1. ΓΕΝΙΚΟ ΤΜΗΜΑ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΩΝ ΜΑΘΗΜΑΤΩΝ
ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΕΞΕΙΔΙΚΕΥΣΗΣ ΣΤΗ ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗ ΚΑΙ ΤΟΝ
ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟ (Π.Ε.ΣΥ.Π.)
Η Επαγγελματική Εξουθένωση (Burnout) των
εκπαιδευτικών της Τεχνικής Επαγγελματικής
Εκπαίδευσης (ΤΕΕ).
Σχεδιασμός έρευνας
Μεθοδολογία Έρευνας για τους Σκοπούς της ΣΥΕΠ:
Στατιστική και Έρευνα
Διδάσκουσα: Α. Λιμακοπούλου
Σπουδαστής: Ευάγγελος Γ. Κουτσούμπης
Αθήνα, Ιανουάριος 2014

2. Η Επαγγελματική Εξουθένωση (Burnout) των εκπαιδευτικών της Τεχνικής Επαγγελματικής Εκπαίδευσης (ΤΕΕ).
Σχεδιασμός έρευνας
Π.Ε.ΣΥ.Π.-Α.Σ.ΠΑΙ.Τ.Ε. 2013-14 2 Ευάγγελος Γ. Κουτσούμπης
Περιεχόμενα
Εισαγωγή στο ερευνητικό ζήτημα .........................................................................................3
Ορισμός ............................................................................................................................3
Συμπτώματα .....................................................................................................................3
Αιτίες ................................................................................................................................4
Έκταση του φαινομένου....................................................................................................4
Τρόποι μέτρησης του φαινομένου ....................................................................................5
Βιβλιογραφική επισκόπηση ..................................................................................................5
Θεωρητικός προβληματισμός θεμελίωσης των ερευνητικών ερωτημάτων ή των
υποθέσεων των εμπειρικών ερευνών ...............................................................................6
Ερευνητικά ερωτήματα ή/και υποθέσεις των εμπειρικών ερευνών...................................7
Είδος των ερευνητικών τεκμηρίων ή δεδομένων που στηρίζουν την επιχειρηματολογία
τους ..................................................................................................................................8
Μεθοδολογική προσέγγιση που έχει χρησιμοποιήσει κάθε εμπειρική έρευνα..................9
Δείγματα των ερευνών..................................................................................................9
Ερευνητικά εργαλεία συλλογής δεδομένων ................................................................10
Ανάλυση δεδομένων...................................................................................................11
Σημαντικότερα ευρήματα των εμπειρικών ερευνών........................................................12
Προτεινόμενη έρευνα.........................................................................................................14
Ο σκοπός και η τεκμηρίωσή του......................................................................................14
Ερευνητικά ερωτήματα ή υποθέσεις...............................................................................14
Μεθοδολογία έρευνας....................................................................................................15
Μεθοδολογικό πλαίσιο για τη συλλογή δεδομένων ....................................................15
Διαδικασία και εργαλείο συλλογής δεδομένων...........................................................15
Επιχειρήματα υπέρ της καταλληλότητας της μεθόδου ................................................15
Δείγμα της προτεινόμενης έρευνας: Περιγραφή και τεκμηρίωση επιλογής .................16
Βιβλιογραφία......................................................................................................................17
Παράρτημα Ι – Ερωτηματολόγιο συλλογής δεδομένων.......................................................20

3. Η Επαγγελματική Εξουθένωση (Burnout) των εκπαιδευτικών της Τεχνικής Επαγγελματικής Εκπαίδευσης (ΤΕΕ).
Σχεδιασμός έρευνας
Π.Ε.ΣΥ.Π.-Α.Σ.ΠΑΙ.Τ.Ε. 2013-14 3 Ευάγγελος Γ. Κουτσούμπης
Εισαγωγή στο ερευνητικό ζήτημα
Ορισμός
Ο όρος επαγγελματική εξουθένωση (burnout) πρωτοαναφέρθηκε το 1974 από τον
Freudenberger ο οποίος παρατήρησε μια σειρά συμπτωμάτων εξάντλησης στα πλαίσια του
χώρου εργασίας (Galanakis et.al., 2009). Η μελέτη του φαινομένου από τους Maslach &
Jackson (1981) οδήγησε στην περιγραφή του ως συνδρόμου ψυχολογικής εξάντλησης και
κυνισμού που εκδηλώνεται συχνά μεταξύ ατόμων που εργάζονται με ανθρώπους (ιατροί,
νοσηλευτές, εκπαιδευτικοί, κοινωνικοί λειτουργοί κ.λπ.), το οποίο έχει τρεις όψεις ή
διαστάσεις:
α) το αίσθημα συναισθηματικής εξάντλησης, που εκδηλώνεται όταν τα άτομα εξαντλούν τις
συναισθηματικές τους δυνάμεις και αισθάνονται ανίκανα να προσφέρουν ψυχολογικά στο
βαθμό που αναμένεται από αυτά και έτσι είναι συμπεριφορικά ακατάλληλα να επενδύσουν
στην προσπάθεια να αποδώσουν,
β) την αποπροσωποποίηση, που περιλαμβάνει απόσυρση και αποστασιοποίηση ή
συναισθηματική απομάκρυνση από συναδέλφους και πελάτες και καταφυγή σε κυνισμό,
αδιαφορία, απρόσωπες σχέσεις και απόμακρη επαφή· είναι η κοινωνική συνστιστώσα του
συνδρόμου επαγγελματικής εξουθένωσης, που αντανακλά την ποιοτική έκφραση των
σχέσεων του εργασιακού πλαισίου και αποτελεί το τελευταίο στάδιο στην εμφάνιση του
προβλήματος (Barth, 1990 και Knauder, 1996), και
γ) την αίσθηση μειωμένης προσωπικής επίτευξης, που οδηγεί σε αρνητική αυτοαξιολόγηση,
μειωμένη παραγωγικότητα ή επαγγελματική αποτελεσματικότητα, χαμηλό ηθικό, και την
παραίτηση από οποιαδήποτε προσπάθεια για απόδοση, ενώ συνδέεται με αισθήματα
χαμηλής αυτοεκτίμησης, δυστυχίας και συνολικής επαγγελματικής δυσαρέσκειας
(Galanakis et.al., 2009 και Leiter & Maslach, 2005).
Συμπτώματα
Σύμφωνα με τους Maslach & Jackson (1982), το σύνδρομο εκδηλώνεται ως «υποκειμενική
αίσθηση δυσφορίας, που επιδρά στη φυσική και συναισθηματική ευεξία του ανθρώπου και
οδηγεί σε μια μείωση της δραστηριότητας και κινητοποίησής του, και στη εξασθένιση της
προσπάθειάς του να αποδώσει». Ως συμπτώματα του συνδρόμου εμφανίζονται η
σωματική και ψυχολογική εξάντληση, η έλλειψη ύπνου, οι πονοκέφαλοι, τα οποία
αποκρυσταλλώνονται σε κυνισμό μεταξύ συναδέλφων, αρνητικότητα απέναντι στους

4. Η Επαγγελματική Εξουθένωση (Burnout) των εκπαιδευτικών της Τεχνικής Επαγγελματικής Εκπαίδευσης (ΤΕΕ).
Σχεδιασμός έρευνας
Π.Ε.ΣΥ.Π.-Α.Σ.ΠΑΙ.Τ.Ε. 2013-14 4 Ευάγγελος Γ. Κουτσούμπης
πελάτες, απόσυρση από κοινωνικές επαφές στο περιβάλλον εργασίας και απόδοση στο
ελάχιστο δυνατό επίπεδο. Σε ακραίες περιπτώσεις έχουν αναφερθεί απογοήτευση και
έλλειψη ικανοποίησης σε πολλά πεδία της ζωής του ατόμου, καθώς και σε σχέση τον εαυτό
του. Ακόμη, το σύνδρομο έχει συνδεθεί με αύξηση των απουσιών από την εργασία λόγω
ασθένειας, με την πρόωρη συνταξιοδότηση ή παραίτηση από την εργασία, με την
κατάχρηση αλκοόλ, την αύξηση του καπνίσματος και της κατανάλωσης καφέ, με
οικογενειακά, κοινωνικά και οικονομικά προβλήματα, εργατικά ατυχήματα, διακοπές στην
παροχή ποιοτικών υπηρεσιών, πεσμένο ηθικό και συχνές αλλαγές επαγγέλματος (Galanakis
et.al., 2009). Ειδικότερα οι εκπαιδευτικοί που πάσχουν από το σύνδρομο, εμφανίζουν
μειωμένο ενθουσιασμό, αίσθημα ατονίας, απώλεια του χιούμορ, δυσκολίες συγκέντρωσης
της προσοχής και χαμηλή αυτοπεποίθηση, με σημαντικές συνέπειες στην απόδοση των
εκπαιδευτικών, στη διδακτική τους ικανότητα και στην ακαδημαϊκή πορεία των μαθητών
τους (Πατσάλης & Παπουτσάκη, 2010).
Αιτίες
Ως αιτίες της επαγγελματικής εξουθένωσης, αναφέρονται α) η αδυναμία να
σταθεροποιηθούν και εξισορροπηθούν οι εσωτερικές ή/και εξωτερικές ανάγκες του ατόμου
στο πλαίσιο εργασίας του, που στη συνέχεια εμποδίζει την αποτελεσματική διάθεση της
ενέργειάς του, β) το να βρίσκεται το άτομο σε μια κατάσταση στην οποία λαμβάνονται
ελάχιστες αμοιβές για έναν στόχο για τον οποίο έχει γίνει μεγάλη επένδυση ενέργειας, και
γ) η συσσώρευση στρες που εξαντλεί τα άτομα σε σημείο που οι ενεργειακοί τους πόροι
δεν επαρκούν για τις προσπάθειές τους να αντιμετωπίσουν την πίεση μιας κατάστασης
(Galanakis et.al., 2009). Στο χώρο της εκπαίδευσης η εμφάνιση του συνδρόμου συνδέεται
με την αλληλεπίδραση με τους μαθητές (προβλήματα πειθαρχίας, μειωμένη παρακίνηση), ο
χαμηλός βαθμός οργάνωσης των σχολείων και η έλλειψη διοικητικής και επιστημονικής
υποστήριξης (Πατσάλης & Παπουτσάκη, 2010). Σύνδεση αναγνωρίζεται και με την χαμηλή
αίσθηση αυτό-αποτελεσματικότητας των εκπαιδευτικών (την αίσθηση των ιδίων για τις
ικανότητές τους να οργανώνουν και να εκτελούν την εργασία τους για να πετυχαίνουν τα
επιθυμητά αποτελέσματα) μέσα στην τάξη (Hen & Goroshit, 2013).
Έκταση του φαινομένου
Το φαινόμενο έχει παρατηρηθεί και μελετηθεί κυρίως σε επαγγέλματα που περιλαμβάνουν
επικοινωνία με και παροχή υπηρεσιών σε άλλους ανθρώπους, όπως συμβαίνει στην
ιατρική, στη νοσηλευτική, στην εντατική θεραπεία και στη μαιευτική (Ahola & Hakanen,
2007; Montgomery, Panagopoulou & Benos,2006) αλλά και στην εκπαίδευση (Kokkinos,

5. Η Επαγγελματική Εξουθένωση (Burnout) των εκπαιδευτικών της Τεχνικής Επαγγελματικής Εκπαίδευσης (ΤΕΕ).
Σχεδιασμός έρευνας
Π.Ε.ΣΥ.Π.-Α.Σ.ΠΑΙ.Τ.Ε. 2013-14 5 Ευάγγελος Γ. Κουτσούμπης
2006, Kyriacou & Sutcliffe, 1978, McGee-Cooper, Trammell & Lau, 1990). Στο χώρο της
εκπαίδευσης, έχει εμφανιστεί σε ποσοστά 15 ως 25% των εκπαιδευτικών (Farber, 1991 για
τις ΗΠΑ, Λεοντάρης, Κυρίδης κ. συν., 1996 και Παγοροπούλου, Κουμπιά και Γιαβρίμη, 2002,
για την Ελλάδα). Σε παλαιότερες έρευνες, οι Έλληνες εκπαιδευτικοί εμφανίζονται λιγότερο
εξουθενωμένοι από συναδέλφους τους σε άλλες χώρες (Πατσάλης & Παπουτσάκη, 2010).
Το φαινόμενο εμφανίζεται τόσο στην πρωτοβάθμια όσο και στη δευτεροβάθμια
εκπαίδευση.
Τρόποι μέτρησης του φαινομένου
Για την καταγραφή και τη μέτρηση του φαινομένου οι Maslach & Jackson (1981) ανέπτυξαν
το Ερωτηματολόγιο Επαγγελματικής Εξουθένωσης ή Maslach Burnout Inventory (MBI), του
οποίου υπάρχει ειδική έκδοση για χρήση στο χώρο της εκπαίδευσης , (MBI-Educator’s
Survey ή MBI-ES) η οποία έχει πιστοποιηθεί για τις ψυχομετρικές της ιδιότητες και τη δομή
των παραγόντων της σε μεγάλο δείγμα εκπαιδευτικών στις Η.Π.Α. (Galanakis et.al., 2009).
Το ερωτηματολόγιο αυτό χρησιμοποιείται διαχρονικά, εκτεταμένα, διεθνώς αλλά και στην
Ελλάδα, ενώ έχουν αναπτυχθεί και άλλα παρόμοια εργαλεία, όπως το Ερωτηματολόγιο
Επαγγελματικής Εξουθένωσης της Κοπενχάγης (Copenhagen Burnout Inventory) που
δημιουργήθηκε στα πλαίσια του προγράμματος PUMA (Project on Burnout, Motivation and
Job Satisfaction – Πρόγραμμα για την Επαγγελματική Εξουθένωση, την Κινητοποίηση και
την Επαγγελματική Ικανοποίηση) του Εθνικού Κέντρου Έρευνας για το Εργασιακό
Περιβάλλον, του Υπουργείου Περιβάλλοντος της Δανίας (Borritz & Kristensen, 2004).
Βιβλιογραφική επισκόπηση
Στα πλαίσια της βιβλιογραφικής επισκόπησης, μελετήθηκαν οι έρευνες που
πραγματοποίησαν (με χρονολογική σειρά) α) οι Παπαγιάννη & Ρέππα (2008), με
τίτλο «Επαγγελματική εξουθένωση των εκπαιδευτικών που διδάσκουν σε τάξεις όπου
φοιτούν μαθητές με προβλήματα συμπεριφοράς ή μαθησιακές δυσκολίες», β) οι
Αμαραντίδου & Κουστέλιος (2009), με τίτλο «Διαφορές στα επίπεδα επαγγελματικής
εξουθένωσης, ασάφειας ρόλων και σύγκρουσης ρόλων, σε εκπαιδευτικούς Φυσικής
Αγωγής» και γ) οι Πατσάλης & Παπουτσάκη (2010), με τίτλο «Η επαγγελματική
εξουθένωση εκπαιδευτικών της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης».

6. Η Επαγγελματική Εξουθένωση (Burnout) των εκπαιδευτικών της Τεχνικής Επαγγελματικής Εκπαίδευσης (ΤΕΕ).
Σχεδιασμός έρευνας
Π.Ε.ΣΥ.Π.-Α.Σ.ΠΑΙ.Τ.Ε. 2013-14 6 Ευάγγελος Γ. Κουτσούμπης
Θεωρητικός προβληματισμός θεμελίωσης των ερευνητικών
ερωτημάτων ή των υποθέσεων των εμπειρικών ερευνών
Οι Παπαγιάννη & Ρέππα (2008), συνδέουν το φαινόμενο της επαγγελματικής εξουθένωσης
με το επαγγελματικό άγχος και, βάσει των υφιστάμενων ως τότε ερευνών, θεωρούν ότι οι
Έλληνες εκπαιδευτικοί βιώνουν ως αγχώδες το επάγγελμά τους σε υπολογίσιμα ποσοστά.
Το άγχος θεωρούν ότι έχει άμεσες και ουσιαστικές επιπτώσεις στην ψυχική και σωματική
υγεία, στην επαγγελματική τους απόδοση και στην επαρκή ανταπόκριση στις απαιτήσεις
του ρόλου των εκπαιδευτικών. Τα βιώματα αυτά, επιδρούν επίσης στην προσωπική,
οικογενειακή και κοινωνική τους ζωή, επηρεάζοντας τελικά τη συνολική τους συμπεριφορά.
Τα παραπάνω τεκμηριώνουν την ανάγκη αποτύπωσης του επιπέδου εξουθένωσης του
δείγματος, ενώ τα αντικρουόμενα αποτελέσματα προγενέστερων ερευνών ως προς τη
σχέση του φαινομένου με τα δημογραφικά χαρακτηριστικά του πληθυσμού, τεκμηριώνει
την ανάγκη ερωτημάτων δημογραφικού χαρακτήρα για να διασαφηνιστεί αυτή τη σχέση.
Αναγνωρίζοντας τις παραπάνω διαστάσεις του προβλήματος στο χώρο των εκπαιδευτικών
γενικά, οι Αμαραντίδου & Κουστέλιου (2009) διαπιστώνουν ότι είναι λίγες οι έρευνες που
έχουν μελετήσει τόσο την επαγγελματική εξουθένωση όσο και τους οργανωσιακούς
παράγοντες (ασάφεια και σύγκρουση ρόλων) στους καθηγητές φυσικής αγωγής. Βάσει
προηγούμενης έρευνας των Ζουρναντζή κ.συν. (2006), θεωρούν, ωστόσο, ότι η Φυσική
Αγωγή έχει ξεχωριστή θέση στο σχολείο, λόγω διαφορετικών συνθηκών εργασίας και
διαφορετικής δομής της τάξης (ομάδας μαθητών) από άλλες ειδικότητες, λόγω ποικίλων
προσδοκιών από τους εκπαιδευτικούς και ποικιλίας καθηκόντων της ειδικότητας.
Οι Πατσάλης & Παπουτσάκη (2010), βασίζονται στην υπάρχουσα έρευνα του φαινομένου
της επαγγελματικής εξουθένωσης στο χώρο της εκπαίδευσης – στις ΗΠΑ, στην Αυστραλία,
στην Ευρώπη και στην Ελλάδα – η οποία καταδεικνύει ότι το φαινόμενο αποτελεί
σημαντικό πρόβλημα στους δασκάλους και στους καθηγητές, δημιουργείται από
παρατεταμένο στρες και χαρακτηρίζεται από σωματική και συναισθηματική εξάντληση και
αλλαγή συμπεριφοράς. Οι εκπαιδευτικοί που το βιώνουν, διακατέχονται από μειωμένο
ενθουσιασμό, αισθάνονται ατονία, χάνουν το χιούμορ τους, παρουσιάζουν δυσκολίες
συγκέντρωσης προσοχής και έχουν χαμηλή αυτοπεποίθηση. Αυτό θεμελιώνει την ανάγκη
να ερευνήσουν περισσότερο το φαινόμενο σε δασκάλους της γενικής εκπαίδευσης αλλά και
σε ειδικούς παιδαγωγούς και νοσοκομειακούς εκπαιδευτικούς στην Ελλάδα, για τους
οποίους εντόπισαν ότι υπάρχει ερευνητικό κενό.

7. Η Επαγγελματική Εξουθένωση (Burnout) των εκπαιδευτικών της Τεχνικής Επαγγελματικής Εκπαίδευσης (ΤΕΕ).
Σχεδιασμός έρευνας
Π.Ε.ΣΥ.Π.-Α.Σ.ΠΑΙ.Τ.Ε. 2013-14 7 Ευάγγελος Γ. Κουτσούμπης
Ερευνητικά ερωτήματα ή/και υποθέσεις των εμπειρικών ερευνών
Οι Παπαγιάννη & Ρέππα (2008) εξετάζουν α) το πόσο περίπου είναι το ποσοστό των
εκπαιδευτικών Πρωτοβάθμιας Γενικής Εκπαίδευσης στους οποίους παρατηρούνται
ενδείξεις επαγγελματικής εξουθένωσης και αν υπάρχει στατιστικά σημαντική διαφορά στο
βαθμό επαγγελματικής εξουθένωσης των εν λόγω εκπαιδευτικών 1) ανάλογα με το φύλο, 2)
ανάλογα με το επίπεδο σπουδών των εκπαιδευτικών και 3) ανάλογα με τα έτη
επαγγελματικής προϋπηρεσίας. Παρατηρούμε ωστόσο ότι το δείγμα της έρευνας
αποτέλεσαν εκπαιδευτικοί από το χώρο της ειδικής αγωγής (που εργάζονταν σε Ειδικά
Σχολεία Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης ως εκπαιδευτές ειδικής αγωγής, σύμφωνα με τις
ερευνήτριες) και όχι εκπαιδευτικοί της γενικής εκπαίδευσης και αγωγής, κάτι που δεν
αποτυπώνεται στους σκοπούς και στα ερευνητικά ερωτήματά τους. Οι ερευνήτριες
παρουσιάζουν τρεις μηδενικές ερευνητικές υποθέσεις, ότι, δηλαδή, δεν θα υπάρχει
στατιστικά σημαντική διαφορά στο βαθμό επαγγελματικής εξουθένωσης του δείγματος
ανάλογα α) με το φύλο τους, β) με το επίπεδο σπουδών και, γ) με τα έτη επαγγελματικής
προϋπηρεσίας και τρεις εναλλακτικές υποθέσεις, όπου αναμένουν να υπάρχει στατιστικά
σημαντική διαφορά ανάλογα με τους παραπάνω παράγοντες.
Τα ερευνητικά ερωτήματα των Αμαραντίδου & Κουστέλιου (2009) είναι α) ποιο είναι το
επίπεδο επαγγελματικής εξουθένωσης, β) ποιο είναι το επίπεδο ασάφειας και σύγκρουσης
ρόλων που βιώνουν οι καθηγητές φυσικής αγωγής δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης και γ) αν
υπάρχουν αλλαγές σ’ αυτά τα επίπεδα μεταξύ της αρχής και του τέλους της σχολικής
χρονιάς. Οι ερευνητές δεν διατυπώνουν σχετικές ερευνητικές υποθέσεις.
Οι Πατσάλης & Παπουτσάκη (2010), εξετάζουν α) αν υπάρχει επαγγελματική εξουθένωση
σε δασκάλους γενικής και ειδικής αγωγής και εκπαίδευσης στο πλαίσιο του σχολείου καθώς
και σε εκπαιδευτικούς νοσοκομειακών σχολείων, β) αν και ποια συγκεκριμένα
δημογραφικά χαρακτηριστικά επιδρούν στο επίπεδο επαγγελματικής εξουθένωσης των
τριών ομάδων και γ) ποια είναι τα αίτια ή οι παράγοντες που συντελούν στην
επαγγελματική ευχαρίστηση ή δυσαρέσκεια, σύμφωνα με τους εκπαιδευτικούς. Η έρευνα
σκόπευε να απαντήσει τα ερωτήματα μέσω της εξέτασης ενός κατά το δυνατόν
αντιπροσωπευτικού δείγματος για να είναι δυνατό να εξαχθούν συμπεράσματα για τον
πραγματικό πληθυσμό (των δασκάλων). Υποθέσεις της έρευνας ήταν ότι α) η
επαγγελματική εξουθένωση των εκπαιδευτικών των νοσοκομειακών σχολείων θα είναι
μεγαλύτερη σε σχέση με την επαγγελματική εξουθένωση των άλλων ομάδων, και β) η

8. Η Επαγγελματική Εξουθένωση (Burnout) των εκπαιδευτικών της Τεχνικής Επαγγελματικής Εκπαίδευσης (ΤΕΕ).
Σχεδιασμός έρευνας
Π.Ε.ΣΥ.Π.-Α.Σ.ΠΑΙ.Τ.Ε. 2013-14 8 Ευάγγελος Γ. Κουτσούμπης
επαγγελματική εξουθένωση των δασκάλων ειδικής εκπαίδευσης θα είναι μεγαλύτερη σε
σχέση με την επαγγελματική εξουθένωση των δασκάλων της γενικής εκπαίδευσης.
Συνεπώς, και στις τρεις έρευνες ζητείται να διερευνηθεί και να αποτυπωθεί ποσοτικά το
επίπεδο επαγγελματικής εξουθένωσης σε διαφορετικά δείγματα εκπαιδευτικών της
πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης. Η πρώτη και η τρίτη έρευνα
εξετάζουν την τυχόν επίδραση δημογραφικών χαρακτηριστικών στην εμφάνιση του
φαινομένου, ενώ η τρίτη αναζητά επιπλέον (ποιοτικά) τα αίτια ή τους παράγοντες που
συντελούν στην επαγγελματική ευχαρίστηση ή δυσαρέσκεια των εκπαιδευτικών. Η δεύτερη
έρευνα, επιχειρεί να εξετάσει την επαγγελματική εξουθένωση διαχρονικά (αρχή και τέλος
της σχολικής χρονιάς) και επιπλέον εξετάζει το επίπεδο ασάφειας και σύγκρουσης ρόλων
που βιώνουν τα υποκείμενα της έρευνάς τους.
Είδος των ερευνητικών τεκμηρίων ή δεδομένων που στηρίζουν την
επιχειρηματολογία τους
Τα δεδομένα στα οποία στηρίζουν τα ευρήματα και την επιχειρηματολογία των
συμπερασμάτων τους οι ερευνητές, συνολικά στις τρεις περιπτώσεις, είναι οι απαντήσεις
σε αυτοχορηγούμενα ερωτηματολόγια που περιλαμβάνουν α) ερωτήσεις (μεταβλητές)
δημογραφικού χαρακτήρα, β) ερωτήσεις (μεταβλητές) προσωπικής εκτίμησης της
υποκειμενικής αίσθησης επαγγελματικής εξουθένωσης, αποπροσωποποίησης και
προσωπικής επίτευξης, και γ) ερωτήσεις (μεταβλητές) για την ασάφεια και την αίσθηση
σύγκρουσης των ρόλων των ερωτούμενων εκπαιδευτικών στο πλαίσιο άσκησης του
επαγγέλματός τους.
Τα δημογραφικά χαρακτηριστικά διερευνώνται με χρήση κατηγορικών μεταβλητών (φύλο),
ποιοτικών μεταβλητών που μετρώνται σε διατακτική κλίμακα (επίπεδο σπουδών) και
ποσοτικών συνεχών μεταβλητών που μετρώνται σε αναλογική κλίμακα (έτη
προϋπηρεσίας). Οι μεταβλητές αυτές θεωρούνται ανεξάρτητες.
Οι τρεις διαστάσεις της επαγγελματικής εξουθένωσης μετρούνται ως ποιοτικές μεταβλητές
σε επταβάθμια διαβαθμιστική κλίμακα Likert που εκτείνεται από το 0 (ποτέ) ως το 6 (κάθε
μέρα). Η κλίμακα μετρά τη συχνότητα κατά την οποία το άτομο έχει βιώσει τις σχετικές
συναισθηματικές αντιδράσεις ή καταστάσεις. Αν και οι αριθμητικές τιμές της κλίμακας
διαφέρουν κατά μια μονάδα, αντιστοιχούν σε πολύ διαφορετικές συχνότητες (κάθε μέρα,
μία φορά την εβδομάδα, μία φορά το μήνα κ.λπ.). Εξετάζεται η τυχόν σχέση εξάρτησης των

9. Η Επαγγελματική Εξουθένωση (Burnout) των εκπαιδευτικών της Τεχνικής Επαγγελματικής Εκπαίδευσης (ΤΕΕ).
Σχεδιασμός έρευνας
Π.Ε.ΣΥ.Π.-Α.Σ.ΠΑΙ.Τ.Ε. 2013-14 9 Ευάγγελος Γ. Κουτσούμπης
μεταβλητών αυτών (ως εξαρτημένων) τόσο μεταξύ τους όσο και από τα δημογραφικά
χαρακτηριστικά (ανεξάρτητες μεταβλητές).
Οι μεταβλητές για τη μέτρηση της ασάφειας και της σύγκρουσης των ρόλων των
εκπαιδευτικών (στη δεύτερη έρευνα) μετρήθηκαν σε κλίμακες τύπου Likert επτά
διαβαθμίσεων (1 ως 7) για αν υπολογιστούν ο βαθμός σαφήνειας και ο βαθμός σύγκρουσης
ρόλων.
Χρησιμοποιήθηκαν επίσης διχοτομικές μεταβλητές (ναι/όχι) καθώς και ανοιχτές ερωτήσεις.
(στην τρίτη έρευνα).
Μεθοδολογική προσέγγιση που έχει χρησιμοποιήσει κάθε εμπειρική
έρευνα
Δείγματα των ερευνών
Οι τρεις έρευνες, διαφοροποιούνται ως προς τα δείγματα που μελετήθηκαν και τους
αντίστοιχους πληθυσμούς ενδιαφέροντος για τους οποίους μπορούν να συναχθούν
συμπεράσματα.
Το δείγμα των Παπαγιάννη & Ρέππα (2008) αποτέλεσαν 82 (57 γυναίκες και 25 άνδρες)
εκπαιδευτικοί με διαφοροποιήσεις και στα υπόλοιπα δημογραφικά τους χαρακτηριστικά,
οι οποίοι εργάζονταν σε Ειδικά Σχολεία Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης του κέντρου της
Αθήνας και της ευρύτερης περιοχής της Αττικής, θεωρώντας ως πληθυσμό της έρευνας τους
εκπαιδευτικούς που βρίσκονται και εργάζονται στο χώρο της ειδικής αγωγής. Ερευνήθηκαν
100 συμμετέχοντες με τυχαία δειγματοληψία, από τους οποίους τελικά ανταποκρίθηκαν οι
82.
Οι Αμαραντίδου & Κουστέλιος (2009) μελέτησαν 112 (75 άνδρες και 37 γυναίκες)
εκπαιδευτικούς Φυσικής Αγωγής της γενικής δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, στους νομούς
Δράμας και Καβάλας, με επίσης διαφορετικά δημογραφικά χαρακτηριστικά, θεωρώντας ως
πληθυσμό της έρευνας τους εκπαιδευτικούς Φυσικής Αγωγής. Αρχικά απευθύνθηκαν σε
290 εκπαιδευτικούς – που διαφαίνεται να αποτελούσαν το σύνολο των εκπαιδευτικών
Φυσικής Αγωγής των δύο νομών – από τους οποίους στην πρώτη φάση της έρευνας
απάντησαν 195 και στη δεύτερη 173, οπότε περιόρισαν το δείγμα στους 112
εκπαιδευτικούς που συμμετείχαν και στις δύο φάσεις της έρευνας (αρχή και τέλος σχολικής
χρονιάς).

10. Η Επαγγελματική Εξουθένωση (Burnout) των εκπαιδευτικών της Τεχνικής Επαγγελματικής Εκπαίδευσης (ΤΕΕ).
Σχεδιασμός έρευνας
Π.Ε.ΣΥ.Π.-Α.Σ.ΠΑΙ.Τ.Ε. 2013-14 10 Ευάγγελος Γ. Κουτσούμπης
Οι Πατσάλης & Παπουτσάκη (2010) επέλεξαν με τυχαία-βολική δειγματοληψία (Cohen &
Manion, 1997) 160 (45 άνδρες και 115 γυναίκες) εκπαιδευτικούς της Α’ Διεύθυνσης
Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης Αθήνας, και συγκεκριμένα 94 δασκάλους γενικής
εκπαίδευσης, 37 ειδικής αγωγής και το σύνολο των 29 νοσοκομειακών εκπαιδευτικών των
δύο σχολείων των Νοσοκομείων Παίδων και Αγλαΐα Κυριακού.
Ερευνητικά εργαλεία συλλογής δεδομένων
Για τη διερεύνηση του επιπέδου επαγγελματικής εξουθένωσης των δειγμάτων, και στις
τρεις έρευνες χρησιμοποιήθηκε το αυτοχορηγούμενο Ερωτηματολόγιο Καταγραφής της
Επαγγελματικής Εξουθένωσης της Maslach, γνωστό ως MBI (Maslach Burnout Inventory),
που αποτελείται από 22 δηλώσεις και αξιολογεί, σε κλίμακα επτάβαθμης υποδιαίρεσης τις
τρεις διαστάσεις ή συνιστώσες της επαγγελματικής εξουθένωσης. Οι διαστάσεις αυτές είναι
α) ο βαθμός συναισθηματικής εξάντλησης, β) το επίπεδο (ή ο βαθμός)
αποπροσωποποίησης του ατόμου και, γ) η αίσθηση της μειωμένης προσωπικής επίτευξης.
Σε όλες τις περιπτώσεις διαφαίνεται ότι τα ερωτηματολόγια εμπλουτίστηκαν και με
ερωτήσεις δημογραφικού χαρακτήρα, προκειμένου – μέσω της στατιστικής τους ανάλυσης
– να γίνει δυνατή η απάντηση των σχετικών ερευνητικών ερωτημάτων όπως και η
ταυτοποίηση των ερωτηματολογίων (στην περίπτωση της δεύτερης, διαχρονικής, έρευνας).
Στα υπό μελέτη άρθρα, δεν διευκρινίζεται αν χρησιμοποιήθηκε κάποια επίσημα
αναγνωρισμένη εξελληνισμένη έκδοση του ερωτηματολογίου ή αν έγινε μετάφραση των
πρωτοτύπων και προσαρμογή από τους ερευνητές, ούτε αν υπάρχουν ζητήματα
πνευματικών δικαιωμάτων και τυχόν περιορισμοί της χρήσης του1
.
Οι Πατσάλης & Παπουτσάκη (2010), χρησιμοποίησαν την κατάλληλα τροποποιημένη για
χρήση στην εκπαίδευση εκδοχή του ερωτηματολογίου MBI-ES των Maslach και Jackson
(1986). Το ερωτηματολόγιο που χρησιμοποιήθηκε, συμπληρώθηκε σε χρόνο 15’-20’, και
εκτός από τις 22 κλειστές δηλώσεις με απαντήσεις διαβάθμισης, είχε μία δυαδική ερώτηση
(ναι/όχι) και ανοιχτές ερωτήσεις σχετικές με τις καταστάσεις που ευχαριστούν, βοηθούν ή
δυσαρεστούν και δυσκολεύουν τους εκπαιδευτικούς στην εργασία τους, προκειμένου να
πραγματοποιηθεί το ποιοτικό τμήμα της συγκεκριμένης έρευνας.
Οι Αμαραντίδου & Κουστέλιος (2009) χρησιμοποίησαν εκτός από το ΜΒΙ, την κλίμακα
ασάφειας και σύγκρουσης ρόλων (Rizzo, et al., 1970) σε προσαρμογή των Koustelios &
1
Ζητήματα πνευματικών δικαιωμάτων και κόστους χρήσης του ερωτηματολογίου MBI, ωστόσο,
αναφέρονται στον ιστότοπο mindgarden.com (http://www.mindgarden.com/products/mbi.htm).

11. Η Επαγγελματική Εξουθένωση (Burnout) των εκπαιδευτικών της Τεχνικής Επαγγελματικής Εκπαίδευσης (ΤΕΕ).
Σχεδιασμός έρευνας
Π.Ε.ΣΥ.Π.-Α.Σ.ΠΑΙ.Τ.Ε. 2013-14 11 Ευάγγελος Γ. Κουτσούμπης
Kousteliou (1998), προκειμένου να διερευνηθεί το φαινόμενο της σύγκρουσης και της
ασάφειας των ρόλων στο δείγμα της έρευνας. Το συνολικό ερωτηματολόγιο διακινήθηκε
μέσω των Γραφείων Φυσικής Αγωγής των δύο νομών, ενώ οι εκπαιδευτικοί ενημερώθηκαν
ότι τα ερωτηματολόγια ήταν ανώνυμα, η συμμετοχή τους ήταν εθελοντική, ότι δεν
πρόκειται να συσχετιστούν οι απαντήσεις με την υπηρεσιακή τους εξέλιξη, ότι δεν υπήρχαν
σωστές ή λάθος απαντήσεις και ότι τα αποτελέσματα θα χρησιμοποιηθούν για καθαρά
επιστημονικούς σκοπούς. Στις άλλες δύο περιπτώσεις δεν διευκρινίζονται τα θέματα
διακίνησης των ερωτηματολογίων.
Ανάλυση δεδομένων
Τα ποσοτικά δεδομένα σε όλες τις περιπτώσεις αναλύθηκαν στατιστικά (στην πρώτη και
δεύτερη έρευνα χρησιμοποιήθηκαν εκδόσεις του λογισμικού στατιστικής /προγνωστικής
ανάλυσης για τις κοινωνικές επιστήμες SPSS).
Οι Παπαγιάννη & Ρέππα (2008), υπολόγισαν τους μέσους όρους των παραγόντων
επαγγελματικής εξουθένωσης, και επιβεβαίωσαν την παραγοντική δομή του
ερωτηματολογίου με τη μέθοδο των Πρωταρχικών Συνιστωσών (Principal Components)με
προκαθορισμένους (βάσει θεωρίας) τρεις παράγοντες και με περιστροφή των αξόνων
τύπου Quartimax. Οι συνάφειες των παραγόντων επαγγελματικής εξουθένωσης μεταξύ
τους και με τα έτη προϋπηρεσίας, αναλύθηκαν με τον συντελεστή συσχέτισης Pearson. Οι
έλεγχοι για την ισότητα ή τις διαφορές των μέσων όρων των απαντήσεων ως προς το φύλο,
ως προς τα έτη προϋπηρεσίας, ως προς την ηλικία και ως προς το επίπεδο σπουδών
πραγματοποιήθηκαν σύμφωνα με το κριτήριο t για ανεξάρτητα δείγματα (independent
samples t-test).
Οι Αμαραντίδου & Κουστέλιος (2009) χρησιμοποίησαν αρχικά, όπως αναφέρουν,
περιγραφική στατιστική ανάλυση συχνοτήτων και ακολούθησε ο έλεγχος της δομικής
εγκυρότητας των ερωτηματολογίων τους. Την εφαρμογή της παραγοντικής ανάλυσης για
τον έλεγχο της συνοχής των παραγόντων του ερωτηματολογίου (με βάση τον συντελεστή
Cronbach alpha για τον κάθε παράγοντα χωριστά), ακολούθησε ανάλυση αξιοπιστίας
(reliability analysis) στις ερωτήσεις που συνθέτουν κάθε παράγοντα, ώστε να διαπιστωθεί ο
βαθμός αξιοπιστίας –συνοχής κάθε παράγοντα. Οι μέσοι όροι έδειξαν τα επίπεδα
επαγγελματικής εξουθένωσης, ασάφειας και σύγκρουσης ρόλων που βίωναν οι
εκπαιδευτικοί του δείγματος. Για τον έλεγχο της υπόθεσης εάν υπάρχουν αλλαγές σ’ αυτά
τα επίπεδα κατά τη διάρκεια της σχολικής χρονιάς, χρησιμοποιήθηκε το paired samples t-

12. Η Επαγγελματική Εξουθένωση (Burnout) των εκπαιδευτικών της Τεχνικής Επαγγελματικής Εκπαίδευσης (ΤΕΕ).
Σχεδιασμός έρευνας
Π.Ε.ΣΥ.Π.-Α.Σ.ΠΑΙ.Τ.Ε. 2013-14 12 Ευάγγελος Γ. Κουτσούμπης
test με επίπεδο σημαντικότητας .05, σε δυο χρονικές στιγμές, κατά την έναρξη και τη λήξη
του σχολικού έτους.
Οι Πατσάλης & Παπουτσάκη (2010), έλεγξαν την αξιοπιστία επίσης με τον συντελεστή
Cronbach alpha για τον κάθε παράγοντα χωριστά και την εγκυρότητα με παραγοντική
ανάλυση.
Σημαντικότερα ευρήματα των εμπειρικών ερευνών
Οι Παπαγιάννη & Ρέππα (2008), διαπίστωσαν ότι οι γυναίκες εμφάνισαν μεγαλύτερη (αλλά
όχι στατιστικά σημαντική) συναισθηματική εξάντληση σε σχέση με τους άνδρες (μ.ο 18,72
έναντι 14,84) ενώ βρέθηκαν σχεδόν στα ίδια επίπεδα ως προς τους παράγοντες της
αποπροσωποποίησης (μ.ο. 4,93 και 5,08 αντίστοιχα) και της αίσθησης προσωπικής
επίτευξης (μ.ο. 37,49 και 37,08 αντίστοιχα). Διαπίστωσαν επίσης, ότι οι διαφορές στα
χρόνια επαγγελματικής προϋπηρεσίας, στην ηλικία και στο επίπεδο σπουδών των
εκπαιδευτικών του δείγματος δεν επηρέαζαν την εμφάνιση συμπτωμάτων επαγγελματικής
εξουθένωσης, παρότι, όπως αναφέρουν, σε προγενέστερες έρευνες έχει διαπιστωθεί οι
νεότεροι και λιγότερο έμπειροι καθώς και απόφοιτοι Παιδαγωγικής Ακαδημίας να
παρουσιάζουν μεγαλύτερη επαγγελματική εξουθένωση. Αναφέρουν ακόμη ότι το δείγμα
τους εμφάνισε μικρότερη συναισθηματική εξάντληση σε σχέση με τις μέχρι τότε έρευνες σε
ελληνικό πληθυσμό, ως προς τη διάσταση της συναισθηματικής εξάντλησης· εμφάνισε
υψηλότερο ή σχεδόν όμοιο βαθμό αποπροσωποποίησης σε σχέση με προγενέστερες
έρευνες ως προς τη διάσταση της αποπροσωποποίησης· και εμφάνισε υψηλό επίπεδο
αίσθησης προσωπικής επίτευξης, σε σχέση με ανάλογες προηγούμενες έρευνες.
Συμπεραίνουν ότι οι εκπαιδευτικοί του δείγματος παρουσιάζουν συναισθηματική
εξάντληση και ενδείξεις αποπροσωποποίησης, αλλά αντιστέκονται γενικά στην
επαγγελματική εξουθένωση.
Οι Αμαραντίδου & Κουστέλιος (2009), διαπίστωσαν ότι οι εκπαιδευτικοί Φυσικής Αγωγής
του δείγματος, δεν εμφάνισαν υψηλά επίπεδα εξουθένωσης, ούτε υπήρξε μεταβολή των
επιπέδων μεταξύ της αρχής και του τέλους της σχολικής χρονιάς. Αυτό επιβεβαίωνε τα
συμπεράσματα άλλων ερευνών για τα χαμηλά επίπεδα εξουθένωσης των εκπαιδευτικών
στην Ελλάδα. Ομοίως, οι εκπαιδευτικοί του δείγματος βίωναν χαμηλό επίπεδο ασάφειας
ρόλων και μέτριο, κατά μέσο όρο, επίπεδο του βαθμού σύγκρουσης των ρόλων τους, ενώ
επίσης δεν πουρουσιάστηκε μεταβολή των επιπέδων μεταξύ της αρχής και του τέλους της
σχολικής χρονιάς.

13. Η Επαγγελματική Εξουθένωση (Burnout) των εκπαιδευτικών της Τεχνικής Επαγγελματικής Εκπαίδευσης (ΤΕΕ).
Σχεδιασμός έρευνας
Π.Ε.ΣΥ.Π.-Α.Σ.ΠΑΙ.Τ.Ε. 2013-14 13 Ευάγγελος Γ. Κουτσούμπης
Τέλος, η έρευνα των Πατσάλη & Παπουτσάκη (2010), κατέληξε τόσο σε ποιοτικά όσο και σε
ποσοτικά αποτελέσματα που προέκυψαν από τις απαντήσεις στις κλειστές και στις ανοιχτές
ερωτήσεις αντίστοιχα. Τα ποσοτικά αποτελέσματα έδειξαν ότι, κατά πρώτο, οι δάσκαλοι
γενικής αγωγής και εκπαίδευσης του δείγματος βίωναν μεγαλύτερη (στατιστικά σημαντική)
συναισθηματική εξάντληση (μ.ο.=26,8) σε σχέση με τους δασκάλους ειδικής αγωγής
(μ.ο.=16.7) και τους νοσοκομειακούς εκπαιδευτικούς (μ.ο.=11,3) και μεγαλύτερο (αλλά όχι
στατιστικά σημαντικό) βαθμό αποπροσωποποίησης (μ.ο.=13,7) σε σχέση με τις δύο άλλες
ομάδες εκπαιδευτικών κατά τους ερευνητές. Συνάγεται ότι οι δάσκαλοι των σχολείων
γενικής εκπαίδευσης βιώνουν υψηλού βαθμού συναισθηματική εξάντληση και
αποπροσωποποίηση και μέτριου βαθμού αίσθηση προσωπικής επίτευξης, ενώ οι ειδικοί
και νοσοκομειακοί εκπαιδευτικοί βιώνουν χαμηλού βαθμού συναισθηματική εξάντληση και
αποπροσωποποίηση και υψηλού βαθμού αίσθηση προσωπικής επίτευξης. Επομένως, κατά
τους ερευνητές, οι πρώτοι βρίσκονταν σε ένα πρώτο στάδιο επαγγελματικής εξουθένωσης
ενώ οι δεύτεροι δεν τη βιώνουν. Βάσει αυτών των ευρημάτων, οι ερευνητές δεν
επιβεβαίωσαν τις σχετικές υποθέσεις τους , αλλά τις ανέτρεψαν. Κατά δεύτερο, έδειξαν ότι
δεν υπάρχει στατιστικά σημαντική διαφορά λόγω των παραγόντων του φύλου, της ηλικίας,
της επιμόρφωσης, των ετών υπηρεσίας ή των ωρών διδασκαλίας και προετοιμασίας, οπότε
οι παράγοντες αυτοί δεν φαίνεται να επιδρούν στην εμφάνιση του συνδρόμου, κάτι που
συμφωνεί και με τα αποτελέσματα της πρώτης υπό εξέταση έρευνας.
Τα ποιοτικά ευρήματα τους ήταν ότι α) βασικοί παράγοντες που συντελούν στην
ικανοποίηση των εκπαιδευτικών του δείγματος είναι η αναγνώριση των προσπαθειών τους
από τους γονείς (63,5%) και από τους συναδέλφους τους (36,5%), β) οι παράγοντες που
συντελούν στη δυσαρέσκεια των εκπαιδευτικών είναι κυρίως η πληθώρα της ύλης στα νέα
διδακτικά εγχειρίδια (54%) και η εφαρμογή νέων προγραμμάτων σπουδών (20,4%) και
πολύ λιγότερο η στάση των προϊσταμένων τους, η έλλειψη υποστηρικτικών υπηρεσιών, η
έλλειψη επικοινωνίας με τους συναδέλφους (από 5,8% αντίστοιχα), η αδιαφορία της
πολιτείας, οι τσακωμοί στα διαλείμματα και οι άσχημες συνθήκες εργασίας (από 1,5%
αντίστοιχα) και, γ) στην πλειονότητά τους (90%) οι εκπαιδευτικοί είναι ευχαριστημένοι και
δεν θα άλλαζαν το επάγγελμά τους εάν τους δινόταν η ευκαιρία.

14. Η Επαγγελματική Εξουθένωση (Burnout) των εκπαιδευτικών της Τεχνικής Επαγγελματικής Εκπαίδευσης (ΤΕΕ).
Σχεδιασμός έρευνας
Π.Ε.ΣΥ.Π.-Α.Σ.ΠΑΙ.Τ.Ε. 2013-14 14 Ευάγγελος Γ. Κουτσούμπης
Προτεινόμενη έρευνα
Ο σκοπός και η τεκμηρίωσή του
Σκοπός της έρευνας είναι η διερεύνηση του επιπέδου επαγγελματικής εξουθένωσης στην
επαγγελματική ομάδα των εκπαιδευτικών δευτεροβάθμιας Τεχνικής και Επαγγελματικής
Εκπαίδευσης (ΤΕΕ), και της πιθανής σχέσης του με δημογραφικά χαρακτηριστικά του
δείγματος, όπως το φύλο, το επίπεδο σπουδών και τα έτη επαγγελματικής προϋπηρεσίας
στην γενική δευτεροβάθμια εκπαίδευση, στην ΤΕΕ ειδικότερα, όσο και σε άλλους χώρους
εργασίας, π.χ. σε ελεύθερο επάγγελμα, στη βιομηχανία κ.ά.
Η επισκόπηση της βιβλιογραφίας – που πραγματοποιήθηκε στα πλαίσια και με τους
περιορισμούς της παρούσας εργασίας – κατέδειξε ότι, ενώ υπάρχουν σχετικές έρευνες σε
δείγματα εκπαιδευτικών της πρωτοβάθμιας και της δευτεροβάθμιας γενικής και ειδικής
εκπαίδευσης και αγωγής, το φαινόμενο δεν έχει μελετηθεί αρκετά στο χώρο της ΤΕΕ, ο
οποίος ωστόσο έχει ιδιαίτερα χαρακτηριστικά σε σχέση με τους εκπαιδευτικούς της, με τον
μαθητικό της πληθυσμό και τους γονείς και κηδεμόνες , με τις υλικοτεχνικές υποδομές και
τη λειτουργία των σχολείων και των εργαστηριακών κέντρων. Αυτό καθιστά αναγκαία και
χρήσιμη τη μελέτη του φαινομένου στο χώρο, ιδιαίτερα στο πλαίσιο των μεγάλων αλλαγών
που πραγματοποιούνται τα τελευταία χρόνια σε όλα τα επίπεδα οργάνωσης και
λειτουργίας της ΤΕΕ και ασκούν πολύ μεγάλες πιέσεις στα στελέχη της. Τέτοιες αλλαγές
είναι η κατάργηση ή/και ίδρυση νέων τύπων σχολικών μονάδων, η κατάργηση
εκπαιδευτικών κλάδων και ειδικοτήτων, η μείωση χρηματοδότησης των σχολείων σε
συνδυασμό με πιθανή αύξηση του ενδιαφέροντος και του πληθυσμού των μαθητών, οι
επιπτώσεις της κρίσης στις υλικοτεχνικές υποδομές και στη λειτουργία των σχολείων λόγω
της οικονομικής κρίσης, οι αλλαγές στις εργασιακές συνθήκες και σχέσεις, η δραματική
μείωση των μισθών, η διαρκής αύξηση των εργοδοτικών απαιτήσεων αλλά και της
εργασιακής ανασφάλειας, η ασάφεια του συνταξιοδοτικού πλαισίου, τα ζητήματα σχετικά
με την αξιολόγηση και την επαγγελματική και μισθολογική εξέλιξη των στελεχών κ.ά.
Ερευνητικά ερωτήματα ή υποθέσεις
Τα ερευνητικά ερωτήματα της προτεινόμενης έρευνας είναι:
α) Ποιο είναι το επίπεδο επαγγελματικής εξουθένωσης ή ικανοποίησης των εκπαιδευτικών
που εργάζονται στην ΤΕΕ;

15. Η Επαγγελματική Εξουθένωση (Burnout) των εκπαιδευτικών της Τεχνικής Επαγγελματικής Εκπαίδευσης (ΤΕΕ).
Σχεδιασμός έρευνας
Π.Ε.ΣΥ.Π.-Α.Σ.ΠΑΙ.Τ.Ε. 2013-14 15 Ευάγγελος Γ. Κουτσούμπης
β) Υπάρχει επίδραση του φύλου, του επιπέδου σπουδών, των ετών εκπαιδευτικής
προϋπηρεσίας στη γενική και στην τεχνική – επαγγελματική εκπαίδευση, άλλης
επαγγελματικής προϋπηρεσίας, του είδους του αντικειμένου διδασκαλίας (γενικής
εκπαίδευσης ή ειδικότητας), της μισθολογικής κλίμακας και τέλος της χρονοαπόστασης από
τον τόπο εργασίας τους, στο επίπεδο επαγγελματικής εξουθένωσης ή ικανοποίησης των εν
λόγω εκπαιδευτικών;
γ) Ποιοι είναι οι παράγοντες που αναγνωρίζουν οι ίδιοι οι εκπαιδευτικοί ότι συντελούν στην
επαγγελματική ικανοποίηση ή δυσαρέσκειά τους;
Μεθοδολογία έρευνας
Μεθοδολογικό πλαίσιο για τη συλλογή δεδομένων
Η συλλογή των δεδομένων προτείνεται να πραγματοποιηθεί με τη διάθεση, στο δείγμα της
έρευνας, ερωτηματολογίου που θα αποτελείται α) από ερωτήματα δημογραφικού
χαρακτήρα, β) από τις 22 δηλώσεις του ερωτηματολογίου MBI διαβαθμισμένης απάντησης
και γ) από ανοιχτές ερωτήσεις σχετικές με τους παράγοντες που συντελούν στην
επαγγελματική ικανοποίηση ή δυσαρέσκεια των εκπαιδευτικών της ΤΕΕ.
Τα δεδομένα που θα προκύψουν από τη συλλογή και καταγραφή των απαντήσεων των
ερωτηματολογίων, θα αναλυθούν με περιγραφική στατιστική, σύμφωνα με τη σχετική
θεωρία.
Διαδικασία και εργαλείο συλλογής δεδομένων
Τα ερωτηματολόγια σχεδιάζεται να προωθηθούν προς συμπλήρωση (αυτοχορήγηση) μέσω
τη Διεύθυνσης Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης Βοιωτίας και του υπεύθυνου Θεμάτων
Επαγγελματικής Εκπαίδευσης, ενώ θα ζητηθεί η συνδρομή και συνεργασία των ΚΕ.ΣΥ.Π.
Λιβαδειάς και Θήβας, μετά από σχετική συνεννόηση και εφόσον κριθεί αναγκαίο ή
σκόπιμο.
Για τη συλλογή των δεδομένων θα χρησιμοποιηθεί το ερωτηματολόγιο που παρουσιάζεται
στο Παράρτημα Ι και αποτελεί ελεύθερη μετάφραση του ερωτηματολογίου ΜΒΙ.
Επιχειρήματα υπέρ της καταλληλότητας της μεθόδου
Η βιβλιογραφική επισκόπηση, κατέδειξε ότι το ερωτηματολόγιο ΜΒΙ είναι καθιερωμένο και
εφαρμόζεται εκτενώς τόσο διεθνώς όσο και στην Ελλάδα, καθώς και ιδιαίτερα στο χώρο της
εκπαίδευσης. Η αξιοπιστία και η εγκυρότητά τους έχουν αποδειχθεί κατ’ επανάληψη στα
πλαίσια των σχετικών εμπειρικών ερευνών. Η συλλογή δεδομένων για τα δημογραφικά

16. Η Επαγγελματική Εξουθένωση (Burnout) των εκπαιδευτικών της Τεχνικής Επαγγελματικής Εκπαίδευσης (ΤΕΕ).
Σχεδιασμός έρευνας
Π.Ε.ΣΥ.Π.-Α.Σ.ΠΑΙ.Τ.Ε. 2013-14 16 Ευάγγελος Γ. Κουτσούμπης
χαρακτηριστικά όσο και των απαντήσεων στις ανοιχτές ερωτήσεις ποιοτικού χαρακτήρα,
μπορεί να φωτίσει τους παράγοντες που πιθανώς συντελούν στην εμφάνιση του
φαινομένου, παρέχοντας έτσι υλικό για πιθανές μελλοντικές βοηθητικές παρεμβάσεις.
Πριν την οριστική επιλογή χρήσης του συγκεκριμένου ερωτηματολογίου, θα πρέπει να
διερευνηθεί και να διασφαλιστεί ότι δεν υπάρχουν εμπόδια για τη χρήση του, (ή αν
υπάρχουν, ότι μπορούν να ξεπεραστούν) λόγω πνευματικών δικαιωμάτων των δημιουργών
ή/και σχετικού οικονομικού κόστους.
Δείγμα της προτεινόμενης έρευνας: Περιγραφή και τεκμηρίωση επιλογής
Ως δείγμα της προτεινόμενης έρευνας, προτείνεται ο πληθυσμός των εκπαιδευτικών που
εργάζονται σε σχολεία της ΤΕΕ του νομού Βοιωτίας. Στο νομό, λειτουργούν από ένα
Επαγγελματικό Λύκειο (ΕΠΑ.Λ.), μία Επαγγελματική Σχολή (ΕΠΑ.Σ.) και ένα Σχολικό
Εργαστηριακό Κέντρο (Σ.Ε.Κ.) στη Λιβαδειά και στη Θήβα, το ΕΠΑ.Λ. Οινόης – Σχηματαρίου
και το Εσπερινό ΕΠΑ.Λ. Αλιάρτου, συνολικά 8 σχολικές μονάδες.
Στα σχολεία αυτά υπηρετεί ποικιλία εκπαιδευτικών, ως προς το φύλο, το επίπεδο σπουδών,
τον τόπο διαμονής, τα έτη προϋπηρεσίας, και ο πληθυσμός των εκπαιδευτικών τους
εκτιμούμε ότι μπορεί να θεωρηθεί αντιπροσωπευτικός των επαγγελματικών σχολείων της
επαρχίας.
Η συγκεκριμένη δειγματοληψία προτείνεται τόσο για πρακτικούς λόγους (δυνατότητα
πρόσβασης και επικοινωνίας με τα σχολεία και τους εκπαιδευτικούς), όσο και από
ενδιαφέρον για την εμφάνιση του φαινομένου στον συγκεκριμένο νομό, προκειμένου, στο
μέλλον, να σχεδιαστούν και να προταθούν παρεμβάσεις για τη βελτίωση της κατάστασης,
εφόσον κριθεί αναγκαίο.

17. Η Επαγγελματική Εξουθένωση (Burnout) των εκπαιδευτικών της Τεχνικής Επαγγελματικής Εκπαίδευσης (ΤΕΕ).
Σχεδιασμός έρευνας
Π.Ε.ΣΥ.Π.-Α.Σ.ΠΑΙ.Τ.Ε. 2013-14 17 Ευάγγελος Γ. Κουτσούμπης
Βιβλιογραφία
Ahola, K., & Hakanen, J. (2007). Job strain, burnout, and depressive symptoms: A prospective
study among dentists. Journal of Affective Disorders, 104, 103–110. Στο Galanakis et.al.
(2009).
Barth, A.-R. (1990). Burnout bei Lehrern. Eine empirische Untersuchung. Dissertation.
Universitat Erlangen-Nurnberg. Στο Πατσάλης Χ. & Παπουτσάκη Κ. (2010).
Blandford, S. & Grundy,W. (2000). Developing a culture for positive behaviour management.
Emotional and behave Difficulties 19(1): 21-32. Στο Πατσάλης Χ. & Παπουτσάκη Κ. (2010).
Borritz, M. & Kristensen, T.S. (2004). Normative data from a representative Danish
population on personal burnout and results for the PUMA study on personal burnout, work
burnout and client burnout. Ανακτήθηκε στις 4/1/2014 από την
http://www.arbejdsmiljoforskning.dk/upload/CBI-scales.pdf
Cohen, L., Manion, L. (1997). Μεθοδολογία Εκπαιδευτικής Έρευνας. Μητσοπούλου, Χ.
Φιλοπούλου, Μ. (μτφ.), Αθήνα: Έκφραση.
Farber, B.A. (1991). Crisis in education: Stress and burnout in the American teacher. San
Francisco: Jassey-Bass. Στο Πατσάλης Χ. & Παπουτσάκη Κ. (2010).
Galanakis, M. – Moraitou, M. – Garivaldis, F.J. – Stalikas A. (2009). Factorial Structure and
Psychometric Properties of the Maslach Burnout Inventory (MBI)in Greek Midwives. Europe’
s Journal of Psychology 4/2009, 52-70. Στο Galanakis et.al. (2009).
Hen, M. & Goroshit, M. (2013). Individual, organizational and emotional determinants of
teacher self-efficacy. Journal of Studies in Education,3,(3), 21-34.
Kantas, A.&Vassilaki, E. (1997). Burnout inGreek teachers: Main findings and validity of the
Maslach Burnout Inventory. Work and Stress, 11, 94-100. Στο Πατσάλης Χ. & Παπουτσάκη Κ.
(2010).
Knauder, H. (1996). Burnout bei LehrerInnen und die Auswirkungen auf das Schulklima.
Ergebnisseeiner Grazer Untersuchung. Στο: Erziehung und Unterricht 9/1996, 682-688. Στο
Πατσάλης Χ. & Παπουτσάκη Κ. (2010).

18. Η Επαγγελματική Εξουθένωση (Burnout) των εκπαιδευτικών της Τεχνικής Επαγγελματικής Εκπαίδευσης (ΤΕΕ).
Σχεδιασμός έρευνας
Π.Ε.ΣΥ.Π.-Α.Σ.ΠΑΙ.Τ.Ε. 2013-14 18 Ευάγγελος Γ. Κουτσούμπης
Kokkinos, C. M. (2006). Factor structure and psychometric properties of the Maslach
Burnout Inventory-Educators Survey among elementary and secondary school teachers in
Cyprus. Stress and Health, 22, (1),25-33. Στο Galanakis et.al. (2009).
Koustelios, A. & Kousteliou, I. (1998). Relations among measures of job satisfaction, role
conflict, and role ambiguity for a sample ofGreek teachers. Psychological Reports, 82, 131-
136. Στα Πατσάλης Χ. & Παπουτσάκη Κ. (2010) και Αμαραντίδου & Κουστέλιος (2009).
Kyriacou, C. & Sutcliffe, J. (1978). Teacher stress: Prevalence, Sources and Symptoms. British
Journal of Educational Psychology, 48, 159-167. Στο Πατσάλης Χ. & Παπουτσάκη Κ. (2010).
Leiter, M. & Maslach, C. (2005). A mediation model of job burnout. In: A.-S. Antoniou & C.L.
Cooper (eds): Research Companion to Organizational Health Psychology. Edward Elgar:
Northampton, MA. Στο Πατσάλης Χ. & Παπουτσάκη Κ. (2010).
Maslach, C & Jackson, S.E. (1986). Maslach Burnout Inventory Manual. Palo Alto. California.
Consulting Psychologists Press. Inc. Στο Πατσάλης Χ. & Παπουτσάκη Κ. (2010).
Maslach, C. & Jackson, S. E. (1981). The Measurement of Experience Burnout. Journal of
Occupational Behavior, 2, 99-113.
Maslach, C. & Jackson, S. E. (1982). Burnout in Health Professions: A Social Psychological
Analysis. In G. Sansers & J. Suls (eds.), Social Psychology and Health Illness (pp. 227-251).
Hillsdale, NJ: Erlbaum. Στο Galanakis et.al. (2009)
McGee-Cooper, A. – Trammell, D. – Lau, B. (1990). You Don’t Have to Go Home From Work
Exhausted: The Energy Engineering Approach. Dallas: Bowen & Rogers. Στο Πατσάλης Χ. &
Παπουτσάκη Κ. (2010).
Montgomery, A. J., Panagopolou, E., & Benos, A. (2006). Work–family interference as a
mediator between job demands and job burnout among doctors. Stress and Health, 22, 203–
212. Στο Galanakis et.al. (2009).
Rizzo, J., House, R., & Lirtzman, S. (1970). Role conflict and ambiguity in complex
organizations. Administrative Science Quarterly, 15, 150-163. Στο Αμαραντίδου &
Κουστέλιος (2009).

19. Η Επαγγελματική Εξουθένωση (Burnout) των εκπαιδευτικών της Τεχνικής Επαγγελματικής Εκπαίδευσης (ΤΕΕ).
Σχεδιασμός έρευνας
Π.Ε.ΣΥ.Π.-Α.Σ.ΠΑΙ.Τ.Ε. 2013-14 19 Ευάγγελος Γ. Κουτσούμπης
Αμαραντίδου, Σ. & Κουστέλιος, Α. (2009). Διαφορές στα επίπεδα επαγγελματικής
εξουθένωσης, ασάφειας ρόλων και σύγκρουσης ρόλων, σε εκπαιδευτικούς Φυσικής
Αγωγής. Διοίκηση Αθλητισμού και Αναψυχής, 6(2), 20-33.
Ζουρνατζή Ε., Τσιγγίλης Ν., Κουστέλιος Α. & Πιντζοπούλου Ε.(2006). Επαγγελματική
ικανοποίηση καθηγητών φυσικής αγωγής πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης,
Διοίκηση Αθλητισμού και Αναψυχής, 3(2), 18-28. Στο Αμαραντίδου & Κουστέλιος (2009).
Λεονταρή, Α. – Κυρίδης, Α. – Γιαλαμάς, Β. (1996). Εκπαιδευτικό στρες. Ψυχολογικά Θέματα,
7, 139-152.
Παγοροπούλου, Α. – Κουμπιάς, Μ. – Γιαβρίμης, Π. (2002). Σύνδρομο Επαγγελματικής
Εξουθένωσης: Το χρόνιο άγχος των δασκάλων και η μετεξέλιξή του σε επαγγελματική
εξουθένωση, Μέντορας, 5, 103-127. Στο Πατσάλης Χ. & Παπουτσάκη Κ. (2010).
Παπαγιάννη, Α. & Ρέππα, Γ. (2008). Επαγγελματική εξουθένωση των εκπαιδευτικών που
διδάσκουν σε τάξεις όπου φοιτούν μαθητές με προβλήματα συμπεριφοράς ή μαθησιακές
δυσκολίες. Πρακτικά 10ου
Συνεδρίου Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου, 57-81.
Πατσάλης, Χ. & Παπουτσάκη, Κ. (2010). Η επαγγελματική εξουθένωση εκπαιδευτικών της
πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης. Επιστημονικό Βήμα, 14, 249-261.

20. Η Επαγγελματική Εξουθένωση (Burnout) των εκπαιδευτικών της Τεχνικής Επαγγελματικής Εκπαίδευσης (ΤΕΕ).
Σχεδιασμός έρευνας
Π.Ε.ΣΥ.Π.-Α.Σ.ΠΑΙ.Τ.Ε. 2013-14 20 Ευάγγελος Γ. Κουτσούμπης
Παράρτημα Ι – Ερωτηματολόγιο συλλογής δεδομένων
ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ
Μέρος Πρώτο – Ερωτήσεις δημογραφικού χαρακτήρα
Φύλο: Άνδρας □ Γυναίκα □
Επίπεδο σπουδών: Δευτεροβάθμια εκπαίδ. □ Βασικό Πτυχίο ΑΕΙ/ΤΕΙ □
Μεταπτυχιακός τίτλος □ Διδακτορικός τίτλος □
Αντικείμενα διδασκαλίας: Τεχν. Επαγγελματικής Ειδικότητας □
Γενικά Θετικά □ Γενικά Ανθρωπιστικά/Θεωρητικά □
Εκπαιδευτική προϋπηρεσία: ………… έτη
Άλλη επαγγελματική προϋπηρεσία: ………… έτη
Μισθολογική κλίμακα (μικτός μισθός σε €): 750-1000 □ 1000-1250 □
1250-1500 □ 1500-1750 □ 1750 -2000 □ Περισσότερα από 2000 □
Ημερήσια χρονοαπόσταση μετάβασης – επιστροφής στην εργασία σας (σύνολο σε ώρες):
…………
Μέρος Δεύτερο – Ερωτηματολόγιο Αίσθησης Επαγγελματικής Ικανοποίησης ή
Εξουθένωσης
Τμήμα Α 0 1 2 3 4 5 6
Ερωτήσεις Ποτέ Μερικές
φορές
τον
χρόνο
Μία
φορά
τον
μήνα
Μερικές
φορές
τον
μήνα
Μία φορά
την
εβδομάδα
Μερικές
φορές την
εβδομάδα
Κάθε
μέρα
Νιώθω
συναισθηματικά
εξαντλημένος/η από
την εργασία μου.
Η εργασία με
ανθρώπους όλη την
ημέρα απαιτεί πολύ
μεγάλη
προσπάθεια.
Αισθάνομαι ότι η
εργασία μου με
εξουθενώνει.
Αισθάνομαι
απογοητευμένος/η
από την εργασία
μου.

21. Η Επαγγελματική Εξουθένωση (Burnout) των εκπαιδευτικών της Τεχνικής Επαγγελματικής Εκπαίδευσης (ΤΕΕ).
Σχεδιασμός έρευνας
Π.Ε.ΣΥ.Π.-Α.Σ.ΠΑΙ.Τ.Ε. 2013-14 21 Ευάγγελος Γ. Κουτσούμπης
Αισθάνομαι ότι
εργάζομαι πολύ
σκληρά στη δουλειά
μου.
Το να εργάζομαι σε
άμεση επαφή με
ανθρώπους μου
δημιουργεί μεγάλη
ένταση (στρες).
Αισθάνομαι ότι
βρίσκομαι στα όρια
της αντοχής μου.
Τμήμα Β 0 1 2 3 4 5 6
Ερωτήσεις Ποτέ Μερικές
φορές
τον
χρόνο
Μία
φορά
τον
μήνα
Μερικές
φορές
τον
μήνα
Μία φορά
την
εβδομάδα
Μερικές
φορές την
εβδομάδα
Κάθε
μέρα
Νιώθω ότι
αντιμετωπίζω τους
μαθητές μου
απρόσωπα, σαν να
ήταν αντικείμενα.
Αισθάνομαι
κουρασμένος/η
όταν ξυπνώ το πρωί
και έχω να
αντιμετωπίσω άλλη
μια μέρα στη
δουλειά.
Έχω την εντύπωση
ότι οι μαθητές μου
με θεωρούν
υπεύθυνο/η για
κάποια από τα
προβλήματά τους.
Η υπομονή μου έχει
εξαντληθεί στο
τέλος της εργάσιμης
ημέρας.
Στην
πραγματικότητα δεν
με ενδιαφέρει τι
συμβαίνει σε
μερικούς από τους
μαθητές μου.
Έχω γίνει λιγότερο
ευαίσθητος/η με
τους ανθρώπους
από τότε που ασκώ
αυτό το επάγγελμα.
Ανησυχώ ότι η

22. Η Επαγγελματική Εξουθένωση (Burnout) των εκπαιδευτικών της Τεχνικής Επαγγελματικής Εκπαίδευσης (ΤΕΕ).
Σχεδιασμός έρευνας
Π.Ε.ΣΥ.Π.-Α.Σ.ΠΑΙ.Τ.Ε. 2013-14 22 Ευάγγελος Γ. Κουτσούμπης
εργασία μου με
κάνει
συναισθηματικά
αδιάφορο.
Τμήμα Γ 0 1 2 3 4 5 6
Ερωτήσεις Ποτέ Μερικές
φορές
τον
χρόνο
Μία
φορά
τον
μήνα
Μερικές
φορές
τον
μήνα
Μία φορά
την
εβδομάδα
Μερικές
φορές την
εβδομάδα
Κάθε
μέρα
Πετυχαίνω πολλά
αξιόλογα πράγματα
σε αυτό το
επάγγελμα.
Νιώθω γεμάτος/η
ενέργεια.
Μου είναι εύκολο
να καταλάβω πως
νιώθουν οι μαθητές
μου.
Φροντίζω του
μαθητές μου πολύ
αποτελεσματικά.
Στην εργασία μου,
διαχειρίζομαι τα
συναισθηματικά
προβλήματα πολύ
ήρεμα.
Μέσα από τη
δουλειά μου,
νοιώθω ότι έχω μια
θετική επιρροή
στους ανθρώπους.
Μπορώ εύκολα να
δημιουργήσω μια
άνετη, ευχάριστη
ατμόσφαιρα με
τους μαθητές μου.
Νοιώθω
αναζωογονημένος/η
όταν έχω εργαστεί
σε στενή επαφή με
τους μαθητές μου.