presentación sobre a vida e a obra do autor das Letras 2019

1. LETLETRAS GALEGAS 20RAS GALEGAS 201919

2. nacementonacemento
O día dos Inocentes de 1905 nace
Antonio Fraguas.
A Insuela de Cotobade en que eu
nacín... era unha aldea con máis vacas
que veciños. Agora veciños quedan
moi poucos, e vacas, ningunha.
Son fillo de solteira. Pero un fillo de
solteira un tanto especial, porque
deixei de selo cando tiña sete anos.
Ata entón non coñecín o meu pai,
emigrado no Brasil, e foi a miña nai
quen me forneceu de todo o que un
neno precisa: atención, aprecio,
educación, compañía... e un lapote de
cando en vez...

3. unha segunda naiunha segunda nai
O neno aprende moito con “mamá Antonia”.
A miña nai [tamén] é Mamá Antonia...
Mamá Antonia nunca fora á escola, e o único
que sabía de letras e de números era o que
fora aprendendo en por ela nos mercados e
nas feiras en que traballaba desde nena. Pero
o seu enxeño natural compensaba a falta de
escola, e a súa axilidade para o cálculo era tal
que acababa ela máis rápido facendo as
contas de cabeza que calquera de nós con
lapis e papel.
Sempre tiña un truco para me axudar a
entender e gardar na cabeza todo o que a miña
nai me ensinaba...
... Así que ata os sete anos non tiven pai, pero
tiven dúas nais.

4. primeira escola e chegada do paiprimeira escola e chegada do pai
En 1910 comeza na escola da súa
aldea.
As únicas cousas que me explicou
[o mestre] foron dúas verbas, que
“torto” era que lle faltaba un ollo e
que “afónico” era o que lle faltaba a
palabra, é dicir, que non podía falar.
Nunca collín na man unha tiza; vin
unha cousa branca que lle deron
unha vez a un rapaz porque foi o
inspector da escola...
...O que aprendín ben foi a ler.
En 1912 regresa de Brasil o seu pai
que casa e recoñece ao fillo.

5. unha escola diferenteunha escola diferente
En 1918 pasa unha tempada na
escola de Famelga, este mestre
marcará o seu futuro.
“Era unha marabilla escoitar falar
aquel home. Non se conformaba
con dar a lección de corrido,
sempre tiña tempo para explicar
os motivos, as razóns, o porqué
de cada cousa...
...non só quería que don Antonio
fose o meu mestre, senón que eu
algún día quería ser un mestre
como don Antonio...

6. na Boa Vilana Boa Vila
...Era a primeira vez que saía da miña
aldea de Insuela, e aínda que Pontevedra
non é grande, a min parecíame a cidade
máis populosa do mundo...
...Cando cheguei a Pontevedra para
matricularme no Instituto, chamábanme
“o da aldea”. Case todos eran da cidade,
e para eles resultaba estraño que un
rapaz coma min, procedente dese
mundo para eles descoñecido, fose
compañeiro seu de estudos. Algúns
preguntábanme como era a vida no sitio
de onde eu viña...
Eu, claro, era “un da aldea”, un da aldea
que non sabía falar castelán, e tiven que
aprender ben o castelán...

7. con bos mestres e amigoscon bos mestres e amigos
Entre 1919 e 1924 estuda bacharelato
tendo mestres como Castelao e Losada
Diéguez e amigos como Sebastián
González García-Paz ou Luís Bouza.
En 1923 forma parte da Sociedade da
Lingua.
... Xurdiu así una pequena sociedade
que chamamos: Sociedade da Lingua...
Tiñamos como temas de estudo facer
un Dicionario Galego, estudar os
brasóns pontevedreses e facer un
estudio da economía das repoboacións
forestais feitas polos veciños das
parroquias e lugares campesíos de
Galicia

8. en Compostelaen Compostela
Desde o curso 1924-25 é un brillante
alumno (oito matrículas de honra) na
Facultade de Filosofía e Letras da
Universidade compostelá,
Publica os seus primeiros artigos, en
castelán no xornal El Pueblo Gallego
(8/10/1927: "Compostela al día. Un
artista olvidado", sobre o escultor Uxío
Souto e a súa Druidesa) e xa en 1929 en
A Nosa Terra "Unha serán na catedral"
en galego.

9. soldado da terra naisoldado da terra nai
No bienio 1926-28 cumpre o servizo militar
en Compostela e imparte clases como
profesor auxiliar na Facultade de Filosofía e
Letras (ata 1933)
A finais de 1927 é proposto para o
Seminario de Estudos Galegos (SEG) onde
ingresa como numerario ao ano seguinte co
estudo "O castro de Soutolongo (Lalín)".
Participa en varias xeiras ou traballos de
campo do SEG como os de Terra de Melide
e Terra de Deza. É secretario de actas e
bibliotecario do citado Seminario.

10. voda dun locutorvoda dun locutor
En 1932 participa en Radio Galicia como unha das voces
pioneiras no uso do galego na radio.
O 16 de xullo deste mesmo ano casa en Valga con Teresa
Martínez Magariños.
...Teresa foi a miña compañeira durante máis de setenta
anos, e sen o seu apoio permanente non sei eu o que sería
de min. Non só aturou o meu compromiso permanente
con Galicia e a súa cultura, sacándolle horas ao noso
descanso e ao noso tempo xuntos, senón que foi o meu
apoio nos momentos difíciles que vivimos, especialmente
durante a guerra civil e os anos posteriores...
...Non puiden encontrar ninguén mellor para compartir o
meu paso polo mundo...

11. un profesor galeguista en A Estradaun profesor galeguista en A Estrada
En novembro de 1933, coas oposicións aprobadas,
incorporase ao claustro do Instituto de A Estrada. Un
profesor comprometido cos novos métodos de ensino e coa
causa galeguista, chegando a ser en 1936 candidato á
alcaldía de A Estrada e participando en mitins a prol do
Estatuto de autonomía.
...A Estrada, cando eu cheguei alí no ano 1933, era un
ermo, pero asemade unha vila desexosa de formar parte
daquel novo tempo que supuxo a República. Todos os
proxectos que puxen en marcha, desde o museo á
biblioteca, foron acollidos con entusiasmo polos veciños,
que os fixeron seus e que os converteron no centro da vida
cultural daquela localidade buliciosa e con gran tradición
literaria...

12. a hecatombea hecatombe
En maio de 1937 a Comisión de Depuración de Enseñanza de Pontevedra
ordena a separación definitiva do ensino público do profesor A. Fraguas.
E chegou a denuncia de que era comunista perigoso e, no acto suspendéronme
...En 1936 todo quedou cernado de raíz... a min salvoume a vida o aprecio dos
veciños da Estrada e a proximidade a miña casa natal de Insuela, onde me
tiven que agochar durante meses para non ser vítima do odio que se
desencadeou...
...Eu funme zafando, pero durante anos espertei con medo de que me viñesen
buscar para unha camiñada polo monte, de ida pero sen volta. Xa nada volveu
ser igual.
Eu era profesor de Xeografía e Historia no Instituto da Estrada, e co grupo
galeguista da vila fixeramos a campaña do Estatuto. Ó se producir o
alzamento viñeron uns falanxistas de fóra e con varios mozos, algúns deles ex-
alumnos meus, organizaron a represión. Primeiro déronnos o ricino e logo
mandáronnos borrar con cepillos e sosa viva todas as pintadas de ESTATUTO
SI, que fixeramos no chan, arredor da fonte e noutros lugares concorridos. Os
rapaces da vila, por me favorecer, na vez do cepillo e a sosa metéronme nas
mans unha bandeira, que sería a falanxista, digo eu. Tiñamos que ir cantando
o Cara al Sol, pero eu non o sabía, trabucábame e díxome un deles: “Non
cante, don Antonio, no cante, deixe”

13. a longa noite de pedraa longa noite de pedra
Na Compostela da inmediata posguerra imparte
clases na academia Menéndez y Pelayo, da que
consta como director un crego, e tamén algunhas
como profesor encargado na Universidade, mentres
aproveita o resto do tempo para redactar a tese de
doutoramento, que defenderá na Universidade de
Madrid a mediados de 1948.
...eu acoplárame a un crego que era licenciado en
Filosofía e Letras... Eu non podía dar clase, podía
dar clase clandestinamente, a min estábame
prohibido dar clase... Veu cinco ou seis veces a
policía a ver se eu era dono de non sei que cousas...
A academia estivo alí [Algalia de Abaixo] ata que eu
saín catedrático, e incluso un tempo máis.

14. o herdeiro de Castelao na RAGo herdeiro de Castelao na RAG
A Real Academia Galega acorda nomealo membro correspondente
a finais de 1942, e de número o 19 de abril de 1951, para ocupar a
cadeira de Castelao. O discurso de ingreso, “Coplas que se
cantaban nas ruadas de Loureiro de Cotobade”, leuno o 8 de maio
de 1956; nel comeza facendo unha loanza do seu antecesor na
cadeira e mestre:
...Veño a ocupar un lugar que quedou baleiro... o amigo Daniel,
o médico que por non poder varrer a morte do leito dos enfermos
non quixo exercer a medicina. Quizais fora mellor deixar
vacante o seu posto deica que outro artista como el ou Rosalía,
as dúas representacións de Galicia máis sinceras e acabadas,
viñera ocupar esta cadeira. Non debera ser eu o destinado que
son home de poucas letras e a quen a arte lle foxe como foxe o
vento que canta nas ripas dunha cancela. Veño pro sitio dun
home cuxo nome leva unha proxección universal de sincera
grandeza e popularidade...

15. no Instituto “Padre Sarmiento”no Instituto “Padre Sarmiento”
Cando en 1944 o Instituto Padre Sarmiento de
Estudios Gallegos ven a cubrir o baleiro
deixado polo desaparecido SEG, ocúpase da
biblioteca e da coordinación da sección de
Etnografía e Folclore, é comisario de varias
exposicións á vez que colaborador da revista
Cuadernos de Estudios Galegos -na que entre
1946 e 1975 insire 13 artigos- e publica tamén
dous libros (Historia del Colegio de Fonseca e
Los colegiales de Fonseca)
...a min nomeáronme en seguida para coidar
dos libros... E alí, de noite, eu fun catalogando
todo o que había;

16. en Lugoen Lugo
Oposita de novo a cátedras de instituto, pero fracasa varias veces polos antecedentes políticos,
como lle di un dos membros do xurado.
...díxome o director do Instituto San Isidro: “A usted le ha hundido la política. El tribunal le
respeta a usted muchísimo, tiene a usted en gran consideración, pero la política no le dejó ser
[catedrático de instituto]
Por fin aproba en 1950 e é destinado ao Instituto de Lugo:
Os meus anos en Lugo foron como unha explosión de felicidade tras o tempos amargos que me
tocou vivir...
Lugo para min significou o mesmo que para Frei Luís o de “Diciamos onte”: A liberdade. Foi a
volta á miña vida académica, por iso nunca poderei esquecer Lugo.
...Para un profesor coma min, que gusta de explicar as cousas sobre o terreo, dar clase en Lugo
foi un regalo formidable que non quixen desaproveitar...

17. de novo Compostelade novo Compostela
En 1959 torna a Compostela como profesor do
Instituto Rosalía de Castro, do que será xefe de estudos
e vicesecretario, ao tempo que imparte algunhas clases
na Facultade de Filosofía e Letras, ata que se xubila o
28 de decembro de 1975.
Eu non fixen máis que cumprir cunha obriga, a
obriga de ensinar, principalmente de ensinar a
aprender e de fortalecer a personalidade.

18. o Museo do Pobo Galego: un devezo cumpridoo Museo do Pobo Galego: un devezo cumprido
O 24 de xaneiro de 1976 asiste á primeira
xuntanza para a creación dun museo
galego de antropoloxía, que se
denominará Museo do Pobo Galego.
...do [proxecto] que estou máis orgulloso
é do que deu como resultado a creación
do Museo do Pobo Galego. Penso que
Galicia tiña necesidade dun espazo así,
para ensinarlles a propios e foráneos a
súa esencia como comunidade de seu,
construída paseniño ao longo da historia.

19. unha vasta bibliografíaunha vasta bibliografía
Antonio Fraguas é autor de múltiples
publicacións en diversos ámbitos: xeografía,
historia, biografía, antropoloxía, etnografía,
folclore...
Unha das súas permanentes teimas foi o estudo
e divulgación da cultura popular galega nas súas
múltiples manifestacións: os xogos infantís, o
lobo, o Nadal e os Reis, a familia, a vendima, os
maios, o San Xoán, a Pascua, o magosto, as
xaneiras, os fiadeiros, as palilladas, os muíños e
as muiñadas, a emigración, o mundo do mar, os
refráns, os curandeiros, o ciclo dos cultivos, o
demo e os lobishomes, os cemiterios…

20. profeta na súa terraprofeta na súa terra
Foi distinguido con múltiples premios e nomeamentos: Pedrón de
Ouro, premio Trasalba, medalla Castelao, premio de Investigación
da Xunta de Galicia, Cronista Xeral de Galicia (1992), premio das
Letras e das Artes da Xunta de Galicia; Lugo, Melide e Santiago
de Compostela danlle o seu nome a unha rúa etc... distincións que
sempre acolleu con moita humildade:
Vaia o meu fondo... sentimento de agradecemento pero reparen
en que eu non son merecente de semellante lembranza... porque
eu non fixen máis que cumprir cunha obriga, a obriga de
ensinar, principalmente de ensinar a aprender e de fortalecer a
personalidade (agradecemento cando lle dedicaron unha rúa en
Compostela)
os que acordaron darlle o meu nome nada podían esperar de
min, porque non son un político, nin son nada, non máis que un
pobre profesor xubilado (cando lle dedicaron unha rúa en Lugo)

21. paixón polos librospaixón polos libros
Máis de trece mil títulos forman a súa
biblioteca privada que cede ao Museo do
Pobo Galego o 17 de decembro de 1994 ao
tempo que escribe no libro de ouro do Museo:
No día que deixamos o noso "tesouro", a
sinxela biblioteca co pensamento na nosa
terra e na nosa cultura.
A nosa biblioteca é o legado que lles
deixamos aos que veñan detrás, e aínda que
non tivemos fillos, cada un dos libros que
fomos atesourando foi unha pequena
criatura que nos acompañou silandeira ao
longo das nosas vidas.

22. adeús a compañeira de toda a vidaadeús a compañeira de toda a vida
O 29 de marzo de 1996 falece dona
Teresa, coa que casara en 1932. Unha
muller que
máis dunha vez disimulou que eu
comprase algún libro para a nosa
biblioteca, sabedora da ilusión que
me facía algún volume detrás do que
levaba moito tempo cobizoso, e iso
aínda que os cartos fixesen falta para
cuestións máis importantes, como o
propio sustento diario.

23. pasamentopasamento
O 5 de novembro de 1999 Antonio Fraguas morre
en Santiago de Compostela. Os seus restos
repousan á entrada do cemiterio compostelán de
Boisaca, entre Aurelio Aguirre, Valle-Inclán e,
dende o 5 de xaneiro de 2012, tamén a carón do
seu amigo Díaz Pardo.
O século que agora rematamos ten que gravar en
todas as pedras de Compostela o talante
simpático, tenro, firme e (malia o seu arrandear
de paisano crebado pola querencia da terra e do
po bíblico) seguro deste noso don Antón. Deste
don Antón, O Noso que se nos foi onte
silandeiramente.
(Anxo Tarrío, “Don Antón, o Noso” in O Correo
Galego, 6/11/1999)

24. o seu Día das Letraso seu Día das Letras
O 7 de xullo de 2018 a Real Academia
Galega, decidiu que Fraguas sería o
escritor homenaxeado o Día das Letras
Galegas do ano 2019, coincidindo co
vixésimo aniversario do seu pasamento.
...A Fermín [Bouza Brey, colega seu do
SEG e xuíz na Estrada] dedicáronlle o
Día das Letras Galegas en 1992. Quen
me dera que algún ano mo dedicasen
a min tamén. Aínda que eu xa non o
verei...

25. o ano Fraguaso ano Fraguas
Neste 2019 son moitas as iniciativas que teñen
como centro a vida e obra de Antonio Fraguas:
primavera das letras, exposición itinerante
"Antonio Fraguas, memoria dun soño", traballos
de centros escolares,...
O 17 de maio a RAG tributará homenaxe a
Antonio “o da aldea” celebrando xuntanza en
Famelga, ao pé da escola onde outro Antonio
(mestre de Famelga) engaiolou e marcou o camiño
do noso Antonio.
E seguirán os actos...
Oxalá, pasados os fastos deste 2019, non quede no
esquecemento o legado deste galego bo e
xeneroso ao que os seus alumnos canonizaron
como “San Fraguas”

26. A cidade de Tui ten dous motivos xeográficos como cuarteis de senlleiro brasón: o río Miño e o
monte Aloia. Forma un conxunto monumental que comenza na Santa Igrexa Catedral e remata
nas mansións campesiñas extramuros da cidade. Na súa historia hai afastadas raíces, moitas aínda
descoñecidas na sombra da incertidume e a hipótese, máis ou menos lexendaria, de que un día se
poida mostrar a testemuña fidelísima que nos diga o nome dos históricos que tiveron a idea de
erguer en Tui a súa morada.
Pero se a historia da cidade ten lenda, tamén a ten o monte Aloia ou monte de San Xulián. É un
dos mellores miradores de Galicia. Dende o seu cume enxérganse Vigo, as illas Cíes, as Estelas de
Baiona, o pazo de Monterreal, o Pico de Santa Tegra, Caminha e as vilas do norte de Portugal, e a
liña do Miño deica Salvaterra.
No cume está a capela de San Xulián, levantada na explanada, e logo a cruz monumental, que lle
pon remate. Aquí celébrase unha gran romaría adicada ó titular do monte. Conta a tradición que
no momento de ocorrer a invasión musulmá en España, os tudenses fuxiron para os montes e
levaron para o Aloia “el cuerpo y reliquias del Mártir San Xulián”, segundo refire Ávila y
Lacueva... O monte está, segundo as lendas xeográficas, cheo de reliquias de santos enterrados alí.
E aínda chega unha crenza de santidade ó supor que San Xulián sufriu martirio no mesmo
monte...
"San Xulián do Monte Aloia" in Romarías e Santuarios, Galaxia, Vigo, 1989 (2ª), pp. 363-5
coda: un texto de Fraguas sobre Tuicoda: un texto de Fraguas sobre Tui

27. créditoscréditos
AA. VV., AA. VV., Antonio Fraguas Fraguas, 1905-1999. Un homeAntonio Fraguas Fraguas, 1905-1999. Un home
que traballou sempre por e pra Galicia. Ofrenda no seuque traballou sempre por e pra Galicia. Ofrenda no seu
CentenarioCentenario, Xunta de Galicia-Fundación Antonio Fraguas-, Xunta de Galicia-Fundación Antonio Fraguas-
Museo do Pobo Galego, 2006, 267 pp.Museo do Pobo Galego, 2006, 267 pp.
AA. VV., AA. VV., Coñecendo a Antonio Fraguas. Roteiros LiterariosCoñecendo a Antonio Fraguas. Roteiros Literarios,,
Hércules de Ediciones, A Coruña, 2019, 93 pp.Hércules de Ediciones, A Coruña, 2019, 93 pp.
AA. VV., AA. VV., O Instituto Rosalía de Castro e o Colexio SanO Instituto Rosalía de Castro e o Colexio San
ClementeClemente, Xunta de Galicia-Concello de Santiago, 2012,, Xunta de Galicia-Concello de Santiago, 2012,
pp. 129-138pp. 129-138
CAJARAVILLE, Héctor, CAJARAVILLE, Héctor, Antonio .. O bo mestre, o mestreAntonio .. O bo mestre, o mestre
bobo, Xerais, Vigo, 2019, 108 pp. , Xerais, Vigo, 2019, 108 pp.
FRAGUAS, Antonio, FRAGUAS, Antonio, As cousas de Antonio de InsuelaAs cousas de Antonio de Insuela,,
Editorial Compostela-Edicións O Correo Galego, Santiago,Editorial Compostela-Edicións O Correo Galego, Santiago,
1996, 96 pp.1996, 96 pp.
FRAGUAS, Antonio, FRAGUAS, Antonio, Do tempo e dos astrosDo tempo e dos astros, Galaxia, Vigo,, Galaxia, Vigo,
2019, 56 pp. 2019, 56 pp.
FRAGUAS, Antonio, FRAGUAS, Antonio, Romarías e santuariosRomarías e santuarios, Galaxia, Vigo,, Galaxia, Vigo,
19881988
VILLANUEVA GESTEIRA, Malores, VILLANUEVA GESTEIRA, Malores, Antonio Fraguas.Antonio Fraguas.
Mestre da memoriaMestre da memoria, Galaxia, Vigo, 2019, 196 pp. , Galaxia, Vigo, 2019, 196 pp.
https://academia.gal/letras-actual
https://gl.wikipedia.org/wiki/Ant%C3%B3n_Fraguas
http://consellodacultura.gal/diadasletrasgalegas/2019/
http://www.lingua.gal/letras-galegas/_/contido_0057/
2019-antonio-fraguas-fraguas
https://www.tabeirosmontes.com/a-interrupcioacuten-
traacutexica-do-galeguismo.html
https://emigracion.xunta.gal/es/conociendo-galicia/apr
ende/entrevista/anton-fraguas-fraguas
https://fraguasenlugo.org/

28. 17 MAIO 201917 MAIO 2019