SlideShare a Scribd company logo

diwan muqadimisi

•Download as DOC, PDF•
•
T
tughchi
Technology
1 of 13
‫دەۋىر ئىلكىتابلىرى-دەۋىر بىلوگى‬ ‫«‬ ‫تۈركىي تىللر دىۋانى« نىڭ مۇقەددىمىسى ئۈستىدە دەسلەپكى ئىزدىنىش‬ ‫مۇھەممەد سالىھ‬ ‫مېنىڭ »تۈركىي تىللر دىۋانى« )تۆۋەندە قىسقارتىلىپ »دىۋان« دېىىلىدۇ( بىلەن بولغان تونۇشلۇغۇم 06 -‬ ‫ىىللردىن باشلىنىدۇ. 2691 - ىىلى جۇڭگو پەنلەر ئاكادېمىىىسى شىنجاڭ شۆبىسىنىڭ مىللەتلەر تەتقىقات‬ ‫ئىنستىتۇتىدا ئىشلەۋاتقان چاغلىرىمىزدا بىز ئاتاقلىق تارىخشۇناس ئۇىغۇر ساىرانى ئەپەندى بىلەن بىرلىكتە »دىۋان«‬ ‫نى تەرجىمە قىلىشقا تۇتۇش قىلغانىدۇق. »دىۋان«نىڭ بۇ قېتىمقى تەرجىمىسىدە ئەرەبچە نۇسخىسىنى ئاساس‬ ‫قىلغانلىقىمىز ئۈچۈن، ئەرەبچىنى كۆرۈپ، ئۇچرىغان مەسىلىلەرنى ھەل قىلىشقا مەن مەسئۇل ئىدىم. »دىۋان«نىڭ‬ ‫ئەسلى تېكىستىنىڭ »مۇقەددىمە«سىنى تۇنجى قېتىم قولغا ئېلىپ ئوقۇش بىلەنل، ئۇنىڭغا ئىختىىارسىز بېرىلىپ‬ ‫كەتتىم. مۇقەددىمىدە ئىستىئارە، كىناىە، مەجاز )ئوخشىتىش( قاتارلىق ئىستىلىستىكىلىق ۋاسىتىلەرنىڭ ىۇقىرى‬ ‫ماھارەت بىلەن قوللىنىلىشى، قاپىىداش سۆزلەردىن تۈزۈلگەن نەپىس ئىبارىلەرنىڭ رەڭدار، جەزىبىكارلىقى مېنى‬ ‫ئۆزىگە مەپتۇن قىلىۋالدى. مۇئەللىپنىڭ ئىبارە سۈرۈشلىرى ئۆزگىچە بولۇپ، ئۇ ىۇقىرى بەدىئىي ئالھىدىلىكى،‬ ‫.ئۇسلۇبىنىڭ ئۆزىگە خاسلىقى، بەدىئىي تەسەۋۋۇر ۋاسىتىلىرىنىڭ ىۈكسەكلىكى بىلەن خاراكتېرلەنگەن ئىدى‬
‫ىېتۈك ئۇىغۇر ئالىمى مەھمۇد قەشقەرى »دىۋان«نىڭ »مۇقەددىمە«سىنى ئىسلم مۇئەللىپلىرىنىڭ ئەنئەنىسى‬ ‫بوىىچە ھەمدۇ - سانا سۆزى بىلەن باشلپ كىتاپنىڭ ىېزىلىشىغا تۈرتكىلىك رول ئوىنىغان مۇھىم ئامىل سۈپىتىدە‬ ‫ئەىنى دەۋرنىڭ تارىخى ئارقا كۆرىنىشى ئۈستىدە توختىلىپ مۇنداق دەىدۇ: »مەن تەڭرىنىڭ دۆلەت قۇىاشنى‬ ‫تۈركلەر بۇرجىدا تۇغدۇرغانلىقىنى ۋە پەلەكنىمۇ شۇلرنىڭ زېمىنى ئۈستىدە چۆگىلەتكەنلىكىنى كۆردۈم« )»دىۋان«‬ ‫).توم، 1 – بەت‬ ‫دەرۋەقە، 11 - ئەسىردە پۈتۈن ئوتتۇرا ئاسىىا زېمىنىغا ھۆكۈمرانلىق قىلىۋاتقان قاراخانىىلر، غەزنەۋىلەر،‬ ‫سەلجۇقىلر تۈركىي خەلق تەرىپىدىن بەرپا قىلىنغان خاندانلىقلر ئىدى. ئۇلرنىڭ ئۆز ئارا مۇناسىۋىتى بىر‬ ‫ئۇرۇشۇپ، بىر ئەپلىشىپ، كۆپ چاغلردا تىركىشىش ھالىتىدە تۇراتتى. ئۇلرنىڭ ئارىسىدا سەلجۇقىلرنىڭ ھەرىكىتى‬ ‫جانلنغان بولۇپ، ئۆزىنىڭ تەسىر دائىرىسىنى كۈچەپ كېڭەىتىپ بېرىۋاتاتتى. سەلجۇقىلر خاندانلىقى ئەسلىدە‬ ‫تۈركىي قەبىلىلەرنىڭ تارمىقى بولغان ئوغۇزلر تەرىپىدىن قۇرۇلغانىدى. سەلجۇق بولسا ئوغۇزلرنىڭ چىنىك‬ ‫قەبىلىسىنىڭ سەردارى دوقاقنىڭ ئوغلى ئىدى. ئۇ كېىىنكى مەزگىللەردە سەلجۇق قىسىملىرىنى باشلپ چەندگە‬ ‫كۆچۈپ كېلىپ ئۆز قەبىلىسى بىلەن ئىسلم دىنىنىڭ سۈننى مەزھىپىنى قوبۇل قىلغانىدى. ھىجرىىە 983 - ىىلى‬ ‫)مىلدىىە 899 - 999 - ىىلى( سەلجۇقىلر بۇخاراغا كېلىپ ىەرلەشتى. بۇ چاغدا ئەزەربەىجاندا سەلجۇقىلر بىلەن‬ ‫كوردلر ئارىسىدا جەڭ بولدى. سەلجۇقىلر رەي بىلەن ھەمەدان تەرەپلەرگە سۈرۈلۈپ، بۇ ىەرلەرنى ئىگىلىدى.‬ ‫ئۇلر ىۈرۈشنى داۋاملشتۇرۇپ، ئىراقتىكى مەۋسىل، دىىار بەكرى شەھەرلىرىنى ئىشغال قىلدى. 7031 - ىىلى‬ ‫مەرۋى، 8031 - ىىلى ھىرات ۋە نىشاپورلرمۇ سەلجۇقىلر تەرىپىدىن ئىگىلەندى. كېىىن سەلجۇقىلر ىەنە بەلخ،‬ ‫جورجانلرنى ئىگىلىدى. خارەزمنى بوىسۇندۇردى. سەلجۇقىلر ىەنىمۇ ئىلگىرلىگەن ھالدا كىرمان خانلىقىنى‬ ‫ىوقىتىپ، پۈتكۈل پارس زېمىنىنى بوىسۇندۇردى. خۇداساننى ئىشغال قىلغاندا، جامەلەردە ئوقۇلۇدىغان‬ ‫خۇتىبىلەردە سەلجۇق سۇلتانلىرى »ئۇلۇغ سۇلتان« دەپ تىلغا ئېلىنىدىغان بولدى. سەلجۇقىلر قەزۋىن بىلەن‬ ‫ھەمداننى ئېلىپ بولغاندىن كېىىن، ئىسپاھانغا قاراپ ئىلگىرلىدى. ئۇزۇنغا قالماي ئەزەربەىجان، ئەرمىنىىلەرنى‬ ‫ئىشغال قىلىپ، رۇم ئىپىرىىىسى زېمىنىغا ئىچكىرلەپ كىرگەن. بىر مەزگىل قىزىل دېڭىز ۋە ئوتتۇرا دېڭىزدىن‬ ‫).تارتىپ، چىن چىگرىلىرىغىچە بارغان ئىدى. )ۋ.ۋ بارتولدنىڭ »ئىسلم مەدەنىىەت تارىخى« غا قاراڭ‬ ‫كېىىنكى چاغلردا سالجۇقىلر بىلەن رۇم ئىمپىرىىىسى ئارىسىدا دۇنىا تارىخىدا مەشھۇر »مالزگىرد« ئۇرۇشى ىۈز‬ ‫بەردى. رۇم ئىمپىراتورى رومان دېككىنىس 002 مىڭ كىشىلىك قوشۇننى باشلپ، )ئىستانبول كونستانتىنوپول(‬ ‫دىن شەرققە قاراپ ىولغا چىقىپ، ھازىرقى ئەرمەنىستاندىكى ۋان كۆلىنىڭ شىمالىدىكى مالزگېرد قورغانىنىڭ‬ ‫ىېنىدىكى دالىغا ىېتىپ كەلگەن. سالجۇق سۇلتانى ئالىپ ئارىسلن ئۇنىڭغا تاقابىل تۇرۇش ئۈچۈن، 05 مىڭ‬
‫كىشىلىك قوشۇپ باشلپ چىققان. ئەسلىدە ئالىپ ئارىسلن مەسلىنى تىنچ ئۇسۇل بىلەن ھەل قىلماقچى بولغان.‬ ‫مىرخوندنىڭ رىۋاىەت قىلىشىچە، ئالىپ ئارىسلن رومانۇسقا ىازغان خېتىدە: »گەرچە سېنىڭ قوشۇنۇڭ كۆپ‬ ‫بولسىمۇ، لېكىن سەن شانلىق غەلىبىلەر قۇچۇۋاتقان سۇلتانغا دۇچ كېلىۋاتىسەن، ئالدىراڭغۇلۇق قىلغانلىقىڭغا‬ ‫پۇشاىمان قىلغان بولساڭ، تاجاۋۇزچىلىقىڭنى توختىتىپ، ماڭا باج تۆلىگىن. شۇنداق قىلساڭ، پادىشاھلىقىڭ ۋە‬ ‫مەملىكىتىڭنى قولۇڭغا قالدۇرىمەن، ساڭا چىقىلماىمەن. ئۇنداق قىلمىساڭ، ئۆز بېشىڭغا بال تېپىۋالغان‬ ‫.بولىسەن« دەپ ىازغان‬ ‫ئەمما، رومانۇس ئۇنىڭغا مۇنداق جاۋاب قاىتۇرغان: »سەن ىاۋاىى تىنچلىقنى خالىدىغان بولساڭ، ئىشغال‬ ‫قىلغان زېمىنلىرىڭنىڭ ھەممىسىنى ماڭا قالدۇرغىن. رەي شەھىرىنى ۋە ئۇنىڭدىكى سارىىىڭنى ساداقەتمەنلىك‬ ‫بىلدۈرۈش ىۈزىسىدىن ماڭا تۇتقىن«. ئىككى تەرەپنىڭ كەسكىن ئېلىشىشى بىلەن ئالىپ ئارىسلن غەلىبە قىلىپ،‬ ‫رومان دېككىنىس ئەسىر ئېلىنغان. جەڭ مەىدانىدا سۇلتاننىڭ مۇھاپىزەتچىلىرىدىن بىرى ئىمپىراتورغا ھۇجۇم‬ ‫قىلغان. ئىمپىراتور: »مېنى ئۆلتۈرمىگىن، مەن ئىمپىراتور رومان دېككىنىس بولىمەن« دېگەن. شۇنىڭ بىلەن ئۇ‬ ‫ئامان قالغان. ئالىپ ئارىسلن ئەسىرگە چۈشكەن »رومانوسنى تەخت ئۈستىدە ىېنىدا ئولتۇرغۇزۇپ‬ ‫».ھۆرمەتلىگەن. مەلىكشاھنىڭ ئوغلىغا رومانوسنىڭ قىزىنى ئېلىپ بەرگەن‬ ‫بۇ ۋەقەلەر ىۈز بەرگەن چاغ دەل ھىجىرىىە 364 - ىىلى مىلدى 1701 - ىىللىرى بولۇپ، مەھمۇد قەشقەرىنىڭ‬ ‫»دىۋانى« نى ىېزىۋاتقان مەزگىللەر ئىدى. بۇ چاغلردا ئىسلم ئىمپىرىىىسى ھېسابلنغان ئابباسى خەلىپىلىكى‬ ‫ئاجىزلىشىپ، خەلىپە پەقەت مەنىۋى داھى سۈپىتىدىل مەۋجۇت ئىدى. نۇرغۇن ۋاقىتلردا خەلىپىلىكنىڭ ئەمىلى‬ ‫ھوقۇقى ئۇلردا بولماستىن، باش ئەمىر دەپ ئاتىلىدىغان مەنسەپداردا ئىدى. خەلىپە ئوردا ئەمەلدارلىرىنىڭ قولىدا‬ ‫ئوىۇنچۇق ئىدى. قىلدىن قېىىق كەتسە، خەلىپىنى ئېلىپ تاشلپ، ئورنىغا باشقىنى قوىاتتى. ئەسكەرلەرنىڭ‬ ‫تەلىۋى ئورۇندالمىسا، خەلىپە قىىىن - قىستاققا ئېلىنىپ جازالىناتتى. خەلىپىلىكتىن ئېلىپ تاشلنغان مۇتتەقى،‬ ‫.قاھىرى، مۇستەكفى قاتارلىق 3 خەلىپىنىڭ كۆزلىرى ئوىۇپ تاشلنغانىدى‬ ‫ئارىسلن ئەبۇلھارىس بەساسىرى نىشاپور تۈركلىرىدىن بولۇپ، بەسا شەھىرىدىكى بىر ئادەمنىڭ غۇلمى )بال‬ ‫قۇلى( ئىدى. ئۇ، خەلىپە قائىم بىەمرىللھنىڭ خىزمىتىدە بولۇپ، بارا - بارا ىۈز تېپىپ خەلىپىنىڭ ئەڭ ىېقىن‬ ‫ئادىمىگە ئاىلنغانىدى. خەلىپە ھەرقانداق ئىش قىلسا ئۇنىڭ مەسلىھەتى بوىىچە قىلتتى. ئۇ، ئابباسى خەلىپىسىگە‬ ‫قارشى چىقىپ، مىسىردىكى پاتىمىلر سۇللىسى خەلىپىسىنىڭ تەرىپىنى ئالدى. ئۇ باغداتقا بېسىپ كىرىپ، خەلىپە‬
‫قائىم بىئەمرۇللھنىڭ سارىىىنى تالن - تاراج قىلدى. ئۇ باغداتنى ئىشغال قىلىپ بىر ىىلدىن كېىىن، توغرۇل بەك‬ ‫.تەرىپىدىن تارمار قىلىنىپ ئۆلتۈرۈلدى‬ ‫سەلجۇقى خاندانلىقىنىڭ قۇرغۇچىسى توغرول مەككە - مۇكەررەمنىڭ ىوللىرىنى ىاساش باھانىسى بىلەن ئاۋۋال‬ ‫ئىراققا، كېىىن باغداتقا قاراپ ىول ئالدى. توغرول باغداتقا ىېتىپ كېلىشتىن بۇرۇنل ئابباسىلرنىڭ خەلىپىسى‬ ‫قائىم بىئەمرىللھ بۇىرۇقى بوىىچە باغدات جامەلىرىنىڭ ئىمام - خەتىبلىرى مۇنبەرلەردە توغرولنىڭ نامىنى تىلغا‬ ‫ئېلىپ ئۆتتى ھەم ئۇنىڭ ھەققىدە دۇئالر قىلدى. بۇ، توغرولنىڭ باغداتقا غالىپ ھۆكۈمران سۈپىتىدە كىرىشىگە‬ ‫ھازىرلنغان جامائەت پىكىرى ئىدى. توغرول باغداتقا كىرگەندە، ئۇنىڭ ئالدىغا قائىم بىئەمرىللھنىڭ ۋەزىرى چىقىپ‬ ‫قارشى ئالدى. توغرۇل باغداتنى ئىشغال قىلغاندىن كېىىن، بۇ ىەردە مىلى 7501 - ىىلغىچە تۇردى. بۇ جەرىاندا‬ ‫ئۇ، باغداتتا ىۈرگۈزۈلۈپ كېلىۋاتقان دەىلەمىلەر زامانىدا تۈزۈلگەن قانۇننى بىكار قىلىپ، ئۆز ئالدىغا ىېڭى قانۇن‬ ‫ئورناتتى. شۇنداقتىمۇ توغرۇل ىەنىل مادارا ىولىنى تۇتۇپ، ئىككى خانداننىڭ دوست ئۆتۈشنى تەشەببۇس قىلدى.‬ ‫توغرۇل ئۆزىنىڭ قېرىندىشى داۋۇدنىڭ قىزى ئارىسلن خاتون خەدىچىنى قائىم بىئەمرىللھقا نىكاھلپ بەردى،‬ ‫نۆۋىتىدە توغرۇل ئۆزىمۇ خەلىپىنىڭ قىزىنى ئېلىشقا ئەلچى كىرگۈزدى. قائىم بىئەمرىللھغا بۇ ئېغىر كەلگەن‬ ‫بولسىمۇ، رەت قىلىشقا پېتىنالمىدى. ھىجرىىە 354 - ىىلى )مىلدى 1601 - ىىلى( تەبرىزنىڭ سىرتىدا خەلىفەنىڭ‬ ‫قىزىنى توغرۇل ئەقرى - نىكاھىغا ئالدى. توىلۇق ئۈچۈن ىۈز مىڭ تىلل ۋە نۇرغۇن سوۋغا - سالم ىوللىدى. توي‬ ‫بولۇپ 6 ئاىدىن كېىىن ھىجرىىە 694 - ىىلى )مىلدى 3011 - ىىلى(دا خەلىفە قىزى ۋاپات بولدى. توغرۇل بىلەن‬ ‫خەلىفە ئارىسىدا قۇدا - باجىلىق مۇناسىۋەت ئورنىتىلغاچقا، خەلىفە توغرۇلغا »مەلىكۇلمەشرىقى ۋەلمەغرىبى«‬ ‫ىەنى »شەرق ۋە غەربنىڭ پادىشاھى« دېگەن ئۇنۋاننى بەردى. شۇنىڭ بىلەن توغرۇل سەلجۇقىلردىن تۇنجى‬ ‫بولۇپ ئابباس خەلىپىلىكىنىڭ زېمىنىنى ئىگىلىگەن ھۆكۈمران بولۇپ قالدى. باغداتنىڭ بىخەتەرلىكى ۋە ئامانلىقىنى‬ ‫ساقلش ئۈچۈن، باغداتتا سەلجۇقى قوشۇنى تۇرغۇزۇلدى. شۇ ىىلى رامىزان ئېىىدا خەلىفە قائىم بىئەمرىللھنىڭ‬ ‫ۋەلىئەھدىلىكىگە تەىىنلەنگەن ئوغلى، مەھمۇد قەشقەرى »دىۋان«نى ئارمىغان قىلغان خەلىفە، مۇقتەدى‬ ‫بىئەمرىللھنىڭ دادىسى - زەخرۇددىن ئەبۇلئابباس مۇھەممەد 14 ىېشىدا ۋاپات بولدى، قائىم بىئەمرىللھ‬ ‫بۇنىڭدىن قاتتىق قاىغۇردى، ئوغلى ئەبۇلئابباس مۇھەممەدنىڭ كېنىزىكىنىڭ مۇقتەدى بىللھقا ھامىلدار‬ ‫ئىكەنلىكىنى ئۇقۇپ، كۆڭلى تەسكىن تاپتى، توغرۇلنىڭ ئورنىغا ئولتۇرغان مەلىكشاھمۇ ئابباس خەلىپىلىكىنى‬ ‫تېزگىنلەشنى بوشاشتۇرۇپ قوىمىدى. ئۇ، خەلىپىنى زىىارەت قىلىش نامى بىلەن باغداتقا ئۈچ قېتىم كەلدى.‬ ‫3901 - ىىلى 3 - قېتىم كەلگەندە باغداتتا ۋاپات بولدى. قائىم بىئەمرىللھنىڭ نەۋرىسى بولغان مۇقتەدى‬ ‫بىئەمرىللھ ئۆزىنىڭ ئەرەبىستان )سەئۇدى ئەرەبىستانى( زېمىنىدىكى نوپۇزىنى پەقەت مەلىكىشاھنىڭ كۈچى‬ ‫ئارقىلىق تىكلىگەنىدى. شۇنىڭ ئۈچۈنمۇ مەككە، مەدىنىلەردە پاتىمىلر خەلىفەلىرى نامىغا ئوقۇلىدىغان خۇتبە‬ ‫مۇقتەدى بىللھنىڭ نامىدا ئوقۇلىدىغان بولدى. مۇقتەدى بىئەمرىللھ پۈتۈنلەي سەلجۇقىلرنىڭ تەسىر دائىرىسى‬ ‫ئاستىدا ئىدى. بوۋىسى قائىم بىئەمرىللھ سۇلتان توغرۇلغا قىزىنى بېرىشكە تەستىرەك ماقۇل بولغان بولسىمۇ،‬
‫مۇقتەدى بىلل ئۆز قىزىنى سۇلتان مەلىكشاھىنىڭ ئالغانلىقى بىلەن پەخىرلەنگەنىدى. خەلىفەنىڭ ئېتراپ قىلىشى‬ ‫بىلەن سەلجۇقى سۇلتانلىرىنىڭ نامىغا جۈمە كۈنلىرى مەسچىتلەردە خۇتبەلەر ئوقۇلتتى. مەلىكىشاھ ئالەمدىن‬ ‫ئۆتكەندىن كېىىن ئوغلى مۇھەممەد ئۇنىڭ ئورنىغا ئولتۇرغان. باغدات خەلىفىسى مۇنتەزھىرى سۇلتانلىق ئورنىنى‬ ‫مۇھەممەدگە ئاتا قىلىش ىۈزىسىدىن ئۆز سارىىىدا كاتتا مۇراسىم ئۆتكۈزگەن. بۇ ھەقتە تارىخچى ئىبىن خوللىكان‬ ‫مۇنداق ھېكاىە قىلىدۇ: »مەلىكىشاھنىڭ ئوغلى سۇلتان مۇھەممەدنىڭ تەلىۋى بوىىچە خەلىفە مۇنتەزھىرنىڭ‬ ‫سارىىىدا سورۇن تۈزۈلدى، خەلىفە تەختىدە ئولتۇراتتى، ئۇنىڭ ئەتراپىدا دۆلەت ئەربابلىرى، ىۇقىرى دەرىجىلىك‬ ‫ئەمەلدارلر بار ئىدى. خەلىفەنىڭ ئۇچىسىدا پەىغەمبەر ئەلەىھىسسالمنىڭ رىداسى )ىەكتەك(، بېشىدا سەللە،‬ ‫قولىدا ھاسا تۇراتتى. خەلىفە ئادەت بوىىچە سۇلتان مۇھەممەدگە ىەتتە قات خىلئەت )تون( كىىدۈردى، بېشىغا‬ ‫تاج كىىدۈردى، بوىنىغا بوىۇنچاق ئاستى، قولىغا گۆھەر بىلەىزۈك تاقىدى. خەلىفە سۇلتانغا ئۆز قولى بىلەن تۇغ‬ ‫باغلىدى، ئۇنىڭغا ئىككى قىلىچنى تاقاپ قوىدى. شۇنداقل ئۇنىڭغا پۈتۈن جابدۇقلىرى بىلەن بەش ئارغىماق‬ ‫سوۋغا قىلدى. سۇلتان مۇھەممەدنىڭ قېرىندىشى سەنجەرگىمۇ ىۇقىرىقىدەك خىلئەت كىىدۈردى. سوۋغىلرنى‬ ‫تەقدىم قىلدى. شۇنىڭدىن كېىىن، خەلىپە باغداتنىڭ پۈتۈن جامەلىرىدە سۇلتان مۇھەممەدنىڭ نامىغا خۇتبە‬ ‫».ئوقۇلىدىغان بولدى‬ ‫خەلىفەلەر سۇلتان ئۇنۋانى بېرىلگەنلەرگە »ناسرۇددەۋلە« )دۆلەت مەدەتكارى(، »سەىفۇددەۋلە« )دۆلەتنىڭ‬ ‫قىلىچى(، »ئەزەدۇددەۋلە« )دۆلەتنىڭ ىاردەمچىسى( قاتارلىق لەقەپلەرنى بېرەتتى. غەزنىۋى، سەلجۇقى‬ ‫سۇلتانلىرىغا ھەم مۇشۇنداق لەقەپلەر بېرىلگەن. ھىجرىىە 354 - ىىلى )مىلدى 1601 - ىىلى( غەربىي‬ ‫قاراخانىىلردىن ئەبۇئىسھاق ئىبراھىم ئىبىن ناسىرغا ئابباسلرنىڭ خەلىفىسى قائىم بىئەمرىللھ تەرىپىدىن لەقەپ‬ ‫بېرىلگەن ۋە تون ئەۋەتىلگەنىدى. تاۋغاچ بوغرا قاراخان ئەبۇ ئىسھاق ئىبراھىم ئىبىن ناسىر نامىغا لەقەپ‬ ‫.ئۇنۋانلىرى ئەىنى زاماننىڭ قائىدىسى بوىىچە خەلىفەنىڭ نامىمۇ ىېزىلىپ، تەڭگە پۇللر قۇىدۇرۇلغانىدى‬ ‫ئابباسلر خەلىپىلىكىدە تۈركىي خەقلەردىن بولغان ھەربىي ۋە مەمۇرى ئەمەلدارلرنىڭ تەسىر كۈچى زور ئىدى.‬ ‫مىلدى 368 - ىىلى تەختكە ئولتۇرغان مۇستەئىن بىللھنى ھاجىپلىق مەنسىپىدىكى چوڭ بۇغا، كىچىك بۇغا‬ ‫قاتارلىق تۈركىي ئەربابلر ىۆلەپ چىقارغانىدى. سۇىۇتنىڭ »تارىخۇلخۇلەفا« )خەلىفىلەر تارىخى( كىتابىدا‬ ‫كۆرسىتىلىشىچە: »بۇ ئىككى ھاجىپنىڭ بىرىنىڭ ئىسمى ۋەسىف، ىەنە بىرىنىڭ ئىسمى بۇغا ئىدى«. خەلىفە ئۇلردىن‬ ‫بىسوراق ھېچ ئىش قىللماىتتى. تۈرك ئەمەلدارلىرىنىڭ مەنسىپى باللىرىغا قالتتى، چوڭ بۇغا ئۆگەندىن كېىىن،‬ ‫ئۇنىڭ ھاجىپلىق ئورنىغا ئوغلى مۇسا ۋارىسلىق قىلدى. دېمەك، بۇ چاغلردا ئابباسى خەلىپىلىكىنىڭ باغدات،‬ ‫سامەررادىن ئىبارەت ئىككى مەركىزىدە خەلىپىلىكنىڭ ھاجىپلىق، باش ھەربى سەركەردىلىك قاتارلىق چوڭ‬ ‫مەنسەپلىرىنى تۈركىي خەلقلەر ئىگىلىگەنىدى. خەلىپىلىك ۋىلىەتلىرىنىڭ ۋالىلىقىمۇ تۈركىي خەلقلەرنىڭ قولىدا بولۇپ،‬ ‫ئۇ جاىلرنىمۇ تۈركىي خەلقلەر ئىدارە قىلتتى. ئالىلى، نىشاپور تۈركلىرىدىن بولغان ئەبۇ سالىھ ىەھىا مىلدى 777‬
‫- ىىلى مىسىر ۋالىلىقىغا تەىىن قىلىندى. خەلىفە مۇئىتەسمىنىڭ ھەربىي باش سەركەردىلىك مەنسىپىدە تۇرغان‬ ‫سابىت تۈركىي 438 - ىىلى، پەتھى ئىبنى خاقان مىلدى 358 - ىىلى، ئىناج 448 - ىىلى مىسىرنىڭ ۋالىلىقىغا‬ ‫تەىىنلەنگەن تۈركىي ئەمەلدارلر ئىدى. تۈرك سەردارلىرىدىن بولغان ئەھمەد ئىبنى تولۇن مىسىر ۋالىسى بولغان‬ ‫تۈرك قېىنىئاتىسى ماجورنىڭ ىاردىمى بىلەن مىسىرنىڭ ۋالىلىقىنى قولغا كەلتۈرۈپل قالماي، ىەنە سۈرىىە، ھەلەپ‬ ‫)سۈرىىەدىكى بىر شەھەر( قاتارلىق جاىلرنى مىسىر دائىرىسىگە قوشۇۋېلىپ، ھۆكۈمرانلىق زېمىن دائىرسىنى‬ ‫تېخىمۇ كېڭەىتتى، شۇ ئارقىلىق تولۇنىىە دۆلىتىنىڭ قۇرۇلۇشىغا ئاساس سېلىپ، 02 ىىلچە ھۆكۈم سۈردى.‬ ‫مىسىردا ھازىرغىچە ساقلىنىپ كېلىۋاتقان »ئىبنى تولۇن جامەسى« ئەنە شۇ ئەھمەد ئىبنى تولۇندىن قالغان‬ ‫ىادىكارلىقتۇر. ئۇنىڭدىن كېىىن مىسىردا سەلتەنەت قۇرغان ئەخشەدىلەر، ئاتابەگلەر، ئەىىۇبىلەرمۇ تۈركىي‬ ‫خەلقلەردىن ئىدى. ئابباسلرنىڭ ھەرەم ساراىلىرىغا كىرگەن تۈرك كېنىزەكلىرىمۇ نوپۇز قازىنىشقا باشلىدى.‬ ‫خەلىفە مەئموننىڭ ئانىسى ھاراجىلە، خەلىفەموكتەفى بىللھنىڭ ئانىسى چىچەن، خەلىفە مۇستەكفى بىللھنىڭ‬ ‫ئانىسى ئالتۇن، خەلىفە ناسىرلىدىنللھنىڭ ئانىسى، ۋە خەلىفە مۇستەنىسربىللھنىڭ ئانىسى ئەنە شۇ تۈركىي‬ ‫خەلقلەرگە مەنسۇپ كېنىزەكلەردىن ئىدى. ئابباسلرنىڭ تۈركىي خەلقلەرىدىن قوشۇن تەشكىل قىلىشىمۇ‬ ‫ئومۇمىي ىۈزلىنىش بولۇپ قالغانىدى. مىلدى 468 - 568 - ىىللىرى خەلىفە مۇئتەز، مۇستەئىنغا قارشى تۇرۇش‬ ‫.ئۈچۈن تۈركلەردىن 05 مىڭ كىشىلىك قوشۇن سەپەرۋەر قىلغان‬ ‫ئەرەپلەرنىڭ ئەدەبىي ئەسەرلىرىدە تۈركلەرنى ماختاپ مەدھىىىلەىدىغان خاھىشلر كۆتۈرۈلۈشكە باشلىدى.‬ ‫تۈركلەرنىڭ باتۇرلۇقىنى تۇنجى بولۇپ مەدھىىلىگەن، باغداتتا ىېتىشكەن ئاتاقلىق ئەرەپ شائىرى ئابباس ئىبنى‬ ‫:رۇمى مۇنداق ىازىدۇ‬ ‫تۈرك ئەسكەرلىرى جەڭ مەىدانىدا تۆمۈر سېپىلدەك ساباتلىق تۇرىدۇ. كىشىنىڭ كۆزىگە دېڭىز«‬ ‫دولقۇنلۋاتقاندەك كۆرۈنىدۇ. جەڭ باشلنغاندا دۈشمەنگە قارشى خۇددى ىېنىپ تۇرغان ئوت بولۇپ تېگىدۇ.«‬ ‫قىپچاقلر ھەققىدە ىېزىلغان شېئىردا مۇنداق تەسۋىرلىنىدۇ: »باتۇر تۈرك ىىگتىلىرىنىڭ دۈشمەنلەرنى‬ ‫كېلىشتۈرۈپ سېلىشى ئالدىدا چاقماقمۇ ىىپ ئېشەلمەىدۇ. ئۇلر شۇنداق بىر قەۋمدۇرىكى، دوستلرغا‬ ‫مەرھەمەت قىلىشتا پەرىشتىلەرگە ئوخشاىدۇ، جەڭ مەىدانىدا دۈشمەنگە خۇددى دىۋىدەك تېگىدۇ«‬ ‫).)»تەلپىقۇلئەخبا«، 1 - جىلد 36 -، 38 – بەتلەر‬
‫كېىىنكى دەۋر، تۈركىي خەلقلەر كۆپلەپ جەنۇبقا كۆچكەن دەۋر بولدى. بولۇپمۇ ئوغۇز تۈركمەنلىرى خۇراسان،‬ ‫شەرقى ئىران، ئىراق، شام ۋە كىچىك ئاسىىاغا تۈركۈم - تۈركۈملەپ كۆچتى. بۇ كۆچمەنلەر بارا - بارا شۇ جاىلر‬ ‫ئاھالىسىنىڭ ئېتنىك تەركىۋىگە تەسىر كۆرسىتىشكە باشلىدى. ئەمەۋىلەر زامانىدا، ئوتتۇرا ئاسىىانىڭ نۇرغۇن جاىلىرى‬ ‫ئەرەب قوشۇنلىرى تەرىپىدىن ئىشغال قىلىندى. ئۇ ىەرلەرنىڭ ئاھالىلىرى ئەرەبلەرگە خىراج )باج( تۆلەىتتى، گاھى‬ ‫باج ئورنىدا ئۇلرغا بالىلىرىنىمۇ ئەۋەتىپ بېرەتتى، ئۇلر قۇلغا ئوخشاش سېتىلغانلىقتىن، ئۇلرغا مەملۇك، ىاكى‬ ‫مەمالىك )چاكارلر( دېىەلەىتتى. بۇنداق مەملۇكلر خەلىفە ساراىلىرىدا ئەمىرلەرگە تەقسىم قىلىنىپ بېرىلەتتى.‬ ‫خەلىفە قوشۇنىغا قاتناشتۇرۇلتتى. تۈركلەرنىڭ ئەرەپ قوشۇنىغا قاتنىشىشى ئابباسىلر سۇللىسىدىن خەلىفە‬ ‫.مەنسۇر )457 - 577 - ىىللىرى( زامانىدا باشلنغانىدى‬ ‫خەلىفە مۇئتەسىم زامانىدا )838 - 248 - ىىللىرى( تۈركلەرنىڭ نوپۇزى ناھاىىتى زوراىدى. مۇئتەسىم تۈركلەردىن‬ ‫مۇسۇلمان ۋە غەىرى مۇسۇلمان دەپ ئاىرىماستىن ئۇلرنىڭ ھەممىسىنى ئەسكەرلىككە ئېلىۋىرەتتى. غەىرى‬ ‫مۇسۇلمان تۈركلەردىن قوشۇنغا قاتناشقانلر ئاستا - ئاستا ئىسلم دىنىنى قوبۇل قىلتتى. شۇنىڭ بىلەن‬ ‫ئىرانلىقلرنىڭ قولىدىكى نوپۇز بارا - بارا تۈركلەرگە ئۆتتى. خەلىفەلىكتىكى ئىشلرنىڭ ھەممىسى تۈركلەرنىڭ راىى‬ ‫بوىىچە بولىدىغان بولدى. مۇتەۋەككىل )748 - 168 - ىىللىرى( زامانىدا ئۇلرنىڭ كۈچى تېخىمۇ زوراىدى، مۇئتەز‬ ‫خەلىفە تەختكە چىققان چاغدا، ئۇنىڭ ىېقىنلىرىدىن بىرى مۇنەججىمدىن: »مۇئىتەزنىڭ خەلىفىلىكى قانچىلىك‬ ‫داۋاملىشار؟« دەپ سورىغاندا مۇنەججىم: »تۈركلەر ئۇنىڭ قاچانغىچە داۋاملىشىشىنى خالىسا، ئۇ شۇ چاققىچە‬ ‫داۋاملىشىدۇ« دەپ جاۋاب بەرگەن. مۇئىتەسىمنىڭ زامانىدا ئىسلم ئەللىرىدە تۈركلەرنىڭ نوپۇزى ئالھىدە‬ ‫كۈچەىگەنىدى، خەلىفە مۇئتەسىمنىڭ ئانىسى تۈركىي خەلقلەردىن ئىدى. ئۇئىتەسىم ئاكىسى ئەمىننى ئىرانلىقلر‬ ‫ئۆلتۈرۈۋەتتى، دەپ ئۇلرغا دۈشمەنلىك بىلەن قاراپ، تۈركلەرنى ئۆزىنىڭ ىېقىن ىاردەمچىسى قىلىۋالغانىدى.‬ ‫تۈرلۈك ىول بىلەن باغداتقا كېلىپ قالغان، خەلىفە مۇئىتەسىمگە تەۋە تۈركىي غولملرنىڭ ئۆزىل 81 مىڭدىن‬ ‫.ئاشاتتى. خەلىفە مۇئىتەسىمنىڭ قوشۇنىنىڭ كۆپ قىسمىنى تۈركىي ئەسكەرلەر تەشكىل قىلتتى‬ ‫خەلىفە مۇئىتەسىم زامانىدا غەىرى ئەرەبلەرنىڭ نوپۇزى ىۇقىرى كۆتۈرۈلۈشكە باشلىغان. مۇئىتەسىم ئۆزىنىڭ‬ ‫خەۋىپسىزلىكىنى كۈچەىتىش ئۈچۈن مىسىرلىقلردىن مەخسۇس قوشۇن تەشكىللەپ، ئۇلرغا »مەغارىبە« دەپ‬ ‫.نام بەرگەن. تۈركىي خەلقلەردىن بىر قوشۇن تەشكىللەپ ئۇلرغا »پەراغىنە« ىاكى »ئەتراك« دەپ نام بەرگەن‬
‫مەھمۇد قەشقەرى »دىۋان« مۇقەددىمىسىدە »دىۋان«نى خەلىپە مۇقتەدى بىئەمرىللھقا ئارمىغان قىلغانلىقىنى‬ ‫تىلغا ئېلىپ ئۆتىدۇ. ئۇنىڭ ئىسمى ئەبۇلقاسىم ئۇدرە تۇددىن ئابدۇلل بولۇپ، ئاتىسى زەخىرۇددىن ئەبۇلقاسىم‬ ‫مۇھەممەد ۋاپات قىلغاندا تېخى ئانىسىنىڭ قوسىقىدا ئىدى. ئۇنى چوڭ دادىسى خەلىپە قائىم بىئەمرىللھ‬ ‫قېتىرقىنىپ تەربىىلەپ، ئەخلقىي ۋە ئىلىمىي جەھەتتىن ىاراملىق قىلىپ ىېتىشتۈرىدۇ. مۇقتەدى 02 ىېشىدا‬ ‫ھىجرىىە 674 - ىىلى )مىلدى 5701 - ىىلى( شەئبان ئېىىنىڭ )ھىجرىىە 7 - ئاي( 31 - كۈنى جۈمە كۈنىدە‬ ‫ۋەزىرلەر، ئەمىرلەر ۋە ىۇرت چوڭلىرى قاتناشقان كاتتا مۇراسىمدا خەلىپىلىك تەختىدە ئولتۇرىدۇ. چوڭ‬ ‫ئەربابلردىن ئەڭ ئاۋۋال خوجىزادە شەرىف ئەبۇ جەئفەر خەلىپىگە قول بېرىپ بەىئەت قىلىدۇ. بەىئەت قىلىش‬ ‫جەرىانىدا ئەبۇجەئفەر: »ئارىمىزدىن بىرەر باشلىق تۈگىسە، ئورنىغا ىەنە بىر باشلىق چىقىدۇ.« - دەپ شېئىر‬ ‫.باشلىدۇ‬ ‫بۇ چاغدا خەلىپە: »بۇ باشلىق ئەمەلىىەتچىل بولسا، كىشىلەر ىاقتۇرىدۇ« دەپ شېئىرنىڭ ئاىىغىنى چۈشۈرىدۇ.‬ ‫ئارقىدىنل خەلىپىگە ئەبۇ ئىسھاق شىرازى )نىزامىىە مەدرىسىنىڭ باش مۇدەررىسى(، ئەبۇ نەسىر ئىبنى سەبباغ،‬ ‫.ئەبۇ مۇھەممەد تەممى قاتارلىق ئالىملر بەىئەت قىلىدۇ‬ ‫مۇقەددىمە«دە مەھمۇد قەشقەرى خەلىپە مۇقتەدىنى ىاخشى سۈپەتلەر بىلەن تەرىپلەپ ئۇنىڭ ھەققىدە دۇئا«‬ ‫قىلىدۇ. مەھمۇد قەشقەرىنىڭ مۇنداق قىلىشىمۇ ئاساسسىز ئەمەس ئىدى. خەلىپە مۇقتەدى دۆلىتىنىڭ ئاۋاتلىقى‬ ‫ئۈچۈن كۆپ ئىشلرنى قىلغان. جەمئىىەت ئامانلىقىنى كۈچەىىتكەن، قىمارخانا، پاھىشخانىلرنى ىوقاتقان.‬ ‫كەپتەرۋازلىق، بىكار تەلەپلەرگە چەك قوىغان. مۇنچا - سەرراپلردىن چىققان پاسكىنا سۇلرنى دەجلە دەرىاسىغا‬ ‫ئېقىتىۋېتىشنى توسقان. ئاىرىم قۇدۇقلرنى كولىتىپ پاسكىنا سۇلرنى چىقىرىشنى ىولغا قوىغان، ئىلىم ئىشلىرىنىڭ‬ ‫راۋاجىغا ئىمكان بېرىپ، ئالىملرنى ھۆرمەتلىگەن، ئۇلرنىڭ ئورنىنى ئۆستۈرگەن. مەھمۇد قەشقەرى‬ ‫مۇقەددىمىدە: »تۈرك تىلىنى ئۆگىنىڭلر، چۈنكى ئۇلرنىڭ ھۆكۈمرانلىقى ئۇزاق داۋام قىىدۇ« )»دىۋان«، توم، 2 -‬ ‫بەت( دېگەن ھەدىسنى نەقىل كەلتۈرۈپ، بۇنى ئىشەنچىلىك بۇخارالىق بىر ئالىم بىلەن نىشاپورلۇق بىر ئالىمدىن‬ ‫ئاڭلىغانلىقىنى ىەنى تەلىم ئالغانلىقىنى ئېىتىدۇ. بۇ ىەردە »ئاڭلىدىم« دەپ تەرجىمە قىلىنغان سۆز ئەسلى‬ ‫تېكىستىدە »سەمئىتۇ« بولۇپ، ھەدىسشۇناسلرنىڭ ئىستىلھى )تەبىرى( بوىىچە ئېىتقاندا، بۇ سۆزنىڭ مەنىسى‬ ‫»ھەدىس ئۆگەندىم« دېگەن بولىدۇ. دېمەك، بۇ سۆز ھەدىس ئۆگەنگۈچى شاگىرت بىلەن ئۆگەتكۈچى‬ ‫ئۇستازنىڭ ئارىسىدا قوللىنىلىدۇ. بۇنىڭدىن شۇنى كۆرۈۋالغىلى بولىدۇكى، مەھمۇد قەشقەرى ھەدىس ئىلمى‬ ‫بىلەنمۇ شۇغۇللنغان، بۇخارا، نىشاپورلرغا بېرىپ ئىلىم تەھسىل قىلغان. ئەىنى زامانلردا بۇخارا ئىسلم‬ ‫مەدەنىىىتىنىڭ ۋە ئىسلم ئىلىملىرىنىڭ مەركىزى بولغان، بۇخارا ئۆزىنىڭ مەدرىسلىرى، ىېتىشتۈرۈپ چىققان‬
‫ئالىملىرى بىلەن جاھانغا داڭق چىقارغان. تالىبۇلئىلىملەرنىڭ ۋە ئۆلىمالرنىڭ قىبلىگاھى بولغان. ئوتتۇرا ئاسىىا‬ ‫بوىىچە داڭدار ئالىملرنىڭ نۇرغۇنى بۇخارا مەدرىسلىرىنىڭ ئۈزۈپ چىققان پىشقەدەم تالىبۇلئىلىملىرى ئىدى.‬ ‫ھەدىسشۇناسلىق بۇرۇندىن تارتىپ بۇخارادا ئالھىدە راۋاجلنغانىدى. ھەدىسشۇناسلرنىڭ پىرى، ئەڭ مۆتىۋەر‬ ‫.كىتاب »سەھىھىلبۇخارى«نىڭ مۇئەللىپى ئىمام بۇخارى ئەنە شۇ بۇخارادا ىېتىشكەنىدى‬ ‫نىشاپورمۇ بۇخاراغا ئوخشاش ئىلىم مەركەزلىرىدىن بىرى ئىدى. ئەىنى چاغلردا ئابباسىىە دۆلىتىدە ئىككى ئىلىم‬ ‫مەركىزى بولۇپ، بىرى باغدات، ىەنە بىرى نىشاپور ئىدى. ئىسلمىىەت تارىخىدا تۇنجى بولۇپ مەىدانغا كەلگەن‬ ‫نىزامىىە مەدرىسىنىڭ بىرى باغداتدا، ىەنە بىرى نىشاپوردا تەسىس قىلىنغانىدى. ئىلىم سورۇنلىرى، بىلىم ئېلىش‬ ‫جاىلىرى مەسچىتلەردىن مەدرىسلەرگە كۆچكەن دەۋرلەردە نىشاپور شەرقىنىڭ كۆزنىكى، فازىللرنىڭ كانى،‬ ‫.ئۆلىمالرنىڭ ماكانىغا ئاىلنغان ئىدى‬ ‫مەھمۇد قەشقەرى ئۇىغۇرتىلى بىلەن ئەرەب تىلىغا توشقان تىلشۇناس بولۇشى بىلەن تەفسىر، ھەدىس، فىقھى‬ ‫)قانۇنشۇناسلىق( قاتارلىق ئىسلم شۇناسلىق بىلىملىرىنىمۇ پۇختا ئىگىلىگەنىدى. مەزكۇر ھەدىسنى بۇخارالىق ۋە‬ ‫نىشاپورلۇق ھەدىس ئالىملىرىدىن ئۈگەنگەنلىكىدىن قارىغاندا، ئۇنىڭ بۇخارا ۋە نىشاپور قاتارلىق ئىلىم‬ ‫مەركەزلىرىگە بېرىپ ئىلىم تەھسىل قىلغان. ئىمام بۇخارادىن قالسىل 2 - ئورۇندا تۇرىدىغان، مەشھۇر ھەدىس‬ ‫كىتابى »سەھھى مۇسلىم«نىڭ مۇئەللىپى مۇسىلىم ئىبىن ھوججاج نىشاپورلۇق ئالىم ئىدى. ئىمام بۇخارى‬ ‫نىشاپورغا كەلگەندە، مۇسىلىم ئۇنىڭدىن ھەدىس ئىلىمى ئۆگەنگەن ۋە ئىمام بۇخارىدىن ئۆرنەك ئالغانىدى.‬ ‫نىشاپور - ئەبۇلئاببەسۇلئەسەم، ئەبۇ مەنسۇر، ئابدۇلمەلىك، ئەبۇ ئابدۇللھا كىم قاتارلىق ھادىس ئالىملىرى‬ ‫ئۆتكەن ىۇرت ئىدى. ىۇقىرىقى ھەدىستىكى ئىككى ئالىم ئەسلى تېكىستتە »ئىمام« دېگەن سۆز بىلەن‬ ‫ئىپادىلەنگەن، بۇ ىەردىكى »ئىمام«نىڭ مەنىسى »ھەدىسشۇناس، ھەدىس ئالىمى، ھەدىس پېشۋاسى«‬ ‫دېگەن بولىدۇ: لېكىن مۇئەللىپ بۇ ىەردە ئۇلرنى »ئىمام« دەپ ئاتاش بىلەنل كۇپاىىلىنىپ، ئۇلرنىڭ ئىسمىنى‬ ‫ئېنىق تىلغا ئالمىغان. بۇنىڭ سەۋەبىنى مۇنداق چۈشىنىشكە بولىدۇ، مەھمۇد قەشقەرى ىۇقىرىقى ھەدىسنى‬ ‫ئىشەنچىلىك كىشلەردىن ئاڭلىغانلىقىنى ئېىتقاندا رىۋاىەت قىلغۇچىلرنىڭ »ئۆزى جاۋابكار«، »توغرا بولمىغان‬ ‫تەقدىردىمۇ« دېگەن ئىزاھنى بېرىپ مەزكۇر ھەدىسكە تازا ئىشەنچ قىللماىدىغانلىقىنى بىلدۈرگەن. روشەنكى،‬ ‫مۇئەللىپ ئۆزىگە ئۇستاز ىوللۇق ھەدىس پېشۋالىرىنىڭ ئىسمىنى ئاتاپ تۇرۇپ ئۇلرنى ىالغانغا چىقىرىشنى ئەپ‬ ‫.كۆرمىگەن، ئۇلرنى ئاىىغان‬ ‫ئىككىنچى ھەدىسكە كېلىدىغان بولساق، مەھمۇد قەشقەرى بۇ ھەدىسنى توغرا، دەپ قارىغان، شۇنىڭ ئۈچۈن‬ ‫ئۇنى ھۈسەىىن خەلەپتىن تەلىم ئالدىم، دەپ ئۇستازنىڭ ئىسمىنى ئاشكارا تىلغا ئالغان. »ھەدىس قۇرسى«‬
‫رىۋاىەت قىلغۇچى ھۈسەىىننى مەھمۇد قەشقەرى شەىخ، ئىمام، زاھىد قاتارلىق ئۈچ سۆز بىلەن سۈپەتلەىدۇ. بۇ‬ ‫ىەردىكى »شەىخ«نىڭ مەنىسى ھەدىس ئالىملىرىنىڭ ئىستلھى بوىىچە ئېىتقاندا، ھەدىس ئىلىمىدا تونۇلغان‬ ‫ئۇستاز، دېگەن بولىدۇ، »ئىمام« نىڭ مەنىسى ئىلىم - پەننىڭ بىرەر تۈرىدە ئۈزۈپ چىقىپ، شۇ پەننىڭ‬ ‫مۇتەخەسىسى، پېشۋاسى بولغان ئادەمگە قارىتا ئېىتىلىدۇ. بۇ ىەردە ھەدىس ئىلىمىنىڭ ھەممە ئېتراپ قىلغان‬ ‫مۇتەخەسىسى دېگەن مەنانى بىلدۈرىدۇ. »زاھىد« تەقۋادار مەنىسىدە، بۇنىڭدىن تەقۋادار ئادەم ھەدىس‬ ‫رىۋاىەت قىلىشتا ىالغاننى ئارىلشتۇرماىدۇ، دېگەن مەنا چىقىدۇ. »دىۋان« دا »ھۈىسىىن بىن الكاشغرى« ىەنى‬ ‫قەشقەرلىق خەلىفە ئوغلى ھۈسەىىن، دەپ تىلغا ئېلىنغان. تارىخى مەنبەلەردە بولسا، ھۈسەىىن ئىبىن ئەلى‬ ‫ئىبنى خەلەف دەپ تىلغا ئېلىنغان. ھەدىسشۇناس ئالىملرنىڭ تەرجىمھالى ىېزىلغان ۋە ئىشەنچىلىك، دەپ‬ ‫قارالغان »مىزانۇلئئىتدال« )ھەدىسشۇناسلرنىڭ تەرجىمھالى(دا ئۇ ئەڭ زېرەك ھۈسەىىن ئىبىن ئەلى كاشغەرى‬ ‫دەپ ئېلىنغان. شۇنىڭدەك ئەبۇلفەزلى ھۈسەىىن ئىبىن ئەلى بولسا، ئىبىن غىلن دىن ھەدىس رىۋاىەت قىلىدۇ.‬ ‫ئىبىن غىلن ھەدىس رىۋاىەت قىلىشتا ئىشەنچىلىك ئەمەس، دەپ باھا بېرىدۇ. »مىزانۇلئئىتدال« كىتابىدا‬ ‫»ئەلمەئى« )زېرەك( دېگەن سۆز ھۈسەىىننىڭ سۈپىتى قىلىپ ئېلىنغان. »مۇلھەقاتۇسسۇراھ« )سۈرراھە‬ ‫لۇغىتىنىڭ قوشۇمچىسى( دا ھۈسەىىننىڭ ئوغلى ئابدۇغەففارنىڭ سۈپىتى قىلىپ ئېلىنغان.‬ ‫»مۇلھەقاتۇسىسۇرراھ« نىڭ مۇئەللىپى »مىزانولئئىتدال« نىڭ مۇئەللىپدىن ىېرىم ئەسىرچە بۇرۇن ئۆتكەنلىكى ۋە‬ ‫ھۈسەىىن ئىبىن ئەلى خەلەفنىڭ ىۇرتدىشى بولغانلىقى ئۈچۈن بۇ ىەردە ئۇنىڭ سۆزى باشقىلرنىڭكىدىن‬ ‫ئىشەنچىلىكرەك دەپ قاراشقا توغرا كېلىدۇ. جامال قارشى »سۇراھ« لۇغىتىنىڭ مۇلھەقاتىدا )قوشۇمچىسى(‬ ‫ھۈسەىىن ئىبنى ئەلى ئىبنى خەلەف كاشغەرى، دېىىلگەن. دېمەك، »دىۋان«دا ھۈسەىىننىڭ دادىسى بولغان‬ ‫ئەلى سۆزى چۈشۈپ قىلىپ، ھۈسەىىننىڭ بوۋىسى ئۇنىڭ دادىسى قىلىپ قوىۇلغان. ھۈسەىىن ئۆز دەۋرىدە‬ ‫تونۇلغان زور ئالىم بولۇپ، باغدات ۋە قەشقەرلەرنىڭ مەدرىسلىرىدە نۇرغۇن تالىبۇلئىلملەرگە دەرس ئۆگەتكەن.‬ ‫تەفسىر ۋە ھەدىسكە ئائىت كۆپلىگەن ئەسەرلەرنى ىازغان. مىلدى 3901 - ىىلى )ھىجرىىە 684 - ىىلى(‬ ‫قەشقەردە ۋاپات بولغان، ھۈسەىىن ئىبنى ئەلى ئىبنى خەلەفىنىڭ زېرەك ئابدۇلغەففار دەپ ئاتىلىدىغان بىر‬ ‫ئوغلى بولۇپ، ئۇمۇ دادىسىغا ئوخشاشل توشقان ئالىم بولغان، تەفسىر ۋە ھەدىسكە ئائىت ئەسەرلەرنى تەسنىپ‬ ‫.قىلغان‬ ‫ئېىتىشلرغا قارىغاندا، ئۇ قەشقەردە دادىسىنىڭ ھوزۇرىدا دەرس ئوقۇۋاتقاندا، ئۇنى شۇ زاماننىڭ سەلتەنەت‬ ‫تەختىدە ئولتۇرغان خان چاقىرىپ، ئۇلغ ئەۋەتىدۇ. ئابدۇغەففار ىولدا كېتىۋېتىپ ئۇلغدىن ىىقىلىپ چۈشۈپ، شۇ‬ ‫جاىدىل جان ئۈزىدۇ. ئۇ نىڭ جەسىدى قەشقەرنىڭ سىرتىدىكى ىەتتە قىبلە دېگەن جاىغا دەپنە قىلىنىدۇ.‬ ‫ئابدۇغەففارنىڭ ئاتىسى ھۈسەىىن ئىبنى ئەلى ئىبنى خەلەپمۇ »ىەتتە قىبلە« دېگەن جاىغا دەپنە قىلىنغان‬ ‫بولۇشى مۇمكىن. ئەنە شۇ ئابدۇغەففار »تارىخ كاشغىر« )»قەشقەر تارىخى«( كىتابىنى ىازغانىدى. ئەپسۇسكى،‬
‫بۇ كىتاب ھازىرغا قەدەر باىقالغىنى ىوق. ئابۇغەففارنىڭ ۋە ئۇنىڭ ئاتىسى ھۈسەىىن ئىبنى ئەلى ئىبنى خەلەفنىڭ‬ ‫.ئەسەرلىرىدىن ھېچقاىسىسى زامانىمىزغىچە ىېتىپ كېلەلمىگەن‬ ‫مەھمۇد قەشقەرى »مۇقەددىمە«دە ىەنە: تۈركىي تىلنىڭ ئەرەب تىلى بىلەن بەىگىگە چۈشكەن ئىككى ئاتقا‬ ‫ئوخشاش تەڭ چېپىپ كېتىۋاتقانلىقىنى ئېنىق كۆرسىتىش ئۈچۈن ئابدۇراھمان خەلىل ئىبىن ئەھمەد تەسنىف‬ ‫قىلغان »كىتابۇلئەىن« ناملىق لۇغەتىتىدىكىدەك »دىۋان« غىمۇ ئارخائىك سۆزلەرنى كىرگۈزۈشنى ئوىلىغانلىقىنى،‬ ‫مۇنداق قىلغاندا دىۋاننىڭ تېخىمۇ مۇكەممەل بولىدىغانلىقىنى، لېكىن سۆزلەرنى ئوڭاي تېپىش، كىشىلەرنىڭ‬ ‫قىزىقىشى ۋە ئىخچاملىق قاتارلىق جەھەتلەرنى كۆزدە تۇتۇپ، ئېستىمالدىن قالغان سۆزلەرنى ئالمىغانلىقىنى‬ ‫باىان قىلىدۇ )»دىۋان« توم، 6 - بەت(. بۇ ىەردە دىققەتكە سازاۋەر ئىنچىكە بىر نۇقتا شۇكى: مۇئەللىپ تۈركىي‬ ‫تىلنىڭ ئەرەب تىلى بىلەن بەىگىگە چۈشكەن ئىككى ئاتقا ئوخشاش تەڭ چېپىپ كېتىۋاتقانلىقىنى ئېنىق‬ ‫كۆرسىتىش ئۈچۈن، ئەرەب ئالىمى ئابدۇراھمان خەلىل ئىبىن ئەھمەدنىڭ چوڭ ھەجىملىك قامۇسى »كىتابۇلئاىىن«‬ ‫گە ئوخشاش ئېستىمالدىن قىلىپ قالغان سۆزلەرنىمۇ ئۆز ئىچىگە ئالغان ھالدا »دىۋان«نى ىازغان بولسام‬ ‫تېخىمۇ ئەتراپلىق بولتتى، دەىدۇ. ئەسلى تېكىستتىكى »اوب« سۆزى »تېخىمۇ تولۇق، تېخىمۇ مۇكەممەل،‬ ‫تېخىمۇ ئەتراپلىق« دېگەن مەنالردا كېلىدۇ. )»دىۋان«نىڭ ئۇىغۇرچە تەرجىمىسىدە بۇ سۆز قانداقتۇ »تېخىمۇ‬ ‫تەرتىپلىك« دە تەرجىمە قىلىنىپ قالغان(. بۇنىڭ بىلەن مەھمۇد قەشقەرى زامانىدىل تۈركىي تىللردىكى ئارخائىزم‬ ‫بولۇپ كەتكەن سۆزلەرنىڭ ناھاىىتى كۆپ ئىكەنلىكىدىن بىشارەت بېرىلىدۇ. خەلىل ئىبنى ئەھمەدنىڭ »كىتابۇل‬ ‫)ئەىىن(« كىتابى 48 جىلد قىلىپ ىېزىلغان. مۇنداق زور ھەجىملىك قامۇستا، ئىككى تىل بەىگىگە چۈشكەن ئىككى‬ ‫ئاتقا تەمسىل قىلىنغان. »دىۋان«نىڭ ھەجىمىمۇ »كىتابۇلئەىىن« غا ئوخشاش زور بولۇشى پىلنلنغان. بۇنىڭ‬ ‫ئۈچۈن مەھمۇد قەشقەرى نۇرغۇن ماتېرىىال توپلىغان. بۇ ماتېرىىاللر رەتلىنىشىپ، تاللىنىشىپ باسقۇچلىرىدىن‬ ‫.ئۆتكۈزۈلۈپ، نۇرغۇن قىسمى شاللىۋېتىلگەن. بۇ نۇقتىنى مۇنۇ ئىككى سۆزدىنمۇ باىقىۋاللىمىز‬ ‫ىۋان«نىڭ مۇقەددىمىسىدىكى »ئىشلىتىلىۋاتقان سۆزلەرنى ئالدىم، ئىشلىتىلمەىدىغانلىرىنى تاشلىدىم« )»دىۋان««‬ ‫توم، 6 - بەت(. »دىۋان«نىڭ ئۇىغۇرچە تەرجىمىسىدە، »ئالدىم« دەپ ئېلىنغان سۆز، ئەسلكى تېكىستتە‬ ‫»ئەسبىھەتتۇ« بولۇپ، ئۇنىڭ »مۇقىملشتۇرۇش« دېگەن مەنىسى بار، »تاشلىۋەتتىم« دېگەن سۆز ئەسلى‬ ‫تېكىستتە »ئەھمەلتۇ« بولۇپ، ئۇنىڭ »قالدۇرۇش« مەنىسى بار. مۇنداقتا مۇئەللىپ: »قولۇمدا نەقلەشكەن مول‬ ‫سۆزلۈكلەر ىاكى مول ماتېرىىاللردىن بىر قىسمىنى مۇقىملشتۇرۇپ، كىتابتىن ئورۇن بەردىم. بىر قىسمىنى بولسا،‬ ‫كىتابقا بېرىشتىن قالدۇرۇۋەتتىم« دېگەن بولىدۇ. ئارخائىزم سۆزلەر قالدۇرۇۋېتىلمىگەن بولسا، »دىۋان«مۇ‬ ‫.»ئەىن« كىتابىغا ئوخشاش نەچچە ئون جىلد ىېزىلغان بولتتى‬
‫بۇ ىەردە شۇنىمۇ قەىت قىلىپ ئۆتۈش كېرەككى، ئەھمەد ئىبىن خەلىلنىڭ »ئەىن« كىتابى مەىدانغا كەلگەندىن‬ ‫كېىىن، ئۇنىڭدا باىان قىلىنغان ئىشلىتىلمەىدىغان سۆزلەر ئۈستىدە، ئەىنى زامان ئالىملىرىنىڭ قارشى ئوخشاش‬ ‫بولمىغان. بەزىلىرى »ئەىن« كىتابىدا ئاىرىلغان ئىشلىتىلمەىدىغان سۆزلەرنى ماقۇللىغان، بەزىلىرى بولسا ئۇنى‬ ‫خاتاغا چىقارغان. مەھمۇد قەشقەرى »ئەىن« كىتابىدىكى ئىلىتىلمەىدىغان سۆزلەر توغرىسىدىكى ئۆلىمالرنىڭ‬ ‫ئىختىلپلىرىدىن خەۋەرسىز ئەمەس ئىدى، ئەلۋەتتە. مەھمۇد قەشقەرى »دىۋان«نى كىشىلەرنىڭ تۈركىي تىللرنى‬ ‫ئۆگىنىشى ئۈچۈن ۋە تۈركىي خەلقلەر مەدەنىىىتىنى باشقىلرغا تونۇشتۇرۇش ئۈچۈن ىېزىپ چىققانلىقىنى‬ ‫.مۇقەددىمىدىكى باىانلردىن بىلىپ ئاللىمىز‬ ‫دېمەك، مەھمۇد قەشقەرىنىڭ »دىۋان«نى ىېزىشتىكى مەقسىدى، خەلىل ئىبنى ئەھمەدنىڭ »ئەىن« كىتابىنى‬ ‫ىېزىشتىكى مەقسىدى بىلەن تۈپتىن ئوخشىماىدۇ. شۇنىڭ ئۈچۈن، ئۇ »دىۋان«نى ىېزىشتا خەلىل ئىبنى‬ ‫ئەھمەدنى ئۆرنەك قىلماي، باشقىچە ىول تۇتقان. »دىۋان«نىڭ ىوقىلىپ كېتىپ قاىتا تۈپلىنىش تەقدىرى،‬ ‫ئابدۇراخمان خېلىل ئىبنى ئەھمەد تەسنىف قىلغان »كىتابۇلئەىن«نىڭ تەقدىرىگە ئوخشاپ كېتىدۇ. ئىبنى نەدىمنىڭ‬ ‫»فىھرسىت«تە كۆرسىتىشىچە، ھىجرىىە 071 - ىىلى )مىلدى 787 - ىىللىرى( ىېزىلغان »كىتابۇل ئەىن« كىتابى ئۆز‬ ‫ۋاقتىدا مەىدانغا چىقالماي ھىجرىىە 842 - ىىلى )مىلدى 368 - ىىللىرى(غا كەلگەندە ئاندىن جامائەتچىلىك بىلەن‬ ‫ىۈز كۆرۈشەلىگەن. ئەبۇ بەكرى ئىبنى ئورەىد مۇنداق دەىدۇ: »خېلىل ئىبنى ئەھمەدنىڭ »ئەىن« كىتابى 842 -‬ ‫ىىلىغا كەلگەندە، بەسرە شەھرىدە پەىدا بولۇپ قالدى. 05 جىلدلىك بۇ كىتابنى بىر كىتابچى خۇراساندىن 05 تىللغا‬ ‫سېتىۋېلىپ ئېلىپ كەپتۇ. بۇرۇن بىز بۇ كىتابنىڭ خۇراساندا تاھىرىلر خاندانلىقىنىڭ كۈتۈپخانىسىدا ساقلنغانلىقىنى‬ ‫ئاڭلىغان ئىدۇق. ئەمما نۇرغۇن ئادەملەر مۇنداق كىتابنىڭ ئىشلەتكەنلىكىنى ۋە قەىەردىلىكىنى زادى بىلمەىتتى«‬ ‫دېگەن. مەتبەئەچىلىك مەىدانغا كەلمىگەن، ئەسەرلەر قولدىن - قولغا كۆچۈرۈلۈپ تارىلىدىغان ئەىنى زاماندا‬ ‫.مۇنداق ئەھۋاللرنىڭ بولۇپ تۇرۇشى ئەجەبلىنەرلىك ئەمەس ئىدى ئەلۋەتتە‬ ‫مەنبە: »شىنجاڭ ئىجتىمائىي پەنلەر تەتقىقاتى« ژۇۈنىلى 3002 ـ ىىل 3 ـ سان‬ ‫1‬
‫!‬ ‫تىخىمۇ كۆپ ماتىرىىاللرنى دەۋىر بىلوگىدىن تاپالىسىزقىنى مەرھەمەت‬

Recommended

abdula qari damolla
abdula qari damolla abdula qari damolla
abdula qari damolla tughchi
 
Rough Tor - Bodmin Moor
Rough Tor - Bodmin MoorRough Tor - Bodmin Moor
Rough Tor - Bodmin MoorAlan Doherty
 
tor
tortor
tortughchi
 
Resume_Mehmud
Resume_MehmudResume_Mehmud
Resume_Mehmudtughchi
 
noruz
noruznoruz
noruztughchi
 
rom1_ug
rom1_ugrom1_ug
rom1_ugtughchi
 
Prayer Profile - Uighur
Prayer Profile - UighurPrayer Profile - Uighur
Prayer Profile - Uighurtughchi
 
ug_ozumge_xitap
ug_ozumge_xitapug_ozumge_xitap
ug_ozumge_xitaptughchi
 

Recommended

abdula qari damolla
abdula qari damolla abdula qari damolla
abdula qari damolla tughchi
 
Rough Tor - Bodmin Moor
Rough Tor - Bodmin MoorRough Tor - Bodmin Moor
Rough Tor - Bodmin MoorAlan Doherty
 
tor
tortor
tortughchi
 
Resume_Mehmud
Resume_MehmudResume_Mehmud
Resume_Mehmudtughchi
 
noruz
noruznoruz
noruztughchi
 
rom1_ug
rom1_ugrom1_ug
rom1_ugtughchi
 
Prayer Profile - Uighur
Prayer Profile - UighurPrayer Profile - Uighur
Prayer Profile - Uighurtughchi
 
ug_ozumge_xitap
ug_ozumge_xitapug_ozumge_xitap
ug_ozumge_xitaptughchi
 
Microsoft Word - mso4F
Microsoft Word - mso4FMicrosoft Word - mso4F
Microsoft Word - mso4Ftughchi
 
hon-TohtiTunyaz
hon-TohtiTunyazhon-TohtiTunyaz
hon-TohtiTunyaztughchi
 
9- oghuz 60-62
9- oghuz 60-629- oghuz 60-62
9- oghuz 60-62tughchi
 
Uyghurs And Nowruz
Uyghurs And NowruzUyghurs And Nowruz
Uyghurs And Nowruztughchi
 
parchilar-ijadiyet
parchilar-ijadiyetparchilar-ijadiyet
parchilar-ijadiyettughchi
 
Ghalip_barat_ark eserliri_1
Ghalip_barat_ark eserliri_1Ghalip_barat_ark eserliri_1
Ghalip_barat_ark eserliri_1tughchi
 
_ghalib ark eserliri
_ghalib ark eserliri_ghalib ark eserliri
_ghalib ark eserliritughchi
 
adil tuniyaz dastanliri
adil tuniyaz dastanliriadil tuniyaz dastanliri
adil tuniyaz dastanliritughchi
 
15句让女生甜到晕的情话_doc
15句让女生甜到晕的情话_doc15句让女生甜到晕的情话_doc
15句让女生甜到晕的情话_doctughchi
 
ug_iman_ajizliqining_sawapliri
ug_iman_ajizliqining_sawapliriug_iman_ajizliqining_sawapliri
ug_iman_ajizliqining_sawapliritughchi
 
en_The_Prohibition_of_Music
en_The_Prohibition_of_Musicen_The_Prohibition_of_Music
en_The_Prohibition_of_Musictughchi
 
beller
bellerbeller
bellertughchi
 
tb51pisk
tb51pisktb51pisk
tb51pisktughchi
 
ug_quran_sunnette_maxtalghan_ilimlar
ug_quran_sunnette_maxtalghan_ilimlarug_quran_sunnette_maxtalghan_ilimlar
ug_quran_sunnette_maxtalghan_ilimlartughchi
 
Bir_Oqung
Bir_OqungBir_Oqung
Bir_Oqungtughchi
 
men bir dixqan
men bir dixqanmen bir dixqan
men bir dixqantughchi
 
6- marsh tallanmilar 31-39 bet
6- marsh tallanmilar 31-39 bet6- marsh tallanmilar 31-39 bet
6- marsh tallanmilar 31-39 bettughchi
 
iltija-ijadiyet
iltija-ijadiyetiltija-ijadiyet
iltija-ijadiyettughchi
 
Profile-Uyghur_000
Profile-Uyghur_000Profile-Uyghur_000
Profile-Uyghur_000tughchi
 
murat nasirow
murat nasirow murat nasirow
murat nasirow tughchi
 

More Related Content

More from tughchi

Microsoft Word - mso4F
Microsoft Word - mso4FMicrosoft Word - mso4F
Microsoft Word - mso4Ftughchi
 
hon-TohtiTunyaz
hon-TohtiTunyazhon-TohtiTunyaz
hon-TohtiTunyaztughchi
 
9- oghuz 60-62
9- oghuz 60-629- oghuz 60-62
9- oghuz 60-62tughchi
 
Uyghurs And Nowruz
Uyghurs And NowruzUyghurs And Nowruz
Uyghurs And Nowruztughchi
 
parchilar-ijadiyet
parchilar-ijadiyetparchilar-ijadiyet
parchilar-ijadiyettughchi
 
Ghalip_barat_ark eserliri_1
Ghalip_barat_ark eserliri_1Ghalip_barat_ark eserliri_1
Ghalip_barat_ark eserliri_1tughchi
 
_ghalib ark eserliri
_ghalib ark eserliri_ghalib ark eserliri
_ghalib ark eserliritughchi
 
adil tuniyaz dastanliri
adil tuniyaz dastanliriadil tuniyaz dastanliri
adil tuniyaz dastanliritughchi
 
15句让女生甜到晕的情话_doc
15句让女生甜到晕的情话_doc15句让女生甜到晕的情话_doc
15句让女生甜到晕的情话_doctughchi
 
ug_iman_ajizliqining_sawapliri
ug_iman_ajizliqining_sawapliriug_iman_ajizliqining_sawapliri
ug_iman_ajizliqining_sawapliritughchi
 
en_The_Prohibition_of_Music
en_The_Prohibition_of_Musicen_The_Prohibition_of_Music
en_The_Prohibition_of_Musictughchi
 
tb51pisk
tb51pisktb51pisk
tb51pisktughchi
 
ug_quran_sunnette_maxtalghan_ilimlar
ug_quran_sunnette_maxtalghan_ilimlarug_quran_sunnette_maxtalghan_ilimlar
ug_quran_sunnette_maxtalghan_ilimlartughchi
 
Bir_Oqung
Bir_OqungBir_Oqung
Bir_Oqungtughchi
 
men bir dixqan
men bir dixqanmen bir dixqan
men bir dixqantughchi
 
6- marsh tallanmilar 31-39 bet
6- marsh tallanmilar 31-39 bet6- marsh tallanmilar 31-39 bet
6- marsh tallanmilar 31-39 bettughchi
 
iltija-ijadiyet
iltija-ijadiyetiltija-ijadiyet
iltija-ijadiyettughchi
 
Profile-Uyghur_000
Profile-Uyghur_000Profile-Uyghur_000
Profile-Uyghur_000tughchi
 
murat nasirow
murat nasirow murat nasirow
murat nasirow tughchi
 

More from tughchi (20)

Microsoft Word - mso4F
Microsoft Word - mso4FMicrosoft Word - mso4F
Microsoft Word - mso4F
 
hon-TohtiTunyaz
hon-TohtiTunyazhon-TohtiTunyaz
hon-TohtiTunyaz
 
9- oghuz 60-62
9- oghuz 60-629- oghuz 60-62
9- oghuz 60-62
 
Uyghurs And Nowruz
Uyghurs And NowruzUyghurs And Nowruz
Uyghurs And Nowruz
 
parchilar-ijadiyet
parchilar-ijadiyetparchilar-ijadiyet
parchilar-ijadiyet
 
Ghalip_barat_ark eserliri_1
Ghalip_barat_ark eserliri_1Ghalip_barat_ark eserliri_1
Ghalip_barat_ark eserliri_1
 
_ghalib ark eserliri
_ghalib ark eserliri_ghalib ark eserliri
_ghalib ark eserliri
 
adil tuniyaz dastanliri
adil tuniyaz dastanliriadil tuniyaz dastanliri
adil tuniyaz dastanliri
 
15句让女生甜到晕的情话_doc
15句让女生甜到晕的情话_doc15句让女生甜到晕的情话_doc
15句让女生甜到晕的情话_doc
 
ug_iman_ajizliqining_sawapliri
ug_iman_ajizliqining_sawapliriug_iman_ajizliqining_sawapliri
ug_iman_ajizliqining_sawapliri
 
en_The_Prohibition_of_Music
en_The_Prohibition_of_Musicen_The_Prohibition_of_Music
en_The_Prohibition_of_Music
 
beller
bellerbeller
beller
 
tb51pisk
tb51pisktb51pisk
tb51pisk
 
ug_quran_sunnette_maxtalghan_ilimlar
ug_quran_sunnette_maxtalghan_ilimlarug_quran_sunnette_maxtalghan_ilimlar
ug_quran_sunnette_maxtalghan_ilimlar
 
Bir_Oqung
Bir_OqungBir_Oqung
Bir_Oqung
 
men bir dixqan
men bir dixqanmen bir dixqan
men bir dixqan
 
6- marsh tallanmilar 31-39 bet
6- marsh tallanmilar 31-39 bet6- marsh tallanmilar 31-39 bet
6- marsh tallanmilar 31-39 bet
 
iltija-ijadiyet
iltija-ijadiyetiltija-ijadiyet
iltija-ijadiyet
 
Profile-Uyghur_000
Profile-Uyghur_000Profile-Uyghur_000
Profile-Uyghur_000
 
murat nasirow
murat nasirow murat nasirow
murat nasirow
 

diwan muqadimisi

  • 1. ‫دەۋىر ئىلكىتابلىرى-دەۋىر بىلوگى‬ ‫«‬ ‫تۈركىي تىللر دىۋانى« نىڭ مۇقەددىمىسى ئۈستىدە دەسلەپكى ئىزدىنىش‬ ‫مۇھەممەد سالىھ‬ ‫مېنىڭ »تۈركىي تىللر دىۋانى« )تۆۋەندە قىسقارتىلىپ »دىۋان« دېىىلىدۇ( بىلەن بولغان تونۇشلۇغۇم 06 -‬ ‫ىىللردىن باشلىنىدۇ. 2691 - ىىلى جۇڭگو پەنلەر ئاكادېمىىىسى شىنجاڭ شۆبىسىنىڭ مىللەتلەر تەتقىقات‬ ‫ئىنستىتۇتىدا ئىشلەۋاتقان چاغلىرىمىزدا بىز ئاتاقلىق تارىخشۇناس ئۇىغۇر ساىرانى ئەپەندى بىلەن بىرلىكتە »دىۋان«‬ ‫نى تەرجىمە قىلىشقا تۇتۇش قىلغانىدۇق. »دىۋان«نىڭ بۇ قېتىمقى تەرجىمىسىدە ئەرەبچە نۇسخىسىنى ئاساس‬ ‫قىلغانلىقىمىز ئۈچۈن، ئەرەبچىنى كۆرۈپ، ئۇچرىغان مەسىلىلەرنى ھەل قىلىشقا مەن مەسئۇل ئىدىم. »دىۋان«نىڭ‬ ‫ئەسلى تېكىستىنىڭ »مۇقەددىمە«سىنى تۇنجى قېتىم قولغا ئېلىپ ئوقۇش بىلەنل، ئۇنىڭغا ئىختىىارسىز بېرىلىپ‬ ‫كەتتىم. مۇقەددىمىدە ئىستىئارە، كىناىە، مەجاز )ئوخشىتىش( قاتارلىق ئىستىلىستىكىلىق ۋاسىتىلەرنىڭ ىۇقىرى‬ ‫ماھارەت بىلەن قوللىنىلىشى، قاپىىداش سۆزلەردىن تۈزۈلگەن نەپىس ئىبارىلەرنىڭ رەڭدار، جەزىبىكارلىقى مېنى‬ ‫ئۆزىگە مەپتۇن قىلىۋالدى. مۇئەللىپنىڭ ئىبارە سۈرۈشلىرى ئۆزگىچە بولۇپ، ئۇ ىۇقىرى بەدىئىي ئالھىدىلىكى،‬ ‫.ئۇسلۇبىنىڭ ئۆزىگە خاسلىقى، بەدىئىي تەسەۋۋۇر ۋاسىتىلىرىنىڭ ىۈكسەكلىكى بىلەن خاراكتېرلەنگەن ئىدى‬
  • 2. ‫ىېتۈك ئۇىغۇر ئالىمى مەھمۇد قەشقەرى »دىۋان«نىڭ »مۇقەددىمە«سىنى ئىسلم مۇئەللىپلىرىنىڭ ئەنئەنىسى‬ ‫بوىىچە ھەمدۇ - سانا سۆزى بىلەن باشلپ كىتاپنىڭ ىېزىلىشىغا تۈرتكىلىك رول ئوىنىغان مۇھىم ئامىل سۈپىتىدە‬ ‫ئەىنى دەۋرنىڭ تارىخى ئارقا كۆرىنىشى ئۈستىدە توختىلىپ مۇنداق دەىدۇ: »مەن تەڭرىنىڭ دۆلەت قۇىاشنى‬ ‫تۈركلەر بۇرجىدا تۇغدۇرغانلىقىنى ۋە پەلەكنىمۇ شۇلرنىڭ زېمىنى ئۈستىدە چۆگىلەتكەنلىكىنى كۆردۈم« )»دىۋان«‬ ‫).توم، 1 – بەت‬ ‫دەرۋەقە، 11 - ئەسىردە پۈتۈن ئوتتۇرا ئاسىىا زېمىنىغا ھۆكۈمرانلىق قىلىۋاتقان قاراخانىىلر، غەزنەۋىلەر،‬ ‫سەلجۇقىلر تۈركىي خەلق تەرىپىدىن بەرپا قىلىنغان خاندانلىقلر ئىدى. ئۇلرنىڭ ئۆز ئارا مۇناسىۋىتى بىر‬ ‫ئۇرۇشۇپ، بىر ئەپلىشىپ، كۆپ چاغلردا تىركىشىش ھالىتىدە تۇراتتى. ئۇلرنىڭ ئارىسىدا سەلجۇقىلرنىڭ ھەرىكىتى‬ ‫جانلنغان بولۇپ، ئۆزىنىڭ تەسىر دائىرىسىنى كۈچەپ كېڭەىتىپ بېرىۋاتاتتى. سەلجۇقىلر خاندانلىقى ئەسلىدە‬ ‫تۈركىي قەبىلىلەرنىڭ تارمىقى بولغان ئوغۇزلر تەرىپىدىن قۇرۇلغانىدى. سەلجۇق بولسا ئوغۇزلرنىڭ چىنىك‬ ‫قەبىلىسىنىڭ سەردارى دوقاقنىڭ ئوغلى ئىدى. ئۇ كېىىنكى مەزگىللەردە سەلجۇق قىسىملىرىنى باشلپ چەندگە‬ ‫كۆچۈپ كېلىپ ئۆز قەبىلىسى بىلەن ئىسلم دىنىنىڭ سۈننى مەزھىپىنى قوبۇل قىلغانىدى. ھىجرىىە 983 - ىىلى‬ ‫)مىلدىىە 899 - 999 - ىىلى( سەلجۇقىلر بۇخاراغا كېلىپ ىەرلەشتى. بۇ چاغدا ئەزەربەىجاندا سەلجۇقىلر بىلەن‬ ‫كوردلر ئارىسىدا جەڭ بولدى. سەلجۇقىلر رەي بىلەن ھەمەدان تەرەپلەرگە سۈرۈلۈپ، بۇ ىەرلەرنى ئىگىلىدى.‬ ‫ئۇلر ىۈرۈشنى داۋاملشتۇرۇپ، ئىراقتىكى مەۋسىل، دىىار بەكرى شەھەرلىرىنى ئىشغال قىلدى. 7031 - ىىلى‬ ‫مەرۋى، 8031 - ىىلى ھىرات ۋە نىشاپورلرمۇ سەلجۇقىلر تەرىپىدىن ئىگىلەندى. كېىىن سەلجۇقىلر ىەنە بەلخ،‬ ‫جورجانلرنى ئىگىلىدى. خارەزمنى بوىسۇندۇردى. سەلجۇقىلر ىەنىمۇ ئىلگىرلىگەن ھالدا كىرمان خانلىقىنى‬ ‫ىوقىتىپ، پۈتكۈل پارس زېمىنىنى بوىسۇندۇردى. خۇداساننى ئىشغال قىلغاندا، جامەلەردە ئوقۇلۇدىغان‬ ‫خۇتىبىلەردە سەلجۇق سۇلتانلىرى »ئۇلۇغ سۇلتان« دەپ تىلغا ئېلىنىدىغان بولدى. سەلجۇقىلر قەزۋىن بىلەن‬ ‫ھەمداننى ئېلىپ بولغاندىن كېىىن، ئىسپاھانغا قاراپ ئىلگىرلىدى. ئۇزۇنغا قالماي ئەزەربەىجان، ئەرمىنىىلەرنى‬ ‫ئىشغال قىلىپ، رۇم ئىپىرىىىسى زېمىنىغا ئىچكىرلەپ كىرگەن. بىر مەزگىل قىزىل دېڭىز ۋە ئوتتۇرا دېڭىزدىن‬ ‫).تارتىپ، چىن چىگرىلىرىغىچە بارغان ئىدى. )ۋ.ۋ بارتولدنىڭ »ئىسلم مەدەنىىەت تارىخى« غا قاراڭ‬ ‫كېىىنكى چاغلردا سالجۇقىلر بىلەن رۇم ئىمپىرىىىسى ئارىسىدا دۇنىا تارىخىدا مەشھۇر »مالزگىرد« ئۇرۇشى ىۈز‬ ‫بەردى. رۇم ئىمپىراتورى رومان دېككىنىس 002 مىڭ كىشىلىك قوشۇننى باشلپ، )ئىستانبول كونستانتىنوپول(‬ ‫دىن شەرققە قاراپ ىولغا چىقىپ، ھازىرقى ئەرمەنىستاندىكى ۋان كۆلىنىڭ شىمالىدىكى مالزگېرد قورغانىنىڭ‬ ‫ىېنىدىكى دالىغا ىېتىپ كەلگەن. سالجۇق سۇلتانى ئالىپ ئارىسلن ئۇنىڭغا تاقابىل تۇرۇش ئۈچۈن، 05 مىڭ‬
  • 3. ‫كىشىلىك قوشۇپ باشلپ چىققان. ئەسلىدە ئالىپ ئارىسلن مەسلىنى تىنچ ئۇسۇل بىلەن ھەل قىلماقچى بولغان.‬ ‫مىرخوندنىڭ رىۋاىەت قىلىشىچە، ئالىپ ئارىسلن رومانۇسقا ىازغان خېتىدە: »گەرچە سېنىڭ قوشۇنۇڭ كۆپ‬ ‫بولسىمۇ، لېكىن سەن شانلىق غەلىبىلەر قۇچۇۋاتقان سۇلتانغا دۇچ كېلىۋاتىسەن، ئالدىراڭغۇلۇق قىلغانلىقىڭغا‬ ‫پۇشاىمان قىلغان بولساڭ، تاجاۋۇزچىلىقىڭنى توختىتىپ، ماڭا باج تۆلىگىن. شۇنداق قىلساڭ، پادىشاھلىقىڭ ۋە‬ ‫مەملىكىتىڭنى قولۇڭغا قالدۇرىمەن، ساڭا چىقىلماىمەن. ئۇنداق قىلمىساڭ، ئۆز بېشىڭغا بال تېپىۋالغان‬ ‫.بولىسەن« دەپ ىازغان‬ ‫ئەمما، رومانۇس ئۇنىڭغا مۇنداق جاۋاب قاىتۇرغان: »سەن ىاۋاىى تىنچلىقنى خالىدىغان بولساڭ، ئىشغال‬ ‫قىلغان زېمىنلىرىڭنىڭ ھەممىسىنى ماڭا قالدۇرغىن. رەي شەھىرىنى ۋە ئۇنىڭدىكى سارىىىڭنى ساداقەتمەنلىك‬ ‫بىلدۈرۈش ىۈزىسىدىن ماڭا تۇتقىن«. ئىككى تەرەپنىڭ كەسكىن ئېلىشىشى بىلەن ئالىپ ئارىسلن غەلىبە قىلىپ،‬ ‫رومان دېككىنىس ئەسىر ئېلىنغان. جەڭ مەىدانىدا سۇلتاننىڭ مۇھاپىزەتچىلىرىدىن بىرى ئىمپىراتورغا ھۇجۇم‬ ‫قىلغان. ئىمپىراتور: »مېنى ئۆلتۈرمىگىن، مەن ئىمپىراتور رومان دېككىنىس بولىمەن« دېگەن. شۇنىڭ بىلەن ئۇ‬ ‫ئامان قالغان. ئالىپ ئارىسلن ئەسىرگە چۈشكەن »رومانوسنى تەخت ئۈستىدە ىېنىدا ئولتۇرغۇزۇپ‬ ‫».ھۆرمەتلىگەن. مەلىكشاھنىڭ ئوغلىغا رومانوسنىڭ قىزىنى ئېلىپ بەرگەن‬ ‫بۇ ۋەقەلەر ىۈز بەرگەن چاغ دەل ھىجىرىىە 364 - ىىلى مىلدى 1701 - ىىللىرى بولۇپ، مەھمۇد قەشقەرىنىڭ‬ ‫»دىۋانى« نى ىېزىۋاتقان مەزگىللەر ئىدى. بۇ چاغلردا ئىسلم ئىمپىرىىىسى ھېسابلنغان ئابباسى خەلىپىلىكى‬ ‫ئاجىزلىشىپ، خەلىپە پەقەت مەنىۋى داھى سۈپىتىدىل مەۋجۇت ئىدى. نۇرغۇن ۋاقىتلردا خەلىپىلىكنىڭ ئەمىلى‬ ‫ھوقۇقى ئۇلردا بولماستىن، باش ئەمىر دەپ ئاتىلىدىغان مەنسەپداردا ئىدى. خەلىپە ئوردا ئەمەلدارلىرىنىڭ قولىدا‬ ‫ئوىۇنچۇق ئىدى. قىلدىن قېىىق كەتسە، خەلىپىنى ئېلىپ تاشلپ، ئورنىغا باشقىنى قوىاتتى. ئەسكەرلەرنىڭ‬ ‫تەلىۋى ئورۇندالمىسا، خەلىپە قىىىن - قىستاققا ئېلىنىپ جازالىناتتى. خەلىپىلىكتىن ئېلىپ تاشلنغان مۇتتەقى،‬ ‫.قاھىرى، مۇستەكفى قاتارلىق 3 خەلىپىنىڭ كۆزلىرى ئوىۇپ تاشلنغانىدى‬ ‫ئارىسلن ئەبۇلھارىس بەساسىرى نىشاپور تۈركلىرىدىن بولۇپ، بەسا شەھىرىدىكى بىر ئادەمنىڭ غۇلمى )بال‬ ‫قۇلى( ئىدى. ئۇ، خەلىپە قائىم بىەمرىللھنىڭ خىزمىتىدە بولۇپ، بارا - بارا ىۈز تېپىپ خەلىپىنىڭ ئەڭ ىېقىن‬ ‫ئادىمىگە ئاىلنغانىدى. خەلىپە ھەرقانداق ئىش قىلسا ئۇنىڭ مەسلىھەتى بوىىچە قىلتتى. ئۇ، ئابباسى خەلىپىسىگە‬ ‫قارشى چىقىپ، مىسىردىكى پاتىمىلر سۇللىسى خەلىپىسىنىڭ تەرىپىنى ئالدى. ئۇ باغداتقا بېسىپ كىرىپ، خەلىپە‬
  • 4. ‫قائىم بىئەمرۇللھنىڭ سارىىىنى تالن - تاراج قىلدى. ئۇ باغداتنى ئىشغال قىلىپ بىر ىىلدىن كېىىن، توغرۇل بەك‬ ‫.تەرىپىدىن تارمار قىلىنىپ ئۆلتۈرۈلدى‬ ‫سەلجۇقى خاندانلىقىنىڭ قۇرغۇچىسى توغرول مەككە - مۇكەررەمنىڭ ىوللىرىنى ىاساش باھانىسى بىلەن ئاۋۋال‬ ‫ئىراققا، كېىىن باغداتقا قاراپ ىول ئالدى. توغرول باغداتقا ىېتىپ كېلىشتىن بۇرۇنل ئابباسىلرنىڭ خەلىپىسى‬ ‫قائىم بىئەمرىللھ بۇىرۇقى بوىىچە باغدات جامەلىرىنىڭ ئىمام - خەتىبلىرى مۇنبەرلەردە توغرولنىڭ نامىنى تىلغا‬ ‫ئېلىپ ئۆتتى ھەم ئۇنىڭ ھەققىدە دۇئالر قىلدى. بۇ، توغرولنىڭ باغداتقا غالىپ ھۆكۈمران سۈپىتىدە كىرىشىگە‬ ‫ھازىرلنغان جامائەت پىكىرى ئىدى. توغرول باغداتقا كىرگەندە، ئۇنىڭ ئالدىغا قائىم بىئەمرىللھنىڭ ۋەزىرى چىقىپ‬ ‫قارشى ئالدى. توغرۇل باغداتنى ئىشغال قىلغاندىن كېىىن، بۇ ىەردە مىلى 7501 - ىىلغىچە تۇردى. بۇ جەرىاندا‬ ‫ئۇ، باغداتتا ىۈرگۈزۈلۈپ كېلىۋاتقان دەىلەمىلەر زامانىدا تۈزۈلگەن قانۇننى بىكار قىلىپ، ئۆز ئالدىغا ىېڭى قانۇن‬ ‫ئورناتتى. شۇنداقتىمۇ توغرۇل ىەنىل مادارا ىولىنى تۇتۇپ، ئىككى خانداننىڭ دوست ئۆتۈشنى تەشەببۇس قىلدى.‬ ‫توغرۇل ئۆزىنىڭ قېرىندىشى داۋۇدنىڭ قىزى ئارىسلن خاتون خەدىچىنى قائىم بىئەمرىللھقا نىكاھلپ بەردى،‬ ‫نۆۋىتىدە توغرۇل ئۆزىمۇ خەلىپىنىڭ قىزىنى ئېلىشقا ئەلچى كىرگۈزدى. قائىم بىئەمرىللھغا بۇ ئېغىر كەلگەن‬ ‫بولسىمۇ، رەت قىلىشقا پېتىنالمىدى. ھىجرىىە 354 - ىىلى )مىلدى 1601 - ىىلى( تەبرىزنىڭ سىرتىدا خەلىفەنىڭ‬ ‫قىزىنى توغرۇل ئەقرى - نىكاھىغا ئالدى. توىلۇق ئۈچۈن ىۈز مىڭ تىلل ۋە نۇرغۇن سوۋغا - سالم ىوللىدى. توي‬ ‫بولۇپ 6 ئاىدىن كېىىن ھىجرىىە 694 - ىىلى )مىلدى 3011 - ىىلى(دا خەلىفە قىزى ۋاپات بولدى. توغرۇل بىلەن‬ ‫خەلىفە ئارىسىدا قۇدا - باجىلىق مۇناسىۋەت ئورنىتىلغاچقا، خەلىفە توغرۇلغا »مەلىكۇلمەشرىقى ۋەلمەغرىبى«‬ ‫ىەنى »شەرق ۋە غەربنىڭ پادىشاھى« دېگەن ئۇنۋاننى بەردى. شۇنىڭ بىلەن توغرۇل سەلجۇقىلردىن تۇنجى‬ ‫بولۇپ ئابباس خەلىپىلىكىنىڭ زېمىنىنى ئىگىلىگەن ھۆكۈمران بولۇپ قالدى. باغداتنىڭ بىخەتەرلىكى ۋە ئامانلىقىنى‬ ‫ساقلش ئۈچۈن، باغداتتا سەلجۇقى قوشۇنى تۇرغۇزۇلدى. شۇ ىىلى رامىزان ئېىىدا خەلىفە قائىم بىئەمرىللھنىڭ‬ ‫ۋەلىئەھدىلىكىگە تەىىنلەنگەن ئوغلى، مەھمۇد قەشقەرى »دىۋان«نى ئارمىغان قىلغان خەلىفە، مۇقتەدى‬ ‫بىئەمرىللھنىڭ دادىسى - زەخرۇددىن ئەبۇلئابباس مۇھەممەد 14 ىېشىدا ۋاپات بولدى، قائىم بىئەمرىللھ‬ ‫بۇنىڭدىن قاتتىق قاىغۇردى، ئوغلى ئەبۇلئابباس مۇھەممەدنىڭ كېنىزىكىنىڭ مۇقتەدى بىللھقا ھامىلدار‬ ‫ئىكەنلىكىنى ئۇقۇپ، كۆڭلى تەسكىن تاپتى، توغرۇلنىڭ ئورنىغا ئولتۇرغان مەلىكشاھمۇ ئابباس خەلىپىلىكىنى‬ ‫تېزگىنلەشنى بوشاشتۇرۇپ قوىمىدى. ئۇ، خەلىپىنى زىىارەت قىلىش نامى بىلەن باغداتقا ئۈچ قېتىم كەلدى.‬ ‫3901 - ىىلى 3 - قېتىم كەلگەندە باغداتتا ۋاپات بولدى. قائىم بىئەمرىللھنىڭ نەۋرىسى بولغان مۇقتەدى‬ ‫بىئەمرىللھ ئۆزىنىڭ ئەرەبىستان )سەئۇدى ئەرەبىستانى( زېمىنىدىكى نوپۇزىنى پەقەت مەلىكىشاھنىڭ كۈچى‬ ‫ئارقىلىق تىكلىگەنىدى. شۇنىڭ ئۈچۈنمۇ مەككە، مەدىنىلەردە پاتىمىلر خەلىفەلىرى نامىغا ئوقۇلىدىغان خۇتبە‬ ‫مۇقتەدى بىللھنىڭ نامىدا ئوقۇلىدىغان بولدى. مۇقتەدى بىئەمرىللھ پۈتۈنلەي سەلجۇقىلرنىڭ تەسىر دائىرىسى‬ ‫ئاستىدا ئىدى. بوۋىسى قائىم بىئەمرىللھ سۇلتان توغرۇلغا قىزىنى بېرىشكە تەستىرەك ماقۇل بولغان بولسىمۇ،‬
  • 5. ‫مۇقتەدى بىلل ئۆز قىزىنى سۇلتان مەلىكشاھىنىڭ ئالغانلىقى بىلەن پەخىرلەنگەنىدى. خەلىفەنىڭ ئېتراپ قىلىشى‬ ‫بىلەن سەلجۇقى سۇلتانلىرىنىڭ نامىغا جۈمە كۈنلىرى مەسچىتلەردە خۇتبەلەر ئوقۇلتتى. مەلىكىشاھ ئالەمدىن‬ ‫ئۆتكەندىن كېىىن ئوغلى مۇھەممەد ئۇنىڭ ئورنىغا ئولتۇرغان. باغدات خەلىفىسى مۇنتەزھىرى سۇلتانلىق ئورنىنى‬ ‫مۇھەممەدگە ئاتا قىلىش ىۈزىسىدىن ئۆز سارىىىدا كاتتا مۇراسىم ئۆتكۈزگەن. بۇ ھەقتە تارىخچى ئىبىن خوللىكان‬ ‫مۇنداق ھېكاىە قىلىدۇ: »مەلىكىشاھنىڭ ئوغلى سۇلتان مۇھەممەدنىڭ تەلىۋى بوىىچە خەلىفە مۇنتەزھىرنىڭ‬ ‫سارىىىدا سورۇن تۈزۈلدى، خەلىفە تەختىدە ئولتۇراتتى، ئۇنىڭ ئەتراپىدا دۆلەت ئەربابلىرى، ىۇقىرى دەرىجىلىك‬ ‫ئەمەلدارلر بار ئىدى. خەلىفەنىڭ ئۇچىسىدا پەىغەمبەر ئەلەىھىسسالمنىڭ رىداسى )ىەكتەك(، بېشىدا سەللە،‬ ‫قولىدا ھاسا تۇراتتى. خەلىفە ئادەت بوىىچە سۇلتان مۇھەممەدگە ىەتتە قات خىلئەت )تون( كىىدۈردى، بېشىغا‬ ‫تاج كىىدۈردى، بوىنىغا بوىۇنچاق ئاستى، قولىغا گۆھەر بىلەىزۈك تاقىدى. خەلىفە سۇلتانغا ئۆز قولى بىلەن تۇغ‬ ‫باغلىدى، ئۇنىڭغا ئىككى قىلىچنى تاقاپ قوىدى. شۇنداقل ئۇنىڭغا پۈتۈن جابدۇقلىرى بىلەن بەش ئارغىماق‬ ‫سوۋغا قىلدى. سۇلتان مۇھەممەدنىڭ قېرىندىشى سەنجەرگىمۇ ىۇقىرىقىدەك خىلئەت كىىدۈردى. سوۋغىلرنى‬ ‫تەقدىم قىلدى. شۇنىڭدىن كېىىن، خەلىپە باغداتنىڭ پۈتۈن جامەلىرىدە سۇلتان مۇھەممەدنىڭ نامىغا خۇتبە‬ ‫».ئوقۇلىدىغان بولدى‬ ‫خەلىفەلەر سۇلتان ئۇنۋانى بېرىلگەنلەرگە »ناسرۇددەۋلە« )دۆلەت مەدەتكارى(، »سەىفۇددەۋلە« )دۆلەتنىڭ‬ ‫قىلىچى(، »ئەزەدۇددەۋلە« )دۆلەتنىڭ ىاردەمچىسى( قاتارلىق لەقەپلەرنى بېرەتتى. غەزنىۋى، سەلجۇقى‬ ‫سۇلتانلىرىغا ھەم مۇشۇنداق لەقەپلەر بېرىلگەن. ھىجرىىە 354 - ىىلى )مىلدى 1601 - ىىلى( غەربىي‬ ‫قاراخانىىلردىن ئەبۇئىسھاق ئىبراھىم ئىبىن ناسىرغا ئابباسلرنىڭ خەلىفىسى قائىم بىئەمرىللھ تەرىپىدىن لەقەپ‬ ‫بېرىلگەن ۋە تون ئەۋەتىلگەنىدى. تاۋغاچ بوغرا قاراخان ئەبۇ ئىسھاق ئىبراھىم ئىبىن ناسىر نامىغا لەقەپ‬ ‫.ئۇنۋانلىرى ئەىنى زاماننىڭ قائىدىسى بوىىچە خەلىفەنىڭ نامىمۇ ىېزىلىپ، تەڭگە پۇللر قۇىدۇرۇلغانىدى‬ ‫ئابباسلر خەلىپىلىكىدە تۈركىي خەقلەردىن بولغان ھەربىي ۋە مەمۇرى ئەمەلدارلرنىڭ تەسىر كۈچى زور ئىدى.‬ ‫مىلدى 368 - ىىلى تەختكە ئولتۇرغان مۇستەئىن بىللھنى ھاجىپلىق مەنسىپىدىكى چوڭ بۇغا، كىچىك بۇغا‬ ‫قاتارلىق تۈركىي ئەربابلر ىۆلەپ چىقارغانىدى. سۇىۇتنىڭ »تارىخۇلخۇلەفا« )خەلىفىلەر تارىخى( كىتابىدا‬ ‫كۆرسىتىلىشىچە: »بۇ ئىككى ھاجىپنىڭ بىرىنىڭ ئىسمى ۋەسىف، ىەنە بىرىنىڭ ئىسمى بۇغا ئىدى«. خەلىفە ئۇلردىن‬ ‫بىسوراق ھېچ ئىش قىللماىتتى. تۈرك ئەمەلدارلىرىنىڭ مەنسىپى باللىرىغا قالتتى، چوڭ بۇغا ئۆگەندىن كېىىن،‬ ‫ئۇنىڭ ھاجىپلىق ئورنىغا ئوغلى مۇسا ۋارىسلىق قىلدى. دېمەك، بۇ چاغلردا ئابباسى خەلىپىلىكىنىڭ باغدات،‬ ‫سامەررادىن ئىبارەت ئىككى مەركىزىدە خەلىپىلىكنىڭ ھاجىپلىق، باش ھەربى سەركەردىلىك قاتارلىق چوڭ‬ ‫مەنسەپلىرىنى تۈركىي خەلقلەر ئىگىلىگەنىدى. خەلىپىلىك ۋىلىەتلىرىنىڭ ۋالىلىقىمۇ تۈركىي خەلقلەرنىڭ قولىدا بولۇپ،‬ ‫ئۇ جاىلرنىمۇ تۈركىي خەلقلەر ئىدارە قىلتتى. ئالىلى، نىشاپور تۈركلىرىدىن بولغان ئەبۇ سالىھ ىەھىا مىلدى 777‬
  • 6. ‫- ىىلى مىسىر ۋالىلىقىغا تەىىن قىلىندى. خەلىفە مۇئىتەسمىنىڭ ھەربىي باش سەركەردىلىك مەنسىپىدە تۇرغان‬ ‫سابىت تۈركىي 438 - ىىلى، پەتھى ئىبنى خاقان مىلدى 358 - ىىلى، ئىناج 448 - ىىلى مىسىرنىڭ ۋالىلىقىغا‬ ‫تەىىنلەنگەن تۈركىي ئەمەلدارلر ئىدى. تۈرك سەردارلىرىدىن بولغان ئەھمەد ئىبنى تولۇن مىسىر ۋالىسى بولغان‬ ‫تۈرك قېىنىئاتىسى ماجورنىڭ ىاردىمى بىلەن مىسىرنىڭ ۋالىلىقىنى قولغا كەلتۈرۈپل قالماي، ىەنە سۈرىىە، ھەلەپ‬ ‫)سۈرىىەدىكى بىر شەھەر( قاتارلىق جاىلرنى مىسىر دائىرىسىگە قوشۇۋېلىپ، ھۆكۈمرانلىق زېمىن دائىرسىنى‬ ‫تېخىمۇ كېڭەىتتى، شۇ ئارقىلىق تولۇنىىە دۆلىتىنىڭ قۇرۇلۇشىغا ئاساس سېلىپ، 02 ىىلچە ھۆكۈم سۈردى.‬ ‫مىسىردا ھازىرغىچە ساقلىنىپ كېلىۋاتقان »ئىبنى تولۇن جامەسى« ئەنە شۇ ئەھمەد ئىبنى تولۇندىن قالغان‬ ‫ىادىكارلىقتۇر. ئۇنىڭدىن كېىىن مىسىردا سەلتەنەت قۇرغان ئەخشەدىلەر، ئاتابەگلەر، ئەىىۇبىلەرمۇ تۈركىي‬ ‫خەلقلەردىن ئىدى. ئابباسلرنىڭ ھەرەم ساراىلىرىغا كىرگەن تۈرك كېنىزەكلىرىمۇ نوپۇز قازىنىشقا باشلىدى.‬ ‫خەلىفە مەئموننىڭ ئانىسى ھاراجىلە، خەلىفەموكتەفى بىللھنىڭ ئانىسى چىچەن، خەلىفە مۇستەكفى بىللھنىڭ‬ ‫ئانىسى ئالتۇن، خەلىفە ناسىرلىدىنللھنىڭ ئانىسى، ۋە خەلىفە مۇستەنىسربىللھنىڭ ئانىسى ئەنە شۇ تۈركىي‬ ‫خەلقلەرگە مەنسۇپ كېنىزەكلەردىن ئىدى. ئابباسلرنىڭ تۈركىي خەلقلەرىدىن قوشۇن تەشكىل قىلىشىمۇ‬ ‫ئومۇمىي ىۈزلىنىش بولۇپ قالغانىدى. مىلدى 468 - 568 - ىىللىرى خەلىفە مۇئتەز، مۇستەئىنغا قارشى تۇرۇش‬ ‫.ئۈچۈن تۈركلەردىن 05 مىڭ كىشىلىك قوشۇن سەپەرۋەر قىلغان‬ ‫ئەرەپلەرنىڭ ئەدەبىي ئەسەرلىرىدە تۈركلەرنى ماختاپ مەدھىىىلەىدىغان خاھىشلر كۆتۈرۈلۈشكە باشلىدى.‬ ‫تۈركلەرنىڭ باتۇرلۇقىنى تۇنجى بولۇپ مەدھىىلىگەن، باغداتتا ىېتىشكەن ئاتاقلىق ئەرەپ شائىرى ئابباس ئىبنى‬ ‫:رۇمى مۇنداق ىازىدۇ‬ ‫تۈرك ئەسكەرلىرى جەڭ مەىدانىدا تۆمۈر سېپىلدەك ساباتلىق تۇرىدۇ. كىشىنىڭ كۆزىگە دېڭىز«‬ ‫دولقۇنلۋاتقاندەك كۆرۈنىدۇ. جەڭ باشلنغاندا دۈشمەنگە قارشى خۇددى ىېنىپ تۇرغان ئوت بولۇپ تېگىدۇ.«‬ ‫قىپچاقلر ھەققىدە ىېزىلغان شېئىردا مۇنداق تەسۋىرلىنىدۇ: »باتۇر تۈرك ىىگتىلىرىنىڭ دۈشمەنلەرنى‬ ‫كېلىشتۈرۈپ سېلىشى ئالدىدا چاقماقمۇ ىىپ ئېشەلمەىدۇ. ئۇلر شۇنداق بىر قەۋمدۇرىكى، دوستلرغا‬ ‫مەرھەمەت قىلىشتا پەرىشتىلەرگە ئوخشاىدۇ، جەڭ مەىدانىدا دۈشمەنگە خۇددى دىۋىدەك تېگىدۇ«‬ ‫).)»تەلپىقۇلئەخبا«، 1 - جىلد 36 -، 38 – بەتلەر‬
  • 7. ‫كېىىنكى دەۋر، تۈركىي خەلقلەر كۆپلەپ جەنۇبقا كۆچكەن دەۋر بولدى. بولۇپمۇ ئوغۇز تۈركمەنلىرى خۇراسان،‬ ‫شەرقى ئىران، ئىراق، شام ۋە كىچىك ئاسىىاغا تۈركۈم - تۈركۈملەپ كۆچتى. بۇ كۆچمەنلەر بارا - بارا شۇ جاىلر‬ ‫ئاھالىسىنىڭ ئېتنىك تەركىۋىگە تەسىر كۆرسىتىشكە باشلىدى. ئەمەۋىلەر زامانىدا، ئوتتۇرا ئاسىىانىڭ نۇرغۇن جاىلىرى‬ ‫ئەرەب قوشۇنلىرى تەرىپىدىن ئىشغال قىلىندى. ئۇ ىەرلەرنىڭ ئاھالىلىرى ئەرەبلەرگە خىراج )باج( تۆلەىتتى، گاھى‬ ‫باج ئورنىدا ئۇلرغا بالىلىرىنىمۇ ئەۋەتىپ بېرەتتى، ئۇلر قۇلغا ئوخشاش سېتىلغانلىقتىن، ئۇلرغا مەملۇك، ىاكى‬ ‫مەمالىك )چاكارلر( دېىەلەىتتى. بۇنداق مەملۇكلر خەلىفە ساراىلىرىدا ئەمىرلەرگە تەقسىم قىلىنىپ بېرىلەتتى.‬ ‫خەلىفە قوشۇنىغا قاتناشتۇرۇلتتى. تۈركلەرنىڭ ئەرەپ قوشۇنىغا قاتنىشىشى ئابباسىلر سۇللىسىدىن خەلىفە‬ ‫.مەنسۇر )457 - 577 - ىىللىرى( زامانىدا باشلنغانىدى‬ ‫خەلىفە مۇئتەسىم زامانىدا )838 - 248 - ىىللىرى( تۈركلەرنىڭ نوپۇزى ناھاىىتى زوراىدى. مۇئتەسىم تۈركلەردىن‬ ‫مۇسۇلمان ۋە غەىرى مۇسۇلمان دەپ ئاىرىماستىن ئۇلرنىڭ ھەممىسىنى ئەسكەرلىككە ئېلىۋىرەتتى. غەىرى‬ ‫مۇسۇلمان تۈركلەردىن قوشۇنغا قاتناشقانلر ئاستا - ئاستا ئىسلم دىنىنى قوبۇل قىلتتى. شۇنىڭ بىلەن‬ ‫ئىرانلىقلرنىڭ قولىدىكى نوپۇز بارا - بارا تۈركلەرگە ئۆتتى. خەلىفەلىكتىكى ئىشلرنىڭ ھەممىسى تۈركلەرنىڭ راىى‬ ‫بوىىچە بولىدىغان بولدى. مۇتەۋەككىل )748 - 168 - ىىللىرى( زامانىدا ئۇلرنىڭ كۈچى تېخىمۇ زوراىدى، مۇئتەز‬ ‫خەلىفە تەختكە چىققان چاغدا، ئۇنىڭ ىېقىنلىرىدىن بىرى مۇنەججىمدىن: »مۇئىتەزنىڭ خەلىفىلىكى قانچىلىك‬ ‫داۋاملىشار؟« دەپ سورىغاندا مۇنەججىم: »تۈركلەر ئۇنىڭ قاچانغىچە داۋاملىشىشىنى خالىسا، ئۇ شۇ چاققىچە‬ ‫داۋاملىشىدۇ« دەپ جاۋاب بەرگەن. مۇئىتەسىمنىڭ زامانىدا ئىسلم ئەللىرىدە تۈركلەرنىڭ نوپۇزى ئالھىدە‬ ‫كۈچەىگەنىدى، خەلىفە مۇئتەسىمنىڭ ئانىسى تۈركىي خەلقلەردىن ئىدى. ئۇئىتەسىم ئاكىسى ئەمىننى ئىرانلىقلر‬ ‫ئۆلتۈرۈۋەتتى، دەپ ئۇلرغا دۈشمەنلىك بىلەن قاراپ، تۈركلەرنى ئۆزىنىڭ ىېقىن ىاردەمچىسى قىلىۋالغانىدى.‬ ‫تۈرلۈك ىول بىلەن باغداتقا كېلىپ قالغان، خەلىفە مۇئىتەسىمگە تەۋە تۈركىي غولملرنىڭ ئۆزىل 81 مىڭدىن‬ ‫.ئاشاتتى. خەلىفە مۇئىتەسىمنىڭ قوشۇنىنىڭ كۆپ قىسمىنى تۈركىي ئەسكەرلەر تەشكىل قىلتتى‬ ‫خەلىفە مۇئىتەسىم زامانىدا غەىرى ئەرەبلەرنىڭ نوپۇزى ىۇقىرى كۆتۈرۈلۈشكە باشلىغان. مۇئىتەسىم ئۆزىنىڭ‬ ‫خەۋىپسىزلىكىنى كۈچەىتىش ئۈچۈن مىسىرلىقلردىن مەخسۇس قوشۇن تەشكىللەپ، ئۇلرغا »مەغارىبە« دەپ‬ ‫.نام بەرگەن. تۈركىي خەلقلەردىن بىر قوشۇن تەشكىللەپ ئۇلرغا »پەراغىنە« ىاكى »ئەتراك« دەپ نام بەرگەن‬
  • 8. ‫مەھمۇد قەشقەرى »دىۋان« مۇقەددىمىسىدە »دىۋان«نى خەلىپە مۇقتەدى بىئەمرىللھقا ئارمىغان قىلغانلىقىنى‬ ‫تىلغا ئېلىپ ئۆتىدۇ. ئۇنىڭ ئىسمى ئەبۇلقاسىم ئۇدرە تۇددىن ئابدۇلل بولۇپ، ئاتىسى زەخىرۇددىن ئەبۇلقاسىم‬ ‫مۇھەممەد ۋاپات قىلغاندا تېخى ئانىسىنىڭ قوسىقىدا ئىدى. ئۇنى چوڭ دادىسى خەلىپە قائىم بىئەمرىللھ‬ ‫قېتىرقىنىپ تەربىىلەپ، ئەخلقىي ۋە ئىلىمىي جەھەتتىن ىاراملىق قىلىپ ىېتىشتۈرىدۇ. مۇقتەدى 02 ىېشىدا‬ ‫ھىجرىىە 674 - ىىلى )مىلدى 5701 - ىىلى( شەئبان ئېىىنىڭ )ھىجرىىە 7 - ئاي( 31 - كۈنى جۈمە كۈنىدە‬ ‫ۋەزىرلەر، ئەمىرلەر ۋە ىۇرت چوڭلىرى قاتناشقان كاتتا مۇراسىمدا خەلىپىلىك تەختىدە ئولتۇرىدۇ. چوڭ‬ ‫ئەربابلردىن ئەڭ ئاۋۋال خوجىزادە شەرىف ئەبۇ جەئفەر خەلىپىگە قول بېرىپ بەىئەت قىلىدۇ. بەىئەت قىلىش‬ ‫جەرىانىدا ئەبۇجەئفەر: »ئارىمىزدىن بىرەر باشلىق تۈگىسە، ئورنىغا ىەنە بىر باشلىق چىقىدۇ.« - دەپ شېئىر‬ ‫.باشلىدۇ‬ ‫بۇ چاغدا خەلىپە: »بۇ باشلىق ئەمەلىىەتچىل بولسا، كىشىلەر ىاقتۇرىدۇ« دەپ شېئىرنىڭ ئاىىغىنى چۈشۈرىدۇ.‬ ‫ئارقىدىنل خەلىپىگە ئەبۇ ئىسھاق شىرازى )نىزامىىە مەدرىسىنىڭ باش مۇدەررىسى(، ئەبۇ نەسىر ئىبنى سەبباغ،‬ ‫.ئەبۇ مۇھەممەد تەممى قاتارلىق ئالىملر بەىئەت قىلىدۇ‬ ‫مۇقەددىمە«دە مەھمۇد قەشقەرى خەلىپە مۇقتەدىنى ىاخشى سۈپەتلەر بىلەن تەرىپلەپ ئۇنىڭ ھەققىدە دۇئا«‬ ‫قىلىدۇ. مەھمۇد قەشقەرىنىڭ مۇنداق قىلىشىمۇ ئاساسسىز ئەمەس ئىدى. خەلىپە مۇقتەدى دۆلىتىنىڭ ئاۋاتلىقى‬ ‫ئۈچۈن كۆپ ئىشلرنى قىلغان. جەمئىىەت ئامانلىقىنى كۈچەىىتكەن، قىمارخانا، پاھىشخانىلرنى ىوقاتقان.‬ ‫كەپتەرۋازلىق، بىكار تەلەپلەرگە چەك قوىغان. مۇنچا - سەرراپلردىن چىققان پاسكىنا سۇلرنى دەجلە دەرىاسىغا‬ ‫ئېقىتىۋېتىشنى توسقان. ئاىرىم قۇدۇقلرنى كولىتىپ پاسكىنا سۇلرنى چىقىرىشنى ىولغا قوىغان، ئىلىم ئىشلىرىنىڭ‬ ‫راۋاجىغا ئىمكان بېرىپ، ئالىملرنى ھۆرمەتلىگەن، ئۇلرنىڭ ئورنىنى ئۆستۈرگەن. مەھمۇد قەشقەرى‬ ‫مۇقەددىمىدە: »تۈرك تىلىنى ئۆگىنىڭلر، چۈنكى ئۇلرنىڭ ھۆكۈمرانلىقى ئۇزاق داۋام قىىدۇ« )»دىۋان«، توم، 2 -‬ ‫بەت( دېگەن ھەدىسنى نەقىل كەلتۈرۈپ، بۇنى ئىشەنچىلىك بۇخارالىق بىر ئالىم بىلەن نىشاپورلۇق بىر ئالىمدىن‬ ‫ئاڭلىغانلىقىنى ىەنى تەلىم ئالغانلىقىنى ئېىتىدۇ. بۇ ىەردە »ئاڭلىدىم« دەپ تەرجىمە قىلىنغان سۆز ئەسلى‬ ‫تېكىستىدە »سەمئىتۇ« بولۇپ، ھەدىسشۇناسلرنىڭ ئىستىلھى )تەبىرى( بوىىچە ئېىتقاندا، بۇ سۆزنىڭ مەنىسى‬ ‫»ھەدىس ئۆگەندىم« دېگەن بولىدۇ. دېمەك، بۇ سۆز ھەدىس ئۆگەنگۈچى شاگىرت بىلەن ئۆگەتكۈچى‬ ‫ئۇستازنىڭ ئارىسىدا قوللىنىلىدۇ. بۇنىڭدىن شۇنى كۆرۈۋالغىلى بولىدۇكى، مەھمۇد قەشقەرى ھەدىس ئىلمى‬ ‫بىلەنمۇ شۇغۇللنغان، بۇخارا، نىشاپورلرغا بېرىپ ئىلىم تەھسىل قىلغان. ئەىنى زامانلردا بۇخارا ئىسلم‬ ‫مەدەنىىىتىنىڭ ۋە ئىسلم ئىلىملىرىنىڭ مەركىزى بولغان، بۇخارا ئۆزىنىڭ مەدرىسلىرى، ىېتىشتۈرۈپ چىققان‬
  • 9. ‫ئالىملىرى بىلەن جاھانغا داڭق چىقارغان. تالىبۇلئىلىملەرنىڭ ۋە ئۆلىمالرنىڭ قىبلىگاھى بولغان. ئوتتۇرا ئاسىىا‬ ‫بوىىچە داڭدار ئالىملرنىڭ نۇرغۇنى بۇخارا مەدرىسلىرىنىڭ ئۈزۈپ چىققان پىشقەدەم تالىبۇلئىلىملىرى ئىدى.‬ ‫ھەدىسشۇناسلىق بۇرۇندىن تارتىپ بۇخارادا ئالھىدە راۋاجلنغانىدى. ھەدىسشۇناسلرنىڭ پىرى، ئەڭ مۆتىۋەر‬ ‫.كىتاب »سەھىھىلبۇخارى«نىڭ مۇئەللىپى ئىمام بۇخارى ئەنە شۇ بۇخارادا ىېتىشكەنىدى‬ ‫نىشاپورمۇ بۇخاراغا ئوخشاش ئىلىم مەركەزلىرىدىن بىرى ئىدى. ئەىنى چاغلردا ئابباسىىە دۆلىتىدە ئىككى ئىلىم‬ ‫مەركىزى بولۇپ، بىرى باغدات، ىەنە بىرى نىشاپور ئىدى. ئىسلمىىەت تارىخىدا تۇنجى بولۇپ مەىدانغا كەلگەن‬ ‫نىزامىىە مەدرىسىنىڭ بىرى باغداتدا، ىەنە بىرى نىشاپوردا تەسىس قىلىنغانىدى. ئىلىم سورۇنلىرى، بىلىم ئېلىش‬ ‫جاىلىرى مەسچىتلەردىن مەدرىسلەرگە كۆچكەن دەۋرلەردە نىشاپور شەرقىنىڭ كۆزنىكى، فازىللرنىڭ كانى،‬ ‫.ئۆلىمالرنىڭ ماكانىغا ئاىلنغان ئىدى‬ ‫مەھمۇد قەشقەرى ئۇىغۇرتىلى بىلەن ئەرەب تىلىغا توشقان تىلشۇناس بولۇشى بىلەن تەفسىر، ھەدىس، فىقھى‬ ‫)قانۇنشۇناسلىق( قاتارلىق ئىسلم شۇناسلىق بىلىملىرىنىمۇ پۇختا ئىگىلىگەنىدى. مەزكۇر ھەدىسنى بۇخارالىق ۋە‬ ‫نىشاپورلۇق ھەدىس ئالىملىرىدىن ئۈگەنگەنلىكىدىن قارىغاندا، ئۇنىڭ بۇخارا ۋە نىشاپور قاتارلىق ئىلىم‬ ‫مەركەزلىرىگە بېرىپ ئىلىم تەھسىل قىلغان. ئىمام بۇخارادىن قالسىل 2 - ئورۇندا تۇرىدىغان، مەشھۇر ھەدىس‬ ‫كىتابى »سەھھى مۇسلىم«نىڭ مۇئەللىپى مۇسىلىم ئىبىن ھوججاج نىشاپورلۇق ئالىم ئىدى. ئىمام بۇخارى‬ ‫نىشاپورغا كەلگەندە، مۇسىلىم ئۇنىڭدىن ھەدىس ئىلىمى ئۆگەنگەن ۋە ئىمام بۇخارىدىن ئۆرنەك ئالغانىدى.‬ ‫نىشاپور - ئەبۇلئاببەسۇلئەسەم، ئەبۇ مەنسۇر، ئابدۇلمەلىك، ئەبۇ ئابدۇللھا كىم قاتارلىق ھادىس ئالىملىرى‬ ‫ئۆتكەن ىۇرت ئىدى. ىۇقىرىقى ھەدىستىكى ئىككى ئالىم ئەسلى تېكىستتە »ئىمام« دېگەن سۆز بىلەن‬ ‫ئىپادىلەنگەن، بۇ ىەردىكى »ئىمام«نىڭ مەنىسى »ھەدىسشۇناس، ھەدىس ئالىمى، ھەدىس پېشۋاسى«‬ ‫دېگەن بولىدۇ: لېكىن مۇئەللىپ بۇ ىەردە ئۇلرنى »ئىمام« دەپ ئاتاش بىلەنل كۇپاىىلىنىپ، ئۇلرنىڭ ئىسمىنى‬ ‫ئېنىق تىلغا ئالمىغان. بۇنىڭ سەۋەبىنى مۇنداق چۈشىنىشكە بولىدۇ، مەھمۇد قەشقەرى ىۇقىرىقى ھەدىسنى‬ ‫ئىشەنچىلىك كىشلەردىن ئاڭلىغانلىقىنى ئېىتقاندا رىۋاىەت قىلغۇچىلرنىڭ »ئۆزى جاۋابكار«، »توغرا بولمىغان‬ ‫تەقدىردىمۇ« دېگەن ئىزاھنى بېرىپ مەزكۇر ھەدىسكە تازا ئىشەنچ قىللماىدىغانلىقىنى بىلدۈرگەن. روشەنكى،‬ ‫مۇئەللىپ ئۆزىگە ئۇستاز ىوللۇق ھەدىس پېشۋالىرىنىڭ ئىسمىنى ئاتاپ تۇرۇپ ئۇلرنى ىالغانغا چىقىرىشنى ئەپ‬ ‫.كۆرمىگەن، ئۇلرنى ئاىىغان‬ ‫ئىككىنچى ھەدىسكە كېلىدىغان بولساق، مەھمۇد قەشقەرى بۇ ھەدىسنى توغرا، دەپ قارىغان، شۇنىڭ ئۈچۈن‬ ‫ئۇنى ھۈسەىىن خەلەپتىن تەلىم ئالدىم، دەپ ئۇستازنىڭ ئىسمىنى ئاشكارا تىلغا ئالغان. »ھەدىس قۇرسى«‬
  • 10. ‫رىۋاىەت قىلغۇچى ھۈسەىىننى مەھمۇد قەشقەرى شەىخ، ئىمام، زاھىد قاتارلىق ئۈچ سۆز بىلەن سۈپەتلەىدۇ. بۇ‬ ‫ىەردىكى »شەىخ«نىڭ مەنىسى ھەدىس ئالىملىرىنىڭ ئىستلھى بوىىچە ئېىتقاندا، ھەدىس ئىلىمىدا تونۇلغان‬ ‫ئۇستاز، دېگەن بولىدۇ، »ئىمام« نىڭ مەنىسى ئىلىم - پەننىڭ بىرەر تۈرىدە ئۈزۈپ چىقىپ، شۇ پەننىڭ‬ ‫مۇتەخەسىسى، پېشۋاسى بولغان ئادەمگە قارىتا ئېىتىلىدۇ. بۇ ىەردە ھەدىس ئىلىمىنىڭ ھەممە ئېتراپ قىلغان‬ ‫مۇتەخەسىسى دېگەن مەنانى بىلدۈرىدۇ. »زاھىد« تەقۋادار مەنىسىدە، بۇنىڭدىن تەقۋادار ئادەم ھەدىس‬ ‫رىۋاىەت قىلىشتا ىالغاننى ئارىلشتۇرماىدۇ، دېگەن مەنا چىقىدۇ. »دىۋان« دا »ھۈىسىىن بىن الكاشغرى« ىەنى‬ ‫قەشقەرلىق خەلىفە ئوغلى ھۈسەىىن، دەپ تىلغا ئېلىنغان. تارىخى مەنبەلەردە بولسا، ھۈسەىىن ئىبىن ئەلى‬ ‫ئىبنى خەلەف دەپ تىلغا ئېلىنغان. ھەدىسشۇناس ئالىملرنىڭ تەرجىمھالى ىېزىلغان ۋە ئىشەنچىلىك، دەپ‬ ‫قارالغان »مىزانۇلئئىتدال« )ھەدىسشۇناسلرنىڭ تەرجىمھالى(دا ئۇ ئەڭ زېرەك ھۈسەىىن ئىبىن ئەلى كاشغەرى‬ ‫دەپ ئېلىنغان. شۇنىڭدەك ئەبۇلفەزلى ھۈسەىىن ئىبىن ئەلى بولسا، ئىبىن غىلن دىن ھەدىس رىۋاىەت قىلىدۇ.‬ ‫ئىبىن غىلن ھەدىس رىۋاىەت قىلىشتا ئىشەنچىلىك ئەمەس، دەپ باھا بېرىدۇ. »مىزانۇلئئىتدال« كىتابىدا‬ ‫»ئەلمەئى« )زېرەك( دېگەن سۆز ھۈسەىىننىڭ سۈپىتى قىلىپ ئېلىنغان. »مۇلھەقاتۇسسۇراھ« )سۈرراھە‬ ‫لۇغىتىنىڭ قوشۇمچىسى( دا ھۈسەىىننىڭ ئوغلى ئابدۇغەففارنىڭ سۈپىتى قىلىپ ئېلىنغان.‬ ‫»مۇلھەقاتۇسىسۇرراھ« نىڭ مۇئەللىپى »مىزانولئئىتدال« نىڭ مۇئەللىپدىن ىېرىم ئەسىرچە بۇرۇن ئۆتكەنلىكى ۋە‬ ‫ھۈسەىىن ئىبىن ئەلى خەلەفنىڭ ىۇرتدىشى بولغانلىقى ئۈچۈن بۇ ىەردە ئۇنىڭ سۆزى باشقىلرنىڭكىدىن‬ ‫ئىشەنچىلىكرەك دەپ قاراشقا توغرا كېلىدۇ. جامال قارشى »سۇراھ« لۇغىتىنىڭ مۇلھەقاتىدا )قوشۇمچىسى(‬ ‫ھۈسەىىن ئىبنى ئەلى ئىبنى خەلەف كاشغەرى، دېىىلگەن. دېمەك، »دىۋان«دا ھۈسەىىننىڭ دادىسى بولغان‬ ‫ئەلى سۆزى چۈشۈپ قىلىپ، ھۈسەىىننىڭ بوۋىسى ئۇنىڭ دادىسى قىلىپ قوىۇلغان. ھۈسەىىن ئۆز دەۋرىدە‬ ‫تونۇلغان زور ئالىم بولۇپ، باغدات ۋە قەشقەرلەرنىڭ مەدرىسلىرىدە نۇرغۇن تالىبۇلئىلملەرگە دەرس ئۆگەتكەن.‬ ‫تەفسىر ۋە ھەدىسكە ئائىت كۆپلىگەن ئەسەرلەرنى ىازغان. مىلدى 3901 - ىىلى )ھىجرىىە 684 - ىىلى(‬ ‫قەشقەردە ۋاپات بولغان، ھۈسەىىن ئىبنى ئەلى ئىبنى خەلەفىنىڭ زېرەك ئابدۇلغەففار دەپ ئاتىلىدىغان بىر‬ ‫ئوغلى بولۇپ، ئۇمۇ دادىسىغا ئوخشاشل توشقان ئالىم بولغان، تەفسىر ۋە ھەدىسكە ئائىت ئەسەرلەرنى تەسنىپ‬ ‫.قىلغان‬ ‫ئېىتىشلرغا قارىغاندا، ئۇ قەشقەردە دادىسىنىڭ ھوزۇرىدا دەرس ئوقۇۋاتقاندا، ئۇنى شۇ زاماننىڭ سەلتەنەت‬ ‫تەختىدە ئولتۇرغان خان چاقىرىپ، ئۇلغ ئەۋەتىدۇ. ئابدۇغەففار ىولدا كېتىۋېتىپ ئۇلغدىن ىىقىلىپ چۈشۈپ، شۇ‬ ‫جاىدىل جان ئۈزىدۇ. ئۇ نىڭ جەسىدى قەشقەرنىڭ سىرتىدىكى ىەتتە قىبلە دېگەن جاىغا دەپنە قىلىنىدۇ.‬ ‫ئابدۇغەففارنىڭ ئاتىسى ھۈسەىىن ئىبنى ئەلى ئىبنى خەلەپمۇ »ىەتتە قىبلە« دېگەن جاىغا دەپنە قىلىنغان‬ ‫بولۇشى مۇمكىن. ئەنە شۇ ئابدۇغەففار »تارىخ كاشغىر« )»قەشقەر تارىخى«( كىتابىنى ىازغانىدى. ئەپسۇسكى،‬
  • 11. ‫بۇ كىتاب ھازىرغا قەدەر باىقالغىنى ىوق. ئابۇغەففارنىڭ ۋە ئۇنىڭ ئاتىسى ھۈسەىىن ئىبنى ئەلى ئىبنى خەلەفنىڭ‬ ‫.ئەسەرلىرىدىن ھېچقاىسىسى زامانىمىزغىچە ىېتىپ كېلەلمىگەن‬ ‫مەھمۇد قەشقەرى »مۇقەددىمە«دە ىەنە: تۈركىي تىلنىڭ ئەرەب تىلى بىلەن بەىگىگە چۈشكەن ئىككى ئاتقا‬ ‫ئوخشاش تەڭ چېپىپ كېتىۋاتقانلىقىنى ئېنىق كۆرسىتىش ئۈچۈن ئابدۇراھمان خەلىل ئىبىن ئەھمەد تەسنىف‬ ‫قىلغان »كىتابۇلئەىن« ناملىق لۇغەتىتىدىكىدەك »دىۋان« غىمۇ ئارخائىك سۆزلەرنى كىرگۈزۈشنى ئوىلىغانلىقىنى،‬ ‫مۇنداق قىلغاندا دىۋاننىڭ تېخىمۇ مۇكەممەل بولىدىغانلىقىنى، لېكىن سۆزلەرنى ئوڭاي تېپىش، كىشىلەرنىڭ‬ ‫قىزىقىشى ۋە ئىخچاملىق قاتارلىق جەھەتلەرنى كۆزدە تۇتۇپ، ئېستىمالدىن قالغان سۆزلەرنى ئالمىغانلىقىنى‬ ‫باىان قىلىدۇ )»دىۋان« توم، 6 - بەت(. بۇ ىەردە دىققەتكە سازاۋەر ئىنچىكە بىر نۇقتا شۇكى: مۇئەللىپ تۈركىي‬ ‫تىلنىڭ ئەرەب تىلى بىلەن بەىگىگە چۈشكەن ئىككى ئاتقا ئوخشاش تەڭ چېپىپ كېتىۋاتقانلىقىنى ئېنىق‬ ‫كۆرسىتىش ئۈچۈن، ئەرەب ئالىمى ئابدۇراھمان خەلىل ئىبىن ئەھمەدنىڭ چوڭ ھەجىملىك قامۇسى »كىتابۇلئاىىن«‬ ‫گە ئوخشاش ئېستىمالدىن قىلىپ قالغان سۆزلەرنىمۇ ئۆز ئىچىگە ئالغان ھالدا »دىۋان«نى ىازغان بولسام‬ ‫تېخىمۇ ئەتراپلىق بولتتى، دەىدۇ. ئەسلى تېكىستتىكى »اوب« سۆزى »تېخىمۇ تولۇق، تېخىمۇ مۇكەممەل،‬ ‫تېخىمۇ ئەتراپلىق« دېگەن مەنالردا كېلىدۇ. )»دىۋان«نىڭ ئۇىغۇرچە تەرجىمىسىدە بۇ سۆز قانداقتۇ »تېخىمۇ‬ ‫تەرتىپلىك« دە تەرجىمە قىلىنىپ قالغان(. بۇنىڭ بىلەن مەھمۇد قەشقەرى زامانىدىل تۈركىي تىللردىكى ئارخائىزم‬ ‫بولۇپ كەتكەن سۆزلەرنىڭ ناھاىىتى كۆپ ئىكەنلىكىدىن بىشارەت بېرىلىدۇ. خەلىل ئىبنى ئەھمەدنىڭ »كىتابۇل‬ ‫)ئەىىن(« كىتابى 48 جىلد قىلىپ ىېزىلغان. مۇنداق زور ھەجىملىك قامۇستا، ئىككى تىل بەىگىگە چۈشكەن ئىككى‬ ‫ئاتقا تەمسىل قىلىنغان. »دىۋان«نىڭ ھەجىمىمۇ »كىتابۇلئەىىن« غا ئوخشاش زور بولۇشى پىلنلنغان. بۇنىڭ‬ ‫ئۈچۈن مەھمۇد قەشقەرى نۇرغۇن ماتېرىىال توپلىغان. بۇ ماتېرىىاللر رەتلىنىشىپ، تاللىنىشىپ باسقۇچلىرىدىن‬ ‫.ئۆتكۈزۈلۈپ، نۇرغۇن قىسمى شاللىۋېتىلگەن. بۇ نۇقتىنى مۇنۇ ئىككى سۆزدىنمۇ باىقىۋاللىمىز‬ ‫ىۋان«نىڭ مۇقەددىمىسىدىكى »ئىشلىتىلىۋاتقان سۆزلەرنى ئالدىم، ئىشلىتىلمەىدىغانلىرىنى تاشلىدىم« )»دىۋان««‬ ‫توم، 6 - بەت(. »دىۋان«نىڭ ئۇىغۇرچە تەرجىمىسىدە، »ئالدىم« دەپ ئېلىنغان سۆز، ئەسلكى تېكىستتە‬ ‫»ئەسبىھەتتۇ« بولۇپ، ئۇنىڭ »مۇقىملشتۇرۇش« دېگەن مەنىسى بار، »تاشلىۋەتتىم« دېگەن سۆز ئەسلى‬ ‫تېكىستتە »ئەھمەلتۇ« بولۇپ، ئۇنىڭ »قالدۇرۇش« مەنىسى بار. مۇنداقتا مۇئەللىپ: »قولۇمدا نەقلەشكەن مول‬ ‫سۆزلۈكلەر ىاكى مول ماتېرىىاللردىن بىر قىسمىنى مۇقىملشتۇرۇپ، كىتابتىن ئورۇن بەردىم. بىر قىسمىنى بولسا،‬ ‫كىتابقا بېرىشتىن قالدۇرۇۋەتتىم« دېگەن بولىدۇ. ئارخائىزم سۆزلەر قالدۇرۇۋېتىلمىگەن بولسا، »دىۋان«مۇ‬ ‫.»ئەىن« كىتابىغا ئوخشاش نەچچە ئون جىلد ىېزىلغان بولتتى‬
  • 12. ‫بۇ ىەردە شۇنىمۇ قەىت قىلىپ ئۆتۈش كېرەككى، ئەھمەد ئىبىن خەلىلنىڭ »ئەىن« كىتابى مەىدانغا كەلگەندىن‬ ‫كېىىن، ئۇنىڭدا باىان قىلىنغان ئىشلىتىلمەىدىغان سۆزلەر ئۈستىدە، ئەىنى زامان ئالىملىرىنىڭ قارشى ئوخشاش‬ ‫بولمىغان. بەزىلىرى »ئەىن« كىتابىدا ئاىرىلغان ئىشلىتىلمەىدىغان سۆزلەرنى ماقۇللىغان، بەزىلىرى بولسا ئۇنى‬ ‫خاتاغا چىقارغان. مەھمۇد قەشقەرى »ئەىن« كىتابىدىكى ئىلىتىلمەىدىغان سۆزلەر توغرىسىدىكى ئۆلىمالرنىڭ‬ ‫ئىختىلپلىرىدىن خەۋەرسىز ئەمەس ئىدى، ئەلۋەتتە. مەھمۇد قەشقەرى »دىۋان«نى كىشىلەرنىڭ تۈركىي تىللرنى‬ ‫ئۆگىنىشى ئۈچۈن ۋە تۈركىي خەلقلەر مەدەنىىىتىنى باشقىلرغا تونۇشتۇرۇش ئۈچۈن ىېزىپ چىققانلىقىنى‬ ‫.مۇقەددىمىدىكى باىانلردىن بىلىپ ئاللىمىز‬ ‫دېمەك، مەھمۇد قەشقەرىنىڭ »دىۋان«نى ىېزىشتىكى مەقسىدى، خەلىل ئىبنى ئەھمەدنىڭ »ئەىن« كىتابىنى‬ ‫ىېزىشتىكى مەقسىدى بىلەن تۈپتىن ئوخشىماىدۇ. شۇنىڭ ئۈچۈن، ئۇ »دىۋان«نى ىېزىشتا خەلىل ئىبنى‬ ‫ئەھمەدنى ئۆرنەك قىلماي، باشقىچە ىول تۇتقان. »دىۋان«نىڭ ىوقىلىپ كېتىپ قاىتا تۈپلىنىش تەقدىرى،‬ ‫ئابدۇراخمان خېلىل ئىبنى ئەھمەد تەسنىف قىلغان »كىتابۇلئەىن«نىڭ تەقدىرىگە ئوخشاپ كېتىدۇ. ئىبنى نەدىمنىڭ‬ ‫»فىھرسىت«تە كۆرسىتىشىچە، ھىجرىىە 071 - ىىلى )مىلدى 787 - ىىللىرى( ىېزىلغان »كىتابۇل ئەىن« كىتابى ئۆز‬ ‫ۋاقتىدا مەىدانغا چىقالماي ھىجرىىە 842 - ىىلى )مىلدى 368 - ىىللىرى(غا كەلگەندە ئاندىن جامائەتچىلىك بىلەن‬ ‫ىۈز كۆرۈشەلىگەن. ئەبۇ بەكرى ئىبنى ئورەىد مۇنداق دەىدۇ: »خېلىل ئىبنى ئەھمەدنىڭ »ئەىن« كىتابى 842 -‬ ‫ىىلىغا كەلگەندە، بەسرە شەھرىدە پەىدا بولۇپ قالدى. 05 جىلدلىك بۇ كىتابنى بىر كىتابچى خۇراساندىن 05 تىللغا‬ ‫سېتىۋېلىپ ئېلىپ كەپتۇ. بۇرۇن بىز بۇ كىتابنىڭ خۇراساندا تاھىرىلر خاندانلىقىنىڭ كۈتۈپخانىسىدا ساقلنغانلىقىنى‬ ‫ئاڭلىغان ئىدۇق. ئەمما نۇرغۇن ئادەملەر مۇنداق كىتابنىڭ ئىشلەتكەنلىكىنى ۋە قەىەردىلىكىنى زادى بىلمەىتتى«‬ ‫دېگەن. مەتبەئەچىلىك مەىدانغا كەلمىگەن، ئەسەرلەر قولدىن - قولغا كۆچۈرۈلۈپ تارىلىدىغان ئەىنى زاماندا‬ ‫.مۇنداق ئەھۋاللرنىڭ بولۇپ تۇرۇشى ئەجەبلىنەرلىك ئەمەس ئىدى ئەلۋەتتە‬ ‫مەنبە: »شىنجاڭ ئىجتىمائىي پەنلەر تەتقىقاتى« ژۇۈنىلى 3002 ـ ىىل 3 ـ سان‬ ‫1‬
  • 13. ‫!‬ ‫تىخىمۇ كۆپ ماتىرىىاللرنى دەۋىر بىلوگىدىن تاپالىسىزقىنى مەرھەمەت‬