13. uiliin togsgoh nohtsol

1. ҮЙЛИЙН ТӨГСГӨХ
НӨХЦӨЛ
Төлөв гэж юу вэ?
Төгсгөх нөхцөлийн үндсэн шинж
Төгсгөх нөхцөлийн ангилал

2. ТӨЛӨВ
 Өгүүлэгчийн бодит байдалд хандах баймж
харьцааг заасан үйл үгийн хэлбэржилт;
Цаг заах, захирах хүсэх төлөв
Цаг заах, захирах хүсэх хэлбэр
Цаг заах, захирах хүсэх үйл үг
Үйл үгийн төгс хэлбэрүүд
Үйл үгийн хамаатуулах нөхцөл

3. ҮЙЛИЙН ТӨГСГӨХ НӨХЦӨЛИЙН
АНГИЛАЛ
ЦАГ
ОДОО ЦАГААР
ИРЭЭДҮЙ ЦАГААР
ӨНГӨРСӨН ЦАГААР
БИЕ
НЭГДҮГЭЭР БИЕЭР
ХОЁРДУГААР БИЕЭР
ГУРАВДУГААР БИЕЭР

4. НИЙТЛЭГ ШИНЖ
 Ямагт өгүүлбэр төгсгөж төгс өгүүлэхүүн
болно:
 Үгс хоорондын харьцаа заахгүй, төрөл
бүрийн баймж харьцаа заана: -жээ:
мэдэгдээгүй өнгөрсөн, -лаа: мэдэгдэж
өнгөрсөн
 Үйл үгийн эцсийн туйл болно:
 Угтан чимэх, даган чимэх үгс орно.
Нэмэлт баймж: явлаа даа, ирнэ биз, эс
олджээ, бүү мартаарай,
 Гэ- холбох үйл үгээр холбодог: Уншаарай
гэж багш хэлэв, Түрүүлнэ гэж барджээ

5. А. Цагаар төгсгөх нөхцөл
хөдөлгөөн
Цаг
хугацаа
Юм
үзэгдэл Одоо
Ирээдүй
Өнгөрсөн
ҮЛ БУЦАХ
ЦАГ НЬ
САЛШГҮЙ

6. ЦАГ ТООЦОХ ЦЭГ
ӨНГӨРСӨН
Өгүүлж буй ҮЕ
ОДОО
ИРЭЭДҮЙ
ҮНЭМЛЭХҮЙ ЦАГ

7. Гэтэл
Тухайн
үйлийн
цаг
Хам
бүтэц дэх
бусад цаг
• одоо
• Ирээдүй
• өнгөрсөн
одоо
• одоо
• Ирээдүй
• өнгөрсөн
ирээдүй
• одоо
• Ирээдүй
• өнгөрсөн
өнгөрсөн
ХАРЬЦАНГУЙ
ЦАГ

8.  Цагийн харьцаа заана:
 Үл, эс, шүү, биз, дээ, л дээ,
ЦАГААР ТӨГСГӨХ НӨХЦӨЛИЙН
НИЙТЛЭГ ШИНЖ
-НА4:
Одоо цагаар төгсгөх
 Бодит тодорхой
одоо цаг, ерөнхий
хийсвэр одоо
цагийн утгатай:
 Ерөнхий хийсвэр одоо
цагийн –НА4 ~ -ДАГ4
-НА4:
Ирээдүй цагаар төгсгөх
 Өгүүлж буй үеэс
хойш болох цагийн
утга илтгэнэ:

9. Өнгөрсөн цагаар төгсгөх
нөхцөлүүд
 -жээ, -чээ:
 Өгүүлэгч тухайн
үйлийг биеэр
мэдээгүй, дам
сонссон утгатай:
 Даган чимэг үг орвол
–ж/-ч гэсэн хэлбэртэй
болно: явж уу?,
идэж шүү, хэлж
дээ...
 -лаа4:
 Тухайн үйл болж
өнгөрснийг өгүүлэгч
этгээд өөрийн биеэр
мэдсэн: тэр сая
явлаа
 Өнгөрсөн цагийн
утгаа алдаж
баймжийн утга
илтгэх нь бий: Бороо
орлоо

10.  -в:
 Тухайн үйл эрт
болж өнгөрснийг
заах утгатай:
 Ардаа уу?, үү?, дээ
чимэх үггүйгээр
ярианд
хэрэглэгддэг;

11. Б. Биеэр төгсгөх нөхцөл
Үйл үндэс • яв,- ир-, хөгж-,
дэвш-, жарга-
I
II
III
• Биеийн аль нэгээр
гүйцэтгүүлэхийн тулд
Захиран
тушаах,
шаардах,
сануулах...
• Баймж
утга

12. БИЕЭР ТӨГСГӨХ НӨХЦӨЛИЙН
НИЙТЛЭГ ШИНЖ
 Биеийн харьцаа заана.
 Нэг, хоёр, гуравдугаар биеийг ялган
заана:
• -я (-е, -ё)
• -сугайI
• , -аарай4, -аач4,
• -гтун2, -уузай2II
• -г, -тугай2,
• -аасай4III

13.  Төрөл бүрийн баймж утга илрүүлнэ
МААМУУ НААШ ИР,
МАНАЙД ХОЁУЛАА ТОГЛОЁ
ГУЙН ХҮССЭН
ШУДАРГА АМЬДАРЦГААЯ УРИАЛСАН
ТАТЪЯ ТАТЪЯ, ХҮЧЛЭЕ ХҮЧЛЭЕ,
МАШ ТОМ МАНЖИН БАЙНА
ШААРДАН ЗАХИРСАН
БИ ЯВЪЯ, ЧИ ЭНДЭЭ ҮЛД ШИЙДСЭН

14.  Үнэмлэхүй цаг заахгүй;
 ИРЭЭДҮЙ ЦАГ
 Бүү, битгий: бүү хөдөл, бүү мартаг,
Битгий мартаарай, бороо битгий
ороосой
 даа: явъя даа, март даа, өгөөрэй дөө...
 Биз, шүү, бэ(вэ)!!!

15. Нэгдүгээр биеэр төгсгөх
нөхцөлүүд
 -я, -е, -ё:
 Өгүүлэгч этгээд
өөрөө хийхээр
шийдэн уриалсан:
 Даган чимэх үг
уу/үү: эргэлзэх
баймж утга: хэлье
үү, байя уу...
 -сугай2:
 Эртний монгол
хэлэнд даалган
шийдсэн баймж
утга: -су, -сү: би
үүнийг өөрөө
шийдэн хийсү
 ОЦМХ-нд тогтоол,
зарлиг, шийдвэр:
...даган мөрдсүгэй
Эртний монгол хэлэнд: -я(-е,-ё) нь ганц тоо,
-сугай2 нь олон тоо
ОЦМХ-нд: найруулгын өнгө аясаараа ялгаатай

16. Хоёрдугаар биеэр төгсгөх
нөхцөлүүд
 -:
 Шууд захирах
утгатай: алив бос,
намайг дагаад яв
 даа: зөвлөх,
шаардах, гуйн
хүсэх: хэл дээ, яв
даа, хий дээ
 -аарай4:
 Зөвлөн захирах,
утгатай;
 Баймж утга нь:
уриалах, хориглох,
ерөөх: босоорой,
бүү мартаарай,
онц сураарай...
Тухайн үйлийг хоёрдугаар биеэр гүйцэтгүүлэхээр
захирах, тушаах, шаардах, зөвлөх гэх мэт янз
бүрийн баймж утга илрүүлэх нөхцөлүүдийг хэлнэ

17.  -аач4:
 Шаардан захирах
утгатай: босооч,
хурдлаач
 Гуйн хүсэх:
туслаач, өгөөч...
 -гтун2:
 Хүндэтгэн
захирах: орогтун,
суугтун...
 Албан бичгийн
найруулгад элбэг;
 Шүү, дээ...: ховор; -уузай2:
 Сануулан
захирах: унуузай,
мартуузай...
 Хориглох утгатай
учир бүү, битгий
орох нь ховор;

18. Гуравдугаар биеэр төгсгөх
нөхцөлүүд
 -г:
 Зөвшин хүсэх утгатай:
ачийг нь тэд бас бүү
мартаг ээ, Миний хүү
чимээгүй, аав нь
жаахан унтаг.
 Бэлгэ дэмбэрэлийн үг
хэллэгт элбэг: Урьсан
бидний ураг батжиж,
уригдсан таны өлмий
бат оршиг
 -тугай2:
 Ерөөн хүсэх утгатай;
 Баймж утга нь:
ерөөх, бэлгэдэн
хүсэх: сайн үйлс
бүхэн дэлгэрэх
болтугай
 -тугай~-г: сайн үйлс
бүхэн дэлгэрэг
Тухайн үйлийг гуравдугаар биеэр гүйцэтгүүлэхээр
зөвшөөрөх, ерөөх, хүсэн ерөөх гэх мэт янз бүрийн
баймж утга илрүүлэх нөхцөлүүдийг хэлнэ

19.  -аасай4:
 Мөрөөдөн хүсэх:
Үүр битгий
цайгаасай, өглөө
битгий болоосой
 Өгүүлэгч этгээд
тухайн үйлийг
гуравдугаар бие
гүйцэтгэхийг
мөрөөлөн хүсэх
баймж утга: