεέστερο του άλλου, επιτρέποντας ή και θεσμοθετώντας τις εναντίον του συστηματικές διακρίσεις, αρνητικές ή φοβικές κρίσεις, φυσικούς περιορισμούς ή και εκδηλώσεις μίσους. Ο σεξισμός αποτελεί τη διάκριση εναντίον ανθρώπων που βασίζεται στο φύλο τους ή τον σεξουαλικό τους προσανατολισμό παρά στα ατομικά τους λάθη, αλλά μπορεί επίσης να αναφέρεται σε οποιαδήποτε ή σε όλες τις διαφοροποιήσεις που βασίζονται στο φύλο ή τον σεξουαλικό προσανατολισμό. Ο όρος προέρχεται από τη λατινική λέξη sexus=φύλο και -ισμός. Ο όρος σεξισμός πηγάζει από την πεποίθηση ότι υπάρχει μια έμφυτη ανωτερότητα του ενός φύλου απέναντι στο άλλο και επομένως είναι ορθό να έχει την κυριαρχία. Στηρίζεται στις διαφορές με βάση το βιολογικό φύλο και παράγει διαφορές στην κοινωνική συμπεριφορά των δύο φύλων. Έχει, δηλαδή, βιολογικό υπόβαθρο και αναπαράγει κοινωνικές διαφορές στη συμπεριφορά ανδρών και γυναικών. Ουσιαστικά, ο σεξισμός υποστηρίζει και υποδηλώνει την ανδρική ανωτερότητα και υπεροχή έναντι της γυναικείας κατωτερότητας. Ο σεξισμός έχει τις ρίζες του στη δομή της κάθε κοινωνίας. Η ανωτερότητα των ανδρών απορρέει από την πεποίθηση ότι οι άνδρες είναι περισσότερο δυνατοί και έξυπνοι. Όταν η άνιση μεταχείριση παίρνει τη μορφή της συστηματικής κακομεταχείρισης, εκμετάλλευσης και αδικίας, τότε αυτό γίνεται κοινωνική καταπίεση.6 Στις δυτικές κοινωνίες, όπου η θεσμική κυριαρχία ανήκει στους άνδρες, θύματα του σεξισμού είναι κυρίως οι γυναίκες, οι οποίες –ως κοινωνική ομάδα – θεωρούνται υποδεέστερες των ανδρών, με αποτέλεσμα να γίνονται συχνά αντικείμενα καταπίεσης ή/και εκμετάλλευσης από αυτούς. Θα πρέπει να σημειώσουμε, ωστόσο, ότι τόσο οι γυναίκες όσο και οι άνδρες δεν αποτελούν ομοιογενείς κοινωνικές ομάδες, με συνέπεια, να μην κυριαρχούν όλοι οι άνδρες πάνω σε όλες τις γυναίκες, καθώς υπάρχουν και άνδρες που καταπιέζουν ή/και εκμεταλλεύονται άλλους άνδρες, αλλά και γυναίκες που κυριαρχούν πάνω σε άνδρες. Ο σεξισμός αποτελεί ιδεολογικό εργαλείο υπεράσπισης και διατήρησης της έμφυλης ασυμμετρίας, ερμηνεύοντας και δικαιολογώντας ως «φυσικές» πολλές κοινωνικές πρακτικές. Εκπαιδευτικά συστήματα που δεν αμφισβητούν τον σεξισμό συντελούν στη διατήρηση και αναπαραγωγή αυτής της έμφυλης ασυμμετρίας7 . Να σημειωθεί ότι αν και η θεωρία πως οι γυναίκες είναι ανώτερες των αντρών είναι επίσης σεξισμός, όπως αναφέρθηκε πιο πάνω, μόνο στα πρόσφατα χρόνια άρχισε να αναπτύσσεται ενημερότητα αυτού του «αντίστροφου σεξισμού» στον δημόσιο διάλογο.8 6 Marger, M.N. (1999), Social inequality: Patterns and processes. California: Mayfield Publishing Company,p.p.47. 7 Συμπληρωματικά Φυλλάδια των Σχολικών Εγχειριδίων Επιχειρησιακό Πρόγραμμα Εκπαίδευσης καιΑρχικής Επαγγελματικής Κατάρτισης ( ΕΠΕΑΕΚ ΙΙ 2000- 2006). ΜΕΤΡΟ 4.1. ΕΝΕΡΓΕΙΑ 4.1.1. «Προγράμματα Υποστήριξης Αρχικής Επαγγελματικής Κατάρτισης και Εκπαίδευσης Γυναικών» Κατηγορία Πράξης 4.1.1.δ. «Παραγωγή βοηθητικού εκπαιδευτικού υλικού για την εισαγωγή θεμάτων σχετικά με τα φύλαστην εκπαιδευτική διαδικασία», σ.125. 8 Σεξισμός: Η αιτία που 3 στα 4 κορίτσια αναφέρουν χαμηλή αυτοεκτίμηση. Στο: http://www.docmed.gr/

5. - 191 - Διαπολιτισμική Εκπαίδευση και τα ελληνικά ως δεύτερη ή ξένη γλώσσα – Αξιολόγηση, Διοίκηση, Αναλυτικά Προγράμματα, Διδακτικό Υλικό 4. Θεωρητικό Μέρος 4.1. Μορφές σεξισμού Α. Ο αμφίθυμος σεξισμός Οι Glick & Fiske εξέτασαν την αμφιθυμία που σχετίζεται με τις στάσεις προς τις γυναίκες και υποστήριξαν ότι οι άνδρες έχουν μεγαλύτερη δύναμη και έχουν στα χέρια τους τον έλεγχο των οικονομικών, πολιτικών και κοινωνικών θεσμών, ενώ άνδρες και γυναίκες εξαρτώνται ο ένας από τον άλλο στις στενές ερωτικές σχέσεις. Οι ιδεολογίες για τον εχθρικό και καλοπροαίρετο σεξισμό περιλαμβάνουν τρία πεδία: την πατριαρχία (τη δομική δύναμη των ανδρών), τη διαφοροποίηση των δύο φύλων (έμφυλος επαγγελματικός διαχωρισμός, τους έμφυλους ρόλους και τα έμφυλα στερεότυπα) και τις ετερόφυλες σχέσεις. Αναφέρονται στην θεωρία του σεξισμού που βασίζεται σε τρεις πηγές της ανδρικής αμφιθυμίας απέναντι στις γυναίκες - τον πατερναλισμό, τη διαφοροποίηση των φύλων και την ετεροσεξουαλικότητα. Έτσι, ο αμφίθυμος (ambivalent) σεξισμός συγκροτείται από τη συνύπαρξη δύο αντιθετικών αλλά και συμπληρωματικών τάσεων, του «εχθρικού» και του «καλοπροαίρετου/καλοκάγαθου».9 Β. Μεταφεμινιστικός σεξισμός, είναι η νομιμοποιημένη από τη μεταφεμινιστική κουλτούρα αναπαραγωγή σεξιστικών Λόγων και έλλογων πρακτικών. Σε ένα πρώτο επίπεδο, ο μεταφεμινιστικός σεξισμός φαίνεται να ταυτίζεται με αυτό που ονομάζεται «νέο ή πεφωτισμένο σεξισμό», την αναπαραγωγή δηλαδή σεξιστικών γυναικείων εικόνων στη δημόσια σφαίρα στο πλαίσιο μιας μεταφεμινιστικής ρητορικής, που δεν συνιστά τίποτε άλλο παρά μια εκδοχή του «παραδοσιακού σεξισμού».10 Οι Benokraitis & Feagin διακρίνουν τρεις μορφές11 : 1. Τον απροκάλυπτοσεξισμό: Οι γυναίκες αντιμετωπίζονται καθαρά άνισα. Οι διακρίσεις στην εκπαίδευση, τα λιγότερα δικαιώματα, η εξευτελιστική γλώσσα για το γυναικείο φύλο, η αντιμετώπιση της γυναίκας σαν «αντικείμενο» ηδονής και η διαδεδομένη τιμωρία για οτιδήποτε, αποτελούν ορισμένα χαρακτηριστικά παραδείγματα έκφρασης της συγκεκριμένης μορφής σεξισμού. 2. Τον κεκαλυμμένο σεξισμό: Ο κρυφός και συχνά εχθρικός σεξισμός. Συνηθισμένος και στις σημερινές κοινωνίες, αφού έχει συνδεθεί με διακρίσεις των γυναικών στον εργασιακόχώρο.Οκεκαλυμμένος σεξισμός,διαφαίνεταιεπίσηςσεμεγάλο βαθμόστην πολιτική ζωή των υποψήφιων και εκλεγμένων γυναικών, από άνδρες συναδέλφους. 3.Τονυποσυνείδητοσεξισμό:Ταάτομαπουδιακατέχονταιαπόαισθήματαυποσυνείδητου σεξισμού, συνήθως άνδρες, ενδέχεται να μην τα έχουν πλήρως συνειδητοποιήσει. Αρνητικά μηνύματα, στη γλώσσα και στη συμπεριφορά απέναντι στις γυναίκες μπορεί να εκδηλωθούν εν δυνάμει. Ο υποσυνείδητος σεξισμός δεν είναι τόσο χειριστικός ή κακοήθης όπως τα άλλα είδη, αλλά έχει συμβάλλει σημαντικά στην εδραίωσή του σεξισμού γενικότερα.12 sexismos-i-etia-pou-3-sta-4-koritsia-anaferoun-chamili-aftoektimisi/ (προσπελάστηκε στις 04/07/2020). 9 Glick, P., Fiske, ST.(1996), The ambivalent sexism inventory: differentiating hostile and benevolent sexism. Journal of Personality and Social Psychology. p.p. 491–492. 10 Λιότζης, Ε. (2015), Από τον Μεταφεμινιστικό Λόγο στον Μεταφεμινιστικό Σεξισμό. Η Περίπτωση των Duckface Φωτογραφιών. Άρθρο στην Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών, Τομ. 145, σ.σ. 117-125. 11 Nijole Vaicaitis Benokraitis & Joe R. Feagin.(1995), Modern Sexism: Blatant, Subtle, and Covert Discrimination. Edition 2, revised, Prentice Hall,p.132. 12 Λιότζης, Ε. (2015), Από τον Μεταφεμινιστικό Λόγο στον Μεταφεμινιστικό Σεξισμό. Η Περίπτωση των

6. - 192 - 30ο Διεθνές Συνέδριο 4.2. Πεδία εκδήλωσης του σεξισμού Ο σεξισμός εκδηλώνεται μέσα από κοινωνικές και πολιτικές πρακτικές διακρίσεων, που θεωρούν εκ προοιμίου τη γυναίκα ως το «ασθενές φύλο» και εκδηλώνεται: - Στο σπίτι: Διαπιστώνεται ο παραδοσιακός διαχωρισμός των έμφυλων ρόλων. Ο άντρας αναλαμβάνει το ρόλο του κουβαλητή. Είναι εκείνος που αναλαμβάνει την κερδοφόρα και κοινωνικά αναγνωρισμένη εξωτερική εργασία, ενώ η γυναίκα είτε περιορίζεται στον εσωτερικό χώρο του σπιτιού, με απλήρωτη και κρατικά ανασφάλιστη οικιακή εργασία, αναλαμβάνοντας τη φροντίδα των ευπαθών ομάδων και τη μέριμνα για τα τέκνα.13 Τα τελευταία χρόνια, όπως υποστηρίζει έρευνα του Πανεπιστημίου της Ατλάντα,14 λόγω της οικονομικής κρίσης οι ρόλοι στην οικογένεια έχουν αντιστραφεί, καθώς λόγω της ανεργίας που έπληξε το ανδρικό φύλο φαίνεται να αναλαμβάνει μεγαλύτερος αριθμός γυναικών τον ρόλο που κατείχαν οι άνδρες με τις αντίστοιχες συνέπειες στον τομέα και της ψυχικής υγείας. - Στον χώρο εργασίας: Συναντούμε μεγαλύτερα ποσοστά ανεργίας στο γυναικείο πληθυσμό 15 και διακρίσεις στους μισθούς, στις προσλήψεις, στην επαγγελματική ανέλιξη. Επιπρόσθετα είναι εμφανής ο οριζόντιος και κάθετος εργασιακός διαχωρισμός επαγγελμάτων ή θέσεων απασχόλησης με βάση το φύλο που στηρίζεται στην πεποίθηση ότι οι επαγγελματικοί τομείς ή τύποι θέσεων εργασίας που είναι υποβαθμισμένοι ή/και χαμηλά αμειβόμενοι, αποτελούν την «εργασία των γυναικών» και ότι εκείνοι που είναι επικίνδυνοι ή/και ριψοκίνδυνοι, είναι «δουλειά των ανδρών. Επίσης, έρχονται αντιμέτωπες με ένα εχθρικό εργασιακό περιβάλλον με άσκηση σεξουαλικών πιέσεων, απολύσεις ή διακρίσεις κατά των εγκύων γυναικών, έλλειψη βρεφονηπιακής φροντίδας, πρακτικές «γυάλινης οροφής», ένα υπαρκτό όριο, που εμποδίζει την πρόσβαση γυναικών καριέρας στα ανώτερα κλιμάκια της εργασιακής ιεραρχίας. Παράλληλα, η ύπαρξη σεξιστικών σχολίων που συχνά σχετίζονται με τα στερεότυπα των φύλων δημιουργούν το αίσθημα της απομόνωσης στον εργασιακό χώρο. - Στην εκπαίδευση: Σύμφωνα με την Κογκίδου,16 “η εκπαίδευση, ως θεσμός, αποτελεί χώρο όπου διαμορφώνονται πρακτικές φύλων και έχει και η ίδια φύλο. Με αυτήν την έννοια το σχολείο αποτελεί κυρίαρχο πολιτισμικό πλαίσιο μέσα στο οποίο δομούνται και αναπαράγονται νοήματα και πρακτικές που διαμορφώνουν και αναπαράγουν τις έμφυλες ταυτότητες των μαθητών /μαθητριών. Η γλώσσα μας είναι διαποτισμένη από την ιδεολογία της ανισότητας των φύλων: «Επικρατέστερο είναι το γένος του κυρίαρχου –επικρατέστερου φύλου». Επίσης, οι μορφές επικοινωνίας στο σχολείο όχι μόνο αντανακλούν τις αντιλήψεις για τα φύλα, αλλά συμβάλλουν και στη συγκρότηση των Duckface Φωτογραφιών. Άρθρο στην Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών, Τομ. 145, σ.σ.117-125. 13 Social Policy, Σεξισμός: Η αιτία που 3 στα 4 κορίτσια αναφέρουν χαμηλή αυτοεκτίμηση. Στο: http://www. docmed.gr/sexismos-i-etia-pou-3-sta-4-koritsia-anaferoun-chamili-aftoektimisi/ (προσπελάστηκε στις 04/07/2020). 14 Βήμα, Ύφεση γένους …αρσενικού, ανάκαμψη γένους θηλυκού. Στο: https://www.tovima.gr/2011/03/01/ world/yfesi-genoys-arsenikoy-anakampsi-genoys-thilykoy/(προσπελάστηκε στις 02/07/2020). 15 Eurostat, Στατιστικές απασχόλησης. Στο: https://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index. php?title=Employment_statistics/el/(προσπελάστηκε στις 02/07/2020). 16 Κογκίδου, Δ. Διακρίσεις Φύλου στην Εκπαίδευση – Ένας Απολογισμός Επιτυχίας; (προφορική εισήγηση), Το σχολείο ως πολιτισμικό πλαίσιο κατασκευής έμφυλων ταυτοτήτων και ως ένα προνομιακό πεδίο για την άρση του σεξισμού» στο πλαίσιο του Συνεδρίου «Εκπαίδευση για την ισότητα στα φύλα», που διοργανώθηκε από το Παιδαγωγικό Ινστιτούτο της Κύπρου την Παρασκευή 24 και το Σάββατο 25 Μαΐου 2012

7. - 193 - Διαπολιτισμική Εκπαίδευση και τα ελληνικά ως δεύτερη ή ξένη γλώσσα – Αξιολόγηση, Διοίκηση, Αναλυτικά Προγράμματα, Διδακτικό Υλικό έμφυλων ταυτοτήτων”.17 Σύμφωνα με την ίδια μελέτη, η κυριαρχία του αρσενικού γένους επικρατεί σε κάθε αναφορά στα σχολικά εγχειρίδια και επιπρόσθετα η ίδια αναφέρει18 πως τα ενδιαφέροντα, οι εμπειρίες και η οπτική των γυναικών παραλείπονται σε μεγάλο βαθμό από τα αναλυτικά προγράμματα και αυτό σημαίνει ότι η γνώση που προσφέρεται μεροληπτεί υπέρ των ανδρών. Πέραν από τον γλωσσικό σεξισμό στην εκπαίδευση αποδίδονται από τους εκπαιδευτικούς στερεότυπα χαρακτηριστικά προσωπικότητας στα δυο φύλα. Κυρίαρχα χαρακτηριστικά των αγοριών είναι η επιθετικότητα, η ζωηράδα, ο αυθορμητισμός και η αθωότητα που συνυπάρχουν με την τόλμη και την ανταγωνιστικότητα. Στα κορίτσια από την άλλη, αποδίδονται η πονηριά και η καχυποψία στις σχέσεις τους με τους ανθρώπους, αλλά και η υπακοή, η επιμέλεια, η τάξη, η τρυφερότητα και η ευαισθησία. Θεωρείται ότι έχουν αρνητική στάση απέναντι στα τεχνικά θέματα και τα επαγγέλματα με τα οποία τους αρέσει να ασχολούνται, σχετίζονται με παραδοσιακά γυναικείους ρόλους.19 Επιπρόσθετα, θα λέγαμε πως σε όλες τις εκφάνσεις της κοινωνικής ζωής παρατηρούνται δείγματα σεξισμού έτσι λοιπόν πέραν των ανωτέρω και στην επιστήμη υπάρχει μια νοοτροπία αποκλεισμού των γυναικών από τις φυσικές επιστήμες ως «ακατάλληλες» για το είδος της ευφυΐας τους και στη δημόσια ζωή είναι ελλειμματική η εκπροσώπηση των γυναικών στα ανώτερα δημόσια αξιώματα και παρά το γεγονόςότι ο μισός πληθυσμός της χώρας είναι γυναίκες, οι οποίες αποτελούν και το 60% των νέων αποφοίτων πανεπιστημίων, ο χώρος της πολιτικής εξουσίας εξακολουθεί να ανήκει στη συντριπτική του πλειοψηφία στους άνδρες με τις γυναίκες να υποεκπροσωπούνται στα κέντρα λήψης πολιτικών και οικονομικών αποφάσεων. Στις ένοπλες δυνάμεις διαπιστώνεται αποκλεισμός (μερικός ή ολικός) των γυναικών από τα ένοπλα σώματα ή ορισμένες ανώτερες βαθμίδες τους. Σημαντικό ρόλο στη διατήρηση των στερεοτύπων και των έμφυλων ρόλων αποτελούν τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, αφού μεταδίδουν και συντηρούν τα παραδοσιακά στερεότυπα φύλου. Γενικότερα θα λέγαμε πως η ισότητα των φύλων για να επέλθει χρειάζεται να διαβεί μεγάλο δρόμο παρόλο που κάποια βήματα έχουν ήδη γίνει. 4.3. Γλωσσικός Σεξισμός Με τον όρο γλωσσικός σεξισμός υπονοείται η χρήση της γλώσσας με τέτοιο τρόπο ώστε να γίνεται διάκριση σε βάρος του ενός ή του άλλου φύλου. Η κατηγορία γλωσσικός σεξισμός περιλαμβάνει 8 υπο-κατηγορίες βάσει μελετών. 20 17 Κογκίδου,Δ. (2014) Εκπαιδευτικό σύστημα και αναγκαιότητα της μη σεξιστικής γλώσσας, Στο: https:// tvxs.gr/news/paideia/ekpaideytiko-systima-kai-anagkaiotita-tis-mi-seksistikis-glossas, (προσπελάστηκε στις 29/06/2020). 18 Κογκίδου, Δ. Συνέντευξη στο tvxs.gr και στην Αναστασία Καλαφάτη για το φύλο, την ταυτότητα στην παιδική ηλικία και για την αντισεξιστική εκπαίδευση σε ένα δημοκρατικό σχολείο, 4/11/13, Στο: http://tvxs. gr/news/paideia/tvxs-synenteyksi-dimitra-kogkidoy-o-seksismos-den-mporei-na-exei- thesi-mesa-sto-dimokra, (προσπελάστηκε στις 03/07/2020). 19 Χιονίδου- Μοσκοφόγλου. (1996). Διάκριση των δυο φύλων στη Διδασκαλία των Μαθηματικών. Βασική Θεωρία για τη Διδασκαλία των Μαθηματικών: Η Περίπτωση των Φοιτητών Ελληνικών Πανεπιστημίων που γίνονται Δάσκαλοι Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης, σ.97. 20 ΕΠΕΑΕΚ. Συμπληρωματικά Φυλλάδια των Σχολικών Εγχειριδίων Επιχειρησιακό Πρόγραμμα Εκπαίδευσης και Αρχικής Επαγγελματικής Κατάρτισης ( ΕΠΕΑΕΚ ΙΙ 2000- 2006). ΜΕΤΡΟ 4.1. ΕΝΕΡΓΕΙΑ 4.1.1. «Προγράμματα Υποστήριξης Αρχικής Επαγγελματικής Κατάρτισης και Εκπαίδευσης Γυναικών» Κατηγορία

8. - 194 - 30ο Διεθνές Συνέδριο i. Χρήση του αρσενικού γένους για να δηλώσει και τα δύο γένη ii. Προσωποποίηση των επαγγελμάτων iii. Χρήση των λέξεων άνθρωπος, παιδί iv. Πρόταξη του αρσενικού ονόματος στα ζεύγη ανδρικών-γυναικείων v. Ονομαστικές αναφορές vi. Χρήση των υποκοριστικών vii. Χρήση των αντωνυμιών και επιθέτων viii. Σημασιολογικά στερεότυπα. Γίνεται χρήση του αρσενικού γένους για να δηλώσει και τα δύο γένη. Το αρσενικό γένος χρησιμοποιείται συχνά σε γραπτά κείμενα με αυτονόητο τρόπο προκειμένου να δηλωθούν άτομα και των δύο φύλων. Ακόμη και όταν η αναφορά αφορά σε πληθυσμούς που οι άνδρες ή τα αγόρια είναι μειοψηφία χρησιμοποιείται το αρσενικό γένος (π.χ. οι φοιτητές του Τμήματος Νηπιαγωγών).Αυτό δε φαίνεται να προκαλεί. Σε καμία περίπτωση δεν χρησιμοποιείται το θηλυκό γένος για να γίνει αναφορά σε άτομα και των δύο φύλων. Σε μια τέτοια περίπτωση, κάτι τέτοιο αυτό θα θεωρείτο λάθος, προκλητικό ή/ και προσβλητικό για το άλλο φύλο. Συχνά η αποκλειστική χρήση του αρσενικού γένους για να δηλωθεί αξίωμα ή επάγγελμα που θα μπορούσε εξίσου να ασκηθεί από άνδρα και γυναίκα υπονοεί ή/και διαμορφώνει την άποψη ότι αυτές οι θέσεις είναι μόνο για άνδρες.21 Σύμφωνα με την Κογκίδου, υπάρχει μεγάλη καθυστέρηση στη γλωσσική αποτύπωση των θηλυκών επαγγελματικών ουσιαστικών και στον θηλυκό τύπο των αξιωμάτων. Ηχρήση του αρσενικού ως του επικρατέστερου γένους για να δηλωθούν άτομα και των δύο φύλων υποδηλώνει την κοινωνική ιεραρχία των φύλων. Η συνεχής χρήση του αρσενικού γένους για να δηλώσει και τα δύο φύλα έχει ως συνέπεια να αποσιωπάται η παρουσία και η συμβολή των γυναικών σε όλο σχεδόν το φάσμα της κοινωνικής ζωής.22 Η Γενική Γραμματέας Ισότητας σε ομιλία με θέμα:»Ένταξη της διάστασης του φύλου στα δημόσια έγγραφα» σημειώνει πως είναι σημαντικό σε κάθε γραπτή και προφορική χρήση του λόγου να θεωρείται σκόπιμη και αδιαπραγμάτευτη η αναφορά και των δύο φύλων και η χρήση και του αρσενικού και του θηλυκού γένους και ότι πέρα από συνήθεις τυπικές εκφράσεις για λόγους ευγενείας, η ισότητα των φύλων πρέπει να είναι ουσιαστικά παρούσα σε κάθε εγκύκλιο, δημοσίευση, ανακοίνωση, εκπαιδευτικό υλικό, καθώς και στα Μ.Μ.Ε. Έτσι μόνο θα εντυπωθεί στη συλλογική συνείδηση. Ο λόγος και η γλώσσα απηχούν ιεραρχημένες/εξουσιαστικές κοινωνικές πραγματικότητες, οι οποίες δεν είναι «αθώες» ως προς τις έμφυλες ανισότητες και διακρίσεις. Κατά συνέπεια, στο πλαίσιό τους αναπαράγεται και διαιωνίζεται - ανάλογα με τις ιστορικές και πολιτιστικές συνθήκες - το πλέγμα των κυρίαρχων κάθε φορά έμφυλων προκαταλήψεων και στερεοτύπων23 . Πράξης 4.1.1.δ. «Παραγωγή βοηθητικού εκπαιδευτικού υλικού για την εισαγωγή θεμάτων σχετικά με τα φύλα στην εκπαιδευτική διαδικασία», σ. 97-98. 21 ΕΠΕΑΕΚ. Συμπληρωματικά Φυλλάδια των Σχολικών Εγχειριδίων Επιχειρησιακό Πρόγραμμα Εκπαίδευσης και Αρχικής Επαγγελματικής Κατάρτισης ( ΕΠΕΑΕΚ ΙΙ 2000- 2006). ΜΕΤΡΟ 4.1. ΕΝΕΡΓΕΙΑ 4.1.1. «Προγράμματα Υποστήριξης Αρχικής Επαγγελματικής Κατάρτισης και Εκπαίδευσης Γυναικών» Κατηγορία Πράξης 4.1.1.δ. «Παραγωγή βοηθητικού εκπαιδευτικού υλικού για την εισαγωγή θεμάτων σχετικά με τα φύλα στην εκπαιδευτική διαδικασία», σ. 98-99. 22 Κογκίδου,Δ. (2014) Εκπαιδευτικό σύστημα και αναγκαιότητα της μη σεξιστικής γλώσσας, Στο: https://tvxs.gr/ news/paideia/ekpaideytiko-systima-kai-anagkaiotita-tis-mi-seksistikis-glossas, (προσπελάστηκε στις 29/06/2020). 23 Ομιλία της ΓΓΙΦ,(2015), Φωτεινής Κούβελα στην εκδήλωση του Υπουργείου Εσωτερικών και Διοικητικής Ανασυγκρότησης με θέμα: “Ένταξη της διάστασης του Φύλου στα δημόσια έγγραφα”.

9. - 195 - Διαπολιτισμική Εκπαίδευση και τα ελληνικά ως δεύτερη ή ξένη γλώσσα – Αξιολόγηση, Διοίκηση, Αναλυτικά Προγράμματα, Διδακτικό Υλικό Η Τσοκαλίδου24 ανάμεσα σε άλλα αναφέρει ότι, συχνά, η λέξη ‘άνθρωπος’ χρησιμοποιείται για να χαρακτηρίσει αποκλειστικά αρσενικού γένους άτομα. Αυτή η μονοπώλησηείναι εμφανής στη χρήσησύνθετων όρων π.χ. παλιάνθρωπος - παλιογυναίκα, ενώ απουσιάζει το παλιάνδρας). Στη συνέχεια μέσω της εξέτασης των ευρημάτων της έρευνας που διεξήχθη το 2014 από το Πανεπιστήμιο Αιγαίου αναφορικά με τη χρήση ή μη σεξιστικής γλώσσας στα δημόσια έγγραφα θα φανεί με μεγαλύτερη σαφήνεια η ανάγκη για την ένταξη της ισότητας των φύλων μέσω πολιτικών στην κοινωνική και πολιτική ζωή. 4.4. Σεξισμός στα δημόσια διοικητικά έγγραφα Βάσει της έρευνας25 που διεξήχθη από επιστημονική ομάδα του Πανεπιστημίου Αιγαίου κατά την περίοδο Ιουνίου-Νοεμβρίου 2014 σε συνεργασία με την Intraway για λογαριασμό της Γενικής Γραμματείας Ισότητας δημιουργήθηκε ένα εύχρηστο εργαλείο για την αναγνώριση και κατανόηση του γλωσσικού σεξισμού στο οποίο θα αναφερθούμε με σκοπό την ευαισθητοποίηση και την προώθηση της ισότητας των φύλων στο χώρο της δημόσιας διοίκησης. Στα πλαίσια αυτής της έρευνας συγκεντρώθηκαν 949 διοικητικά έγγραφα, από πέντε περιφέρειες (Αττικής, Κεντρικής Μακεδονίας, Ηπείρου, Β. Αιγαίου και Θεσσαλίας), δέκα δήμους (Αθηναίων, Θεσσαλονίκης, Ζωγράφου, Σάμου, Ηγουμενίτσας, Λαμιέων, Τρίπολης, Καισαριανής Αγίας Παρασκευής, Βόλου), καθώς και το σύνολο σχεδόν των Υπουργείων και επιβεβαιώνεται πλήρως οι θεωρητικές εκτιμήσεις για τον υφιστάμενο γλωσσικό σεξισμό των εγγράφων της Δημόσιας Διοίκησης. Εξετάστηκαν επιλεκτικά αντιπροσωπευτικά έγγραφα από διαφορετικά υπουργεία με έμφαση σε εκείνα που χειρίζονται ευαίσθητους τομείς της δημόσιας ζωής και απευθύνονται ή αναφέρονται σε ομάδες πολιτών με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά. Στην περίπτωση των δημόσιων εγγράφων, τα οποία συντάσσονται από και απευθύνονται σε υπαλλήλους και στελέχη φορείς συγκεκριμένων ιδιοτήτων και αρμοδιοτήτων και αναφέρονται σε ομάδες και κατηγορίες πολιτών, διαπιστώθηκε πως η κυριαρχία του αρσενικού γένους είναι συντριπτική. Πέραν της χρήσης του λεγόμενου «περιεκτικού» αρσενικού με συστηματική συμφωνία άρθρων, προσαρτημάτων και αντωνυμιών σχεδόν αποκλειστικά στο αρσενικό γραμματικό γένος, χρησιμοποιούνται οι αρσενικοί τύποι των ονομάτων ακόμα και στην περίπτωση όπου υπάρχει είτε διτυπία (ο/η εργοδότης, η εργοδότρια, ο/η πρέσβης, η πρέσβειρα) είτε το αντίστοιχο ουσιαστικό θηλυκού γένους (ο εκπαιδευτής/ η εκπαιδεύτρια, ο μαθητής/ η μαθήτρια, ο νέος/ η νέα). Η μόνη περίπτωση χρήσης αποκλειστικά του θηλυκού αφορά το επάγγελμα της μαίας. Στο σύνολο των εγγράφων οι αρσενικοί τύποι των ονομάτων προηγούνται των θηλυκών, οι οποίοι, κατά κανόνα, δηλώνονται με την προσθήκη κατάληξης και όχι ολογράφως. Πέραν της γενικευμένηςχρήσηςτουλεγόμενου«περιεκτικού»αρσενικούδιαπιστώνεταισυστηματική συμφωνία άρθρων, προσαρτημάτων και αντωνυμιών σχεδόν αποκλειστικά στο αρσενικό γραμματικό γένος. Οι συντάκτριες/τες, στην προσπάθεια τους να χρησιμοποιήσουν την 24 Τσοκαλίδου, Π. (1996), Tο Φύλο της Γλώσσας. (Οδηγός μη σεξιστικής γλώσσας για το δημόσιο ελληνικό λόγο). Σύνδεσμος Ελληνίδων Επιστημόνων, Αθήνα, σ.87. 25 Γενική Γραμματεία Ισότητας των Φύλων (2014), Οδηγός χρήσης μη σεξιστικής γλώσσας στα διοικητικά έγγραφα» στα πλαίσια του «Ένταξη της Ισότητας των φύλων στη γλώσσα των διοικητικών εγγράφων, Αθήνα, σ.99.

10. - 196 - 30ο Διεθνές Συνέδριο πρότυπη γλώσσα και τον γενικό κανόνα της προτεραιότητας/ πρόταξης του αρσενικού σε κείμενα τα οποία κατ’ εξοχήν αναφέρονται και απευθύνονται σε μεικτές ως προς το φύλο ομάδες του πληθυσμού, αλλά και σε γυναίκες αποκλειστικά, αγνοούν τις γυναίκες καθιστώντας τες αόρατες στο δημόσιο λόγο26 . Με βάση τις παραπάνω διαπιστώσεις, υπάρχει η δυνατότητα να προταθούν (ή ακόμα και να επιχειρηθεί να επιβληθούν) αλλαγές στο πλαίσιο άσκησης εναλλακτικής γλωσσικής πολιτικής, σε ό,τι αφορά την παράμετρο του φύλου, στη σύνταξη των διοικητικών και αυτοδιοικητικών εγγράφων. Αυτό είναι πολύ περισσότερο εφικτό στο ελεγχόμενο και σχετικά τυποποιημένο περιβάλλον των δημόσιων εγγράφων, με την ελπίδα της αφύπνισης και της εμπέδωσης δικαιότερων τρόπων αναφοράς τόσο στους συντελεστές της δημόσιας διοίκησης όσο και στους αποδέκτες της. Έτσι θα μπορούσαν να διατυπωθούν γενικοί κανόνες που θα περιορίσουν σε πρώτη φάση το εύρος του γλωσσικού σεξισμού στα έγγραφα της Δημόσιας Διοίκησης όπως: 1. Η ταυτόχρονη αναφορά σε γυναίκες και άντρες όταν το κείμενο αναφέρεται σε μεικτούς πληθυσμούς αποτελούμενους και από τα δύο φύλα μέσω της χρήσης και των δύο γραμματικών γενών είτε αναγράφοντας ολόκληρη τη λέξη είτε την κατάληξη του αρσενικού -εφόσον η λέξη είναι γένους θηλυκού- και το αντίστροφο. 2. Όταν η αναφορά σε γυναίκες είναι αποκλειστική, η χρήση του θηλυκού γένους αυτονόητα είναι επίσης αποκλειστική. 3. Σε κάθε περίπτωση κατά την οποία δημιουργείται αμφισημία ως προς το γένος του ονόματος αναφοράς σε άτομα και ομάδες ανθρώπων λόγω της κοινής μορφολογικής κατάληξης, να αναγράφονται τα άρθρα και στα δύο γένη. Στην περίπτωση δε της μορφολογικά κοινής ονομαστικής και γενικής του πληθυντικού, να προστίθεται η διευκρίνιση: ‘γυναίκες και άντρες’. 4. Στις περιπτώσεις μορφολογικής ταύτισης αρσενικού και θηλυκού γένους είναι απαραίτητο οι αντωνυμίες, επιθετικοί προσδιορισμοί κλπ να παρατίθενται και στα δύο γένη. 5. Στις περιπτώσεις αναφοράς σε μεικτούς πληθυσμούς να παρατίθενται και στα δύο γένη των αντωνυμιών που αναπέμπουν σε πρόσωπα. Στην περίπτωση δε αποκλειστικής αναφοράς σε γυναικεία πρόσωπα οι αντωνυμίες να είναι γένους θηλυκού. 6. Προτείνεται ως συντακτική επιλογή η πρόταξη του θηλυκού γραμματικού γένους. Στόχος είναι η επιλογή δήλωσης του γένους/ φύλου να είναι ανατρεπτική ως προς τον κυρίαρχο γραμματικό κανόνα και να λειτουργήσει αφυπνιστικά, υποδεικνύοντας τη δυνατότητα μιας εναλλακτικής συντακτικής διευθέτησης όχι αμιγώς γλωσσικών ζητημάτων στην εκπροσώπηση των φύλων στο λόγο.(Θα μπορούσε ακόμα να μπαίνει εναλλαξ το κάθε γένος ανάλογα με το αρχικό γράμμα της λέξης που προσδιορίζει. 7. Η ταυτόχρονη αναφορά σε γυναίκες και άντρες όταν το κείμενο αναφέρεται σε μεικτούς πληθυσμούς αποτελούμενους και από τα δύο φύλα μέσω της χρήσης και των δύο γραμματικών γενών είτε αναγράφοντας ολόκληρη τη λέξη είτε την κατάληξη του αρσενικού -εφόσον η λέξη είναι γένους θηλυκού- και το αντίστροφο. 8. Η συνειδητή αποφυγή αναπαραγωγή απαξιωτικών σημασιολογικών στερεοτύπων που αφορούν κοινωνικές ταυτότητες και ρόλους. 26 Γενική Γραμματεία Ισότητας των Φύλων (2014), Οδηγός χρήσης μη σεξιστικής γλώσσας στα διοικητικά έγγραφα» στα πλαίσια του «Ένταξη της Ισότητας των φύλων στη γλώσσα των διοικητικών εγγράφων, Αθήνα, σ.99.

11. - 197 - Διαπολιτισμική Εκπαίδευση και τα ελληνικά ως δεύτερη ή ξένη γλώσσα – Αξιολόγηση, Διοίκηση, Αναλυτικά Προγράμματα, Διδακτικό Υλικό 9. Τα κείμενα προσλαμβάνονται και ερμηνεύονται από τις/τους αναγνώστριες/τες ως ολότητες. Ως εκ τούτου, εάν το σύνολο του κειμένου περικειμενοποιεί την κυριαρχία του αρσενικού γραμματικού γένους, τότε και οι ουδέτερες νοηματικά λέξεις θα ερμηνευθούν ως αρσενικές. Επίσης εάν το σύνολο του κειμένου περικειμενοποιεί την κυριαρχία του αρσενικού γραμματικού γένους, τότε (ανα)παράγει αναπαραστάσεις αρσενικής κυριαρχίας, συχνά ακόμα και εις βάρος της κατανοησιμότητάς του. Για να μη συμβεί αυτό κρίνεται σκόπιμη η εφαρμογή των παραπάνω προτάσεων27 . Στη συνέχεια του κεφαλαίου ενδιαφέρον παρουσιάζει η αναφορά στη στάση των δημοσίων υπαλλήλων ανεξαρτήτως φύλου που παρακολούθησαν το επιμορφωτικό σεμινάριο για τη μη χρήση σεξιστικής γλώσσας κατά τη σύνταξη δημόσιων εγγράφων, το οποίο εντάχθηκε στην εισαγωγική τους εκπαίδευση. 4.5. Στάση επιμορφούμενων δημοσίων υπαλλήλων ανεξαρτήτως φύλου. Η πρωτοβουλία για την «Ένταξη της διάστασης του Φύλου στα δημόσια έγγραφα» που από το 2015 μπήκε σε εφαρμογή στην Ελλάδα, είναι μια συστηματική επιστημονική προσπάθεια αντιμετώπισης του γλωσσικού σεξισμού των διοικητικών εγγράφων που για πρώτη φορά επιχειρήθηκε στη χώρα. Είναι ένα καινοτόμο εγχείρημα που αφορά στο σύνολο του ανθρώπινου δυναμικού της ελληνικής Δημόσιας Διοίκησης προκειμένου κατά την άσκηση των καθηκόντων τους και τη σύνταξη των δημοσίων εγγράφων να εξαλείψουν τα έμφυλα στερεότυπα. Το 2016 το Υπουργείο Εσωτερικών και Διοικητικής Ανασυγκρότησης με την εγκύκλιότουμε τίτλο«Ηυπέρβαση του γλωσσικού σεξισμού και ένταξη της διάστασης του φύλου στα διοικητικά έγγραφα» γνωστοποίησε στους φορείς του δημοσίου το περιεχόμενο του «Οδηγού χρήσης μη σεξιστικής γλώσσας στα διοικητικά έγγραφα» και τους προέτρεψε, αφού τον μελετήσουν, να συμμετάσχουν στη συνολική προσπάθεια πολιτισμικής και δημοκρατικής υπέρβασης του γλωσσικού σεξισμού των διοικητικών εγγράφων, η οποία αποτελεί μέρος των πολιτικών Ισότητας στη Δημόσια Διοίκηση που βρίσκονται σε εξέλιξη. Στις 26-3-2019 δημοσιεύτηκε ο Νόμος 4604 του Υπουργείου Εσωτερικών, το πρώτο μέρος του οποίου έχει τίτλο «Προώθηση της ουσιαστικής ισότητας των φύλων, πρόληψη και καταπολέμηση της έμφυλης βίας» και ανάμεσα στα άλλα εντάσσει τη διάσταση του φύλου στη σύνταξη των διοικητικών εγγράφων με απαγόρευση της χρήσης διατυπώσεων που υποκρύπτουν ή εμπεριέχουν έμφυλη διάκριση, ενώ εμπεριέχει την παραβίαση της αρχής της ισότητας, των ίσων ευκαιριών και της ίσης μεταχείρισης ανδρών και γυναικών σε θέματα εργασίας και απασχόλησης, τη χρήση γλώσσας με έμφυλη διάκριση, στο Πειθαρχικό Δίκαιο. Στο Εθνικό Κέντρο ΔημόσιαςΔιοίκησης καιΑυτοδιοίκησης διδάσκεται το σχετικό επιμορφωτικό σεμινάριο στα πλαίσια της υποχρεωτικής εισαγωγικής εκπαίδευσης που καλούνται να παρακολουθήσουν όλοι οι δημόσιοι υπάλληλοι ανεξαρτήτως εκπαιδευτικής κατηγορίας και φύλου μετά τον διορισμό τους. Σκοπός του μαθήματος είναι η ανάδειξη του ζητήματος του γλωσσικού σεξισμού και η εξοικείωση στη χρήση μη σεξιστικής γλώσσας. Ως διδάσκουσα του εν λόγω επιμορφωτικού προγράμματος από το 2015 αντιμετώπισα και δέχτηκα συμπεριφορές που ποικίλουν από τους/τις επιμορφούμενους- 27 ΓενικήΓραμματείαΙσότηταςτωνΦύλων (2014),Οδηγόςχρήσηςμησεξιστικήςγλώσσαςσταδιοικητικάέγγραφα» στα πλαίσια του «Ένταξη της Ισότητας των φύλων στη γλώσσα των διοικητικών εγγράφων, Αθήνα, σ.101.

12. - 198 - 30ο Διεθνές Συνέδριο ες. Οι άνδρες που συμμετείχαν κατά το μεγαλύτερο ποσοστό αντιμετώπιζαν αρχικώς με δυσφορίατογεγονόςπωςήτανυποχρεωμένοιναπαρακολουθήσουνένασεμινάριοπουκατά ταλεγόμενάτουςπερισσότεραπροβλήματαθαδημιουργούσεπαράλύσειςσταπροβλήματα που ήδη αντιμετώπιζαν στην καθημερινότητά τους και ότι θα προσέθετε γραφειοκρατία που δεν ήταν απαραίτητη. Οι γυναίκες από την άλλη πλευρά στο μεγαλύτερο μέρος τους ανυπομονούσαν να ακούσουν και να πληροφορηθούν το αντικείμενο διδασκαλίας, καθώς από τον τίτλο δεν ήταν τόσο κατανοητό το περιεχόμενο του σεμιναρίου. Το επιμορφωτικό πρόγραμμα ήταν δομημένο με τέτοιο τρόπο ώστε σε πρώτο στάδιο να υπάρξει εξοικείωση με τους όρους και τις έννοιες που στη συνέχεια επρόκειτο να αναλυθούν. Στο μεγαλύτερο μέρος τους οι επιμορφούμενοι-ες γνώριζαν τη σημασία του όρου σεξισμός και μπορούσαν με ευκολία να προσδιορίσουν τις μορφές και τα πεδία εμφάνισης σεξιστικών συμπεριφορών. Κατά τη διάρκεια του θεωρητικού μέρους και της αποσαφήνισης των εννοιών άρχιζαν να αναδεικνύονται οι διαφορετικές και συχνά αντικρουόμενες αντιλήψεις των ανδρών και γυναικών δημοσίων υπαλλήλων που συμμετείχαν με αποτέλεσμα να γίνεται ένας γόνιμος διάλογος, χωρίς ωστόσο ορισμένες φορές να είναι εφικτό να αποφευχθούν και πιο έντονες αντιδράσεις και αντικρουόμενες απόψεις, ιδιαίτερα όταν η συζήτηση έφτανε στο σημείο των διακρίσεων που υφίστανται οι γυναίκες στον τομέα της εργασιακής του απασχόλησης. Υπήρξαν κοινές απόψεις των δυο φύλων που υποστήριζαν πως οι γυναίκες συνάδελφοί τους εκμεταλλεύονται τη μητρότητα καθώς και την ευπάθεια που χαρακτηρίζει το φύλο τους, για να αναλαμβάνουν καθήκοντα με λιγότερο φόρτο με αποτέλεσμα οι υπόλοιποι να επιφορτίζονται με περισσότερη εργασία και η ισότητα να μη μοιάζει σε αυτές τις περιπτώσεις να είναι το ζητούμενο. Επιπρόσθετα, όταν γινόταν αναφορά στις στερεοτυπικές αντιλήψεις αναφορικά με τους ρόλους στην οικογένεια υπήρχε και από τα δυο φύλα η σύμφωνη γνώμη πως σήμερα οι γυναίκες έχουν αναλάβει πολύ περισσότερους ρόλους, μετά την εισαγωγή τους στην αγορά εργασίας πέρα από την ενασχόληση με την οικιακή εργασία. Σε ένα μεγάλο μέρος από άνδρες συμμετέχοντες ήταν έκδηλη η τήρηση στάσης άμυνας και προσπάθειας αντίκρουσης όσων αναφέρονταν για την υποβάθμιση του ρόλου της γυναίκας, τις διακρίσεις, το μισθολογικό χάσμα κλπ ανακαλώντας ταυτόχρονα μνήμες από γεγονότα της προσωπικής και επαγγελματικής τους ζωής που κατά την κρίση τους αποδείκνυαν το αντίθετο από όσα υποστήριζαν οι επιστημονικές έρευνες. Θεωρούσαν πως η γυναίκα αντιμετωπίζεται ως ίση και πως είναι επιλογή της να επιφορτίζεται με πολλές δραστηριότητες. Στο δεύτερο στάδιο, κατά το οποίο εμβαθύναμε στα ζητήματα του γλωσσικού σεξισμού,τηνανάλυσητουΟδηγούγιατηνκαταπολέμησητηςχρήσηςσεξιστικήςγλώσσας στα δημόσια έγγραφα και οδηγίες, παρατηρήσεις, συστάσεις, πρακτικές συμβουλές για τον εναλλακτικό τρόπο γραφής τους, οι συμμετέχοντες δουλεύοντας σε ομάδες πάνω σε δείγματα κειμένων εντόπιζαν τα σημεία που μπορούσαν να τροποποιηθούν και πρότειναν τις λέξεις ή και εκφράσεις που εναλλακτικά μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν, ώστε να αποτυπώνεται η διάσταση του φύλου σε αυτά. Κατά την κρίση τους και ιδιαίτερα οι άνδρες συμμετέχοντες υποστήριξαν πως ο χρόνος που πρόκειται να καταναλωθεί για να τροποποιηθεί το εκάστοτε δημόσιο έγγραφο, κατά τον τρόπο που υποδείχθηκε, θα δημιουργούσε μεγαλύτερο φόρτο εργασίας και προβλήματα στην εργασιακή τους καθημερινότητα. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσίασε η στάση αρκετών γυναικών που διαφώνησαν σε ό,τι αφορά τα λεγόμενα επαγγελματικά θηλυκά ή τα ονόματα που

13. - 199 - Διαπολιτισμική Εκπαίδευση και τα ελληνικά ως δεύτερη ή ξένη γλώσσα – Αξιολόγηση, Διοίκηση, Αναλυτικά Προγράμματα, Διδακτικό Υλικό γενικότερα δηλώνουν ιδιότητα και την παραγωγή τους με επιθήματα όπως τα –ίνα, -τρια και ίσσα (π.χ. γιατρίνα, δικαστίνα, βουλεύτρια, αρχιτεκτόνισσα), καθώς θεώρησαν πως είναι υπερβολή και άσκοπη η χρήση τους. Κατά το κλείσιμο της επιμόρφωσης, οι συμμετέχοντες ανεξαρτήτως φύλου παραδέχονταν πως έχουν μάθει και συνηθίσει να σκέφτονται και να λειτουργούν με ένα συγκεκριμένο τρόπο και θεωρούν πως είναι πολύ δύσκολο να αλλάξουν τις παγιωμένες αντιλήψεις τους. Κοινός τόπος ωστόσο ήταν πως υπάρχει η ανάγκη για την αλλαγή της οπτικής αναφορικά με το κομμάτι του γλωσσικού σεξισμού, το οποίο συνδέεται και άλλες μορφές ανισοτήτων αλλά και με την εκδήλωση περιστατικών έμφυλης βίας, πράγμα που εύκολα αρχικώς δε μπορούσαν να συνδέσουν και να κατανοήσουν. 5. Συμπεράσματα-Προτάσεις Συνοψίζοντας θα λέγαμε πως είναι αναγκαία η ολιστική αντιμετώπιση του ζητήματος και η ένταξη των πολιτικών της Ισότητας των φύλων σε όλους τους τομείς της κοινωνικής και πολιτικής ζωής (οικογένεια, εκπαίδευση, απασχόληση, πολιτική, Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης, υγεία και κοινωνική αλληλεγγύη, διαφήμιση, κλπ) με σκοπό την εξάλειψη των στερεοτύπων που σχετίζονται με το φύλο προκειμένου τουλάχιστον οι νέες γενιές να αποκτήσουν ως τρόπο ζωής την έμφυλη ισότητα. H ένταξη της διάστασης του φύλου (gender mainstreaming), όταν λειτουργεί συμπληρωματικά σε νομοθετικές πρωτοβουλίες για την επίτευξη της ισότητας των φύλων και σε δράσεις υπέρ των γυναικών (θετικές δράσεις), προωθεί με ολοκληρωμένο και συστηματικό τρόπο την πλήρη και ουσιαστική ισότιμη πρόσβαση των γυναικών και των ανδρών σε πόρους, μέσα και αγαθά. Ο σεξισμός όπως είδαμε αναφέρεται σε μια σειρά από αντιλήψεις που καταλήγουν σε διακρίσεις κατά των γυναικών στη βάση των έμφυλων στερεοτύπων, στο πλαίσιο μιας πατριαρχικής κοινωνίας, όπου συντηρείται και αναπαράγεται ο ηγεμονικός ρόλος των ανδρών. Η εξοικείωση στη χρήση μη σεξιστικής γλώσσας δεν είναι δύσκολο εγχείρημα, συναντά, όμως, αρκετές αντιστάσεις. Υπάρχουν ορισμένες κατευθυντήριες οδηγίες τις οποίες μπορούν να ακολουθούν όσα άτομα πιστεύουν στην αναγκαιότητα της χρήσης μη σεξιστικής γλώσσας που να αντανακλά τη νέα κοινωνική και πολιτισμική πραγματικότητα και την ισότητα ανδρών – γυναικών. Με τη χρήση σεξιστικής γλώσσας συμβάλλουμε στην αναπαραγωγή της έμφυλης ασυμμετρίας και δεν συμβάλουμε στην αλλαγή της γλώσσας μέσω της χρήσης της.28 Βιβλιογραφία Ελληνόγλωσση Αβδελά, Ε.(1988). Η θέση της δασκάλας. Λόγοι και αντίλογοι σε ένα μεσοπολεμικό επαγγελματικό έντυπο, Δίνη, τεύχος 3. Γενική Γραμματεία Ισότητας. Εκπαίδευση και Ισότητα Ευκαιριών - Ευρωπαϊκό Συνέδριο, Αθήνα 1995 ( 7--9 Απριλίου. 1994),http://users.auth.gr/gtsiakal/exclusion/ sex_rac_excl_edu_ts.htm 28 Κογκίδου,Δ. (2014) Εκπαιδευτικό σύστημα και αναγκαιότητα της μη σεξιστικής γλώσσας, Στο: https://tvxs.gr/ news/paideia/ekpaideytiko-systima-kai-anagkaiotita-tis-mi-seksistikis-glossas, (προσπελάστηκε στις 29/06/2020).

14. - 200 - 30ο Διεθνές Συνέδριο Γκασούκα, Μ., Κοινωνιολογικές προσεγγίσεις του φύλου. Ζητήματα εξουσίας και ιεραρχίας. 3η εκδ., Διάδραση, Αθήνα, 2014. Επίτροπος Διοίκησης και Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων. Αρ. Φακ: Α/Δ 14/15, Τοποθέτηση Εθνικής ΑνεξάρτητηςΑρχής Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων σχετικά με το σεξισμό στο χώρο της πολιτικής και των ΜΜΕ. Επιτροπή Δικαιωμάτων των Γυναικών και ισότητας των Φύλων. Έκθεση σχετικά με τη Στρατηγική της Ε.Ε για την ισότητα μεταξύ γυναικών και ανδρών μετά το 2015 (2014/2152(ΙΝΙ).Εισηγήτρια: Maria Noichl, http://www.europarl.europa.eu/ sides/getDoc.do?type=REPORT&reference=A8-2015-0163&language=GA ΕΠΕΑΕΚ. Συμπληρωματικά Φυλλάδια των Σχολικών Εγχειριδίων Επιχειρησιακό ΠρόγραμμαΕκπαίδευσηςκαιΑρχικήςΕπαγγελματικήςΚατάρτισης(ΕΠΕΑΕΚ ΙΙ 2000- 2006). ΜΕΤΡΟ 4.1.ΕΝΕΡΓΕΙΑ 4.1.1. «Προγράμματα Υποστήριξης Αρχικής Επαγγελματικής Κατάρτισης και Εκπαίδευσης Γυναικών» Κατηγορία Πράξης 4.1.1.δ. «Παραγωγή βοηθητικού εκπαιδευτικού υλικού για την εισαγωγή θεμάτων σχετικά με τα φύλα στην εκπαιδευτική διαδικασία». Ζούνη Ε. Η παρουσία του φύλου στο διδακτικό υλικό της ελληνικής ως δεύτερης ή ξένης γλώσσας, εισήγηση στο 2ο εκπαιδευτικό συνέδριο «γλώσσα, σκέψη και πράξη στην εκπαίδευση» 2ο Εκπαιδευτικό Συνέδριο. Γλώσσα, Σκέψη και Πράξη στην Εκπαίδευση. 19 - 21 Οκτωβρίου 2007 Ιωάννινα. Καραγιαννοπούλου, Χ. Global Monitoring Project, 2010, “Who makes the news?” http:// www.osservatrio.it/download/highlights_en.pdf. «Εμπειρικά δεδομένα από την έμφυλη προσέγγιση των ΜΜΕ», στο περιοδικό «Αγώνας της Γυναίκας», Τεύχος 91/2014, υλοποίηση Σχεδίου Δράσης «Συμβολή στην καταπολέμηση των στερεοτύπων λόγω φύλου όπως παρουσιάζονται στα ΜΜΕ». Κογκίδου, Δ. Διακρίσεις Φύλου στην Εκπαίδευση – Ένας Απολογισμός Επιτυχίας; (προφορική εισήγηση), Το σχολείο ως πολιτισμικό πλαίσιο κατασκευής έμφυλων ταυτοτήτων και ως ένα προνομιακό πεδίο για την άρση του σεξισμού» στο πλαίσιο του Συνεδρίου «Εκπαίδευση για την ισότητα στα φύλα», Παιδαγωγικό Ινστιτούτο της Κύπρου. Κογκίδου, Δ. Συνέντευξη στο tvxs.gr και στην Αναστασία Καλαφάτη για το φύλο, την ταυτότητα στην παιδική ηλικία και για την αντισεξιστική εκπαίδευση σε ένα δημοκρατικό σχολείο, 4/11/13,http://tvxs.gr/news/paideia/tvxs-synenteyksi- dimitra-kogkidoy-o-seksismos-den-mporei-na-exei-thesi-mesa-sto-dimokra Κογκίδου,Δ.& Γκασούκα,Μ.,Αξιολόγηση τωνπροτεινόμενων αναλυτικώνπρογραμμάτων των επιτροπών στα διάφορα γνωστικά αντικείμενα με κριτήρια το φύλο και τον πολιτισμό,Τ. Ι και ΙΙ.Υπουργείο Παιδείας και Πολιτισμού Κύπρου, Παιδαγωγικό Ινστιτούτο, Υπηρεσία Ανάπτυξης Προγραμμάτων, Λευκωσία, 2010. Μήτσου, Ε. Ποιά ισότητα; κείμενα για το γυναικείο ζήτημα. Το γυναικείο ζήτημα στις μέρες μας, άρθρο στην εφημερίδα ΞΕΚΙΝΗΜΑ - Σοσιαλιστική Διεθνιστική Οργάνωση, http://www.xekinima.org/biblia/poia-isotita/ Μαλαθράκη, Μ. (2010). «Η Επίδραση του Περιοδικού Τύπου που Απευθύνεται στις Έφηβες Γυναίκες όσον αφορά στη Διαμόρφωση της Αυτοαντίληψης και στην Υιοθέτηση Συγκεκριμένων Ταυτοτήτων σε Σχέση με το Φύλο και τη Σεξουαλικότητα τους». Μεταπτυχιακή διατριβή. Πανεπιστήμιο Αιγαίου, Τμήμα προσχολικής Αγωγής και Εκπαιδευτικού Σχεδιασμού ΠΜΣ: Φύλο

15. - 201 - Διαπολιτισμική Εκπαίδευση και τα ελληνικά ως δεύτερη ή ξένη γλώσσα – Αξιολόγηση, Διοίκηση, Αναλυτικά Προγράμματα, Διδακτικό Υλικό και Απασχόληση στα Νέα Εργασιακά και Εκπαιδευτικά Περιβάλλοντα της Κοινωνίας της Πληροφορίας. Μαραγκουδάκη, Ε. (2005). Εκπαίδευση και Διάκριση των Φύλων. Αθήνα: Οδυσσέας (4η έκδοση). Μελέτη, Β. Φεμινιστική γλώσσα και ορολογία: η συγχρονική και διαχρονική θεώρησή της στο εκπαιδευτικό σύστημα. ΕΛΕΤΟ, Συνέδριο «Ελληνική Γλώσσα και Ορολογία» κεφ. 9. Αθήνα, 12-14 Νοεμβρίου 2015. Τσοκαλίδου, Π. “Tο Φύλο της Γλώσσας”. (Οδηγός μη σεξιστικής γλώσσας για το δημόσιο ελληνικό λόγο). Σύνδεσμος Ελληνίδων Επιστημόνων, Αθήνα 1996. Τσιάκαλος, Γ. Σεξισμός, ρατσισμός, κοινωνικός αποκλεισμός: ο ρόλος της εκπαίδευσης.. Εκπαίδευση και Ισότητα Ευκαιριών - Ευρωπαϊκό Συνέδριο - Αθήνα 7-8-9 Απριλίου 1994, Γενική Γραμματεία Ισότητας, Αθήνα, 1995. FRA (2014). Βία κατά των γυναικών: πανευρωπαϊκή έρευνα, Τα αποτελέσματα με μια ματιά,http://fra.europa.eu/sites/default/files/fra-2014-vaw-survey-at-a-glance- oct14_el.pdf Χιονίδου-Μοσκοφόγλου. (1996). Διάκριση των δυο φύλων στη Διδασκαλία των Μαθηματικών. Βασική Θεωρία για τη Διδασκαλία των Μαθηματικών: Η Περίπτωση των Φοιτητών Ελληνικών Πανεπιστημίων που γίνονται Δάσκαλοι Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης. Ξενόγλωσση Adichie, C. (2015). We Should All Be Feminists. USA: Anchor. Committee of Ministers. Recommendation on Gender Equality and Media (CM/ Rec(2013)1). Eswaran, M. (2014). Why Gender Matters in Economics. United Kingdom: Princeton University Press. European Parliament. Women and Girls as subjects of Media’s Attention and Adver- tisement Campaigns: The Situation in Europe, Best Practices and Legisla- tions, Brussels, 2013, http://www.europarl.europa.eu/RegData/etudes/etudes/ join/2013/474442/IPOL-FEMM_ET(2013)474442_EN.pdf Glick P & Fiske ST. The ambivalent sexism inventory: differentiating hostile and benevolent sexism. Journal of Personality and Social Psychology. 1996;70:491–492. Jacobsen, J. (2007). The Economics of Gender. USA: Wiley-Blackwell. Lott, B. (1995). Distancing from Women: Interpersonal Sexist Discrimination. In B. Lott, & D. Maluso (Eds), The Social Psychology of Interpersonal Discrimination (pp.12-49). New York: The Guilford Press. Marger, M.N. (1999). Social inequality: Patterns and processes. California: Mayfield Publishing Company. Nijole Vaicaitis Benokraitis & Joe R. Feagin. Modern Sexism: Blatant, Subtle, and Cov- ert Discrimination. Edition 2, revised, Prentice Hall, 1995. Pearson, R. & Sweetman, C. (2011). Gender and the Economic Crisis. United Kingdom: Practical Action. Poplin, D.E. (1978). Social problems. USA: Scott, Foresman and Company. Runyan, A. & Peterson, V. (2013). Global Gender Issues in the New Millennium. USA:

16. - 202 - 30ο Διεθνές Συνέδριο Westview Press. Tarrant, S. (2015). Gender, Sex, and Politics: In the Streets and Between the Sheets in the 21st Century. London: Routledge. Ιστοσελίδες Ο σεξισμός στην εργασία δεν είναι (μόνο) ανδρική υπόθεση Στο: http://www.oneman. gr/keimena/men_s_only/doyleies/article1494632.ece Σεξισμός: Η αιτία που 3 στα 4 κορίτσια αναφέρουν χαμηλήαυτοεκτίμηση, 25 Σεπτεμβρίου 2014,Στο: http://www.docmed.gr/sexismos-i-etia-pou-3-sta-4-koritsia-anaferoun-chamili-aftoektimisi/ Ομιλία της ΓΓΙΦ, Φωτεινής Κούβελα στην εκδήλωση του Υπουργείου Εσωτερικών και Διοικητικής Ανασυγκρότησης με θέμα: “Ένταξη της διάστασης του Φύλου στα δημόσια έγγραφα”. Στο: http://gkatzios.blogspot.com/2015/12/blog-post_ 898.html Ten sexist scenarios that women face at work, Στο: http://www.theguardian.com/life- andstyle/womens-blog/2014/jul/30/10-sexist-scenarios-women-deal-work-ig- nored-maternity-risk-everyday-sexism Βωβού, Σ. Ο σεξισμός των “άλλων”, Στο: http://tomov.gr/2015/10/07 Δουλγκέρη, Σ. Γυναικεία καταπίεση και αγώνες στην ιστορία, Στο: http://www.xekinima. org/biblia/poia-isotita/ Η φεμινιστική γλωσσολογία, Του Μιχαλη Πιτσιλιδη, από την εφημερίδα, Καθημερινή, Στο: http://www.e-steki.gr/showthread.php?t=65184__ Κογκίδου,Δ. Εκπαιδευτικό σύστημα και αναγκαιότητα της μη σεξιστικής γλώσσας, Στο: https://tvxs.gr/news/paideia/ekpaideytiko-systima-kai-anagkaiotita-tis-mi- seksistikis-glossas, (προσπελάστηκε στις 29/06/2020).

Το φαινόμενο του γλωσσικού σεξισμού στην ελληνική δημόσια διοίκηση Μαρμάνη Φωτεινή

Το φαινόμενο του γλωσσικού σεξισμού στην ελληνική δημόσια διοίκηση Μαρμάνη Φωτεινή

Το φαινόμενο του γλωσσικού σεξισμού στην ελληνική δημόσια διοίκηση Μαρμάνη Φωτεινή

Recommandé

Contenu connexe

Similaire à Το φαινόμενο του γλωσσικού σεξισμού στην ελληνική δημόσια διοίκηση Μαρμάνη Φωτεινή

Similaire à Το φαινόμενο του γλωσσικού σεξισμού στην ελληνική δημόσια διοίκηση Μαρμάνη Φωτεινή(20)

Το φαινόμενο του γλωσσικού σεξισμού στην ελληνική δημόσια διοίκηση Μαρμάνη Φωτεινή