Sisteme operative

UNIVERSITETI SHTETËROR I TETOVËS
FAKULTETI I SHKENCAVE MATEMATIKE-NATYRORE
INFORMATIKË
Përmbledhi dhe përpunoi
Dr. Edmond Beqiri
SISTEME OPERATIVE
(Ligjërata të autorizuara 2010/2011)
Tetovë, 2011

2
Përmbajtja
Sistemet Operative .................................................................................................................................8
Elemente të Sistemeve operative.......................................................................................................8
Funksionet e Sistemit operativ (SO)........................................................................................................9
Menaxhimi i proceseve.........................................................................................................................10
Menaxhimi i memories .....................................................................................................................11
Siguria................................................................................................................................................12
Siguria e brendshme .............................................................................................................................12
Siguria e jashtme...............................................................................................................................13
DOS (Disk Operating System)............................................................................................................14
MS-DOS (MicroSoft Disk Operating System) ................................................................................14
Mac OS X...........................................................................................................................................15
UNIX ..................................................................................................................................................15
Linux..................................................................................................................................................16
Microsoft Windows...........................................................................................................................17
Sistemi operativ Windows XP ...........................................................................................................18
Përparësitë e Windowsit...............................................................................................................18
Control Panel në Windows ...................................................................................................................20
.Net framework .................................................................................................................................21
Dic cleanup ...........................................................................................................................................21
Task menager........................................................................................................................................23
System Restore......................................................................................................................................23
Defragmeneting hard disk.....................................................................................................................24
Backup and Restore ..............................................................................................................................25
Windows update....................................................................................................................................26
Llojet dhe aplikimi i sistemeve operative .........................................................................................28
BIOS-i...................................................................................................................................................31

3
Procesi i ruajtjes së të dhënave në Sistemet operative të ndryshme..................................................33
Ruajtja e informacionit .....................................................................................................................33
Hapësira e memories punuese elektronike -RAM ............................................................................33
Aktivizimi i programeve kompjuterike.............................................................................................35
Procesi i ruajtjes së të dhënave në kompjuter ...................................................................................36
Hierarkia e shfrytëzimit të informacioneve në kompjuter ................................................................37
Ndarja e memories në bazë të natyrës së qasjes së informacionit te sistemet operative të ndryshme
..........................................................................................................................................................38
Matja e memories dhe e diskut .........................................................................................................38
Fajlli, Folderi, Sistemi i fajllave ...........................................................................................................40
Emërtimi i fajllave ............................................................................................................................41
Formatet e fajllit................................................................................................................................42
Leximi i fajllit nga programet përkatëse...........................................................................................43
Sistemi i fajllave ...............................................................................................................................43
Folderët (direktoritë).....................................................................................................................46
UNIX dhe Windows...........................................................................................................................49
Avantazhet e sistemit Operativ UNIX: ..............................................................................................49
Çka është UNIX-i?..............................................................................................................................50
Kernel................................................................................................................................................51
Shell...................................................................................................................................................52
Fajllat/dosjet dhe Proceset...............................................................................................................52
Struktura e listave.............................................................................................................................52
Si i qasemi UNIX-it?...........................................................................................................................53
Njohuri për Sistemin Operativ Linux.....................................................................................................55
Sistemi operativ Linux për shfrytëzuesit e zakonshëm.........................................................................55
Të kuptuarit e drejtë të Linuxit .............................................................................................................56
Historia e Linuxit ...................................................................................................................................58
UNIX kultura në Bell Labs..................................................................................................................58

4
Deri te UNIX i komercializuar............................................................................................................60
Arritja e BSD......................................................................................................................................60
Plotësimi copëve që mungonin nga Linus Torvalds..........................................................................60
Përparësitë e Linuxit .............................................................................................................................61
Përkufizimi i kodit të hapur - OSI ..........................................................................................................63
Projektet më të mëdhenj softuerik.......................................................................................................64
Ubuntu Linux.........................................................................................................................................66
Historia dhe procesi i zhvillimit.........................................................................................................67
Tiparet kryesore të Ubuntu Linux .....................................................................................................67
Instalimi.............................................................................................................................................68
Variantet e Ubuntu Linux..................................................................................................................70
Kërkesat harduerike për instalimin e Ubuntu Linux .........................................................................72
Desktopi GNOME ..................................................................................................................................73
Menytë e panelit...............................................................................................................................75
Menyja e aplikacioneve (Applications).............................................................................................75
Menyja e lokacioneve (Places)..........................................................................................................76
Menyja e sistemet (System)..............................................................................................................76
Instalimi, çinstalimi dhe përditësimi i softuerit ....................................................................................78
Softuerët për menaxhimin e pakove në Ubuntu ..............................................................................78
Përdorimi i Synaptic për të shtuar dhe larguar softuer....................................................................79
Linux dhe UNIX......................................................................................................................................80
Koncepte themelore për LINUX FILESYSTEM........................................................................................82
Linux File System...............................................................................................................................84
File sistemi EXT2 .............................................................................................................................86
EXT 2 Inode .......................................................................................................................................87
Superblock ext2 ................................................................................................................................88
Grupi ext2 Deskriptor........................................................................................................................89

5
EXT2 DIREKTORIUMET ......................................................................................................................89
Gjetja e një File në një File System ext2 ...........................................................................................90
3.7. Ndryshimi i Madhësisë së File-it në një File System ext2 ..........................................................91
Virtual File System (VFS) ...................................................................................................................92
Superblloqet VFS...............................................................................................................................94
VFS Inode ..........................................................................................................................................94
Zhvillimi i një FILE SISTEMI................................................................................................................96
Gjetja e një File në File Sistemin Virtual ...........................................................................................97
VFS Inode Cache................................................................................................................................98
Direktoriumet Cache.........................................................................................................................98
Cache Buffer......................................................................................................................................99
Procesi i update...............................................................................................................................100
“Problemet e konkurrencës në Sistemet Operative” .........................................................................100
1. Çfarë është OS?...........................................................................................................................101
Koncepti i konkurencës...................................................................................................................101
Pse konkurenca? .............................................................................................................................104
’Race condition’..............................................................................................................................104
Problemet ICT (Inter Processes Communication) klasike..................................................................105
Problemi klasik i proceseve ............................................................................................................105
Kushtet për të pasur një zgjidhje të mirë.........................................................................................106
‘Race condition’ në mesin e proceseve..........................................................................................106
Zgjidhjet softwerike dhe hardwerike ..................................................................................................107
Përpjekja e parë..............................................................................................................................107
Përpjekja e dytë ..............................................................................................................................108
Përpjekja e tretë .............................................................................................................................109
Përpjekja e katërt.............................................................................................................................110
Algoritmi i Dekker-it........................................................................................................................111

6
Zgjidhjet hardwerike.......................................................................................................................112
Të metat e algoritmeve softwerike dhe hardwerike ......................................................................113
Zgjidhjet që bazohen në konstruktin e Sistemit Operativ ..................................................................114
Përdorimi i mutex-ave ....................................................................................................................114
Problemi i dedllokut........................................................................................................................115
a) Procesët kokëfortë..................................................................................................................115
b) Procesët bujarë.......................................................................................................................116
Problemi i urisë ...............................................................................................................................116
Verzioni majtas-djathtas.................................................................................................................117
Zgjidhjet e bazuara në konstruktin e gjuhës.......................................................................................118
Përdorimi i monitor-ëve..................................................................................................................118
Pseudo-kodi i përdorimit të monitor-ave në zgjidhjen e problemit...........................................118
Zgjidhja më e mirë!.........................................................................................................................120
Instalimi i më shumë sistemeve operative në kompjuter.............................................................121
Sistemet operative të rrjetit ...............................................................................................................129
Windows .....................................................................................................................................132
UNIX...........................................................................................................................................134
MAC-OS.......................................................................................................................................135
Artisoft Lantastic ............................................................................................................................135
Sistemet operative në kohë reale.........................................................................................................137
Detyrat ............................................................................................................................................137
Fijet (threads)..............................................................................................................................137
Proceset.......................................................................................................................................138
Single-task system (super loop)......................................................................................................138
Multitasking system........................................................................................................................139
Preemptive multitasking .............................................................................................................139
Kooperativa multitasking............................................................................................................140

7
Implementimi i sistemit me RTOS .....................................................................................................141
Reagimi në kohë .............................................................................................................................141
Ndarja e detyrave............................................................................................................................141
Detyra me prioritet..........................................................................................................................141
Multiprocessor RTOS .....................................................................................................................141
Sistemet Operative dhe Cloud Computing .........................................................................................143
Cloud Computing ............................................................................................................................143
Arkitektura e cloud computing ...........................................................................................................143
Aplikacionet e cloud computing .........................................................................................................144
Brengat për cloud computing .............................................................................................................145
Siguria te sistemet operative..............................................................................................................147
Literatura.............................................................................................................................................153

8
Sistemet Operative
Në këtë pjesë të tekstit sipërfaqësisht do të shpjegohen dhe të krijohen njohuri për disa
elemente të rënsësishme që janë komponentë përbërës të sistemeve operative si në vijim:
- Sistemet operative
- Kernel – bërthamat e sistemit
- Programet aplikative
- BIOS
- Sistemet e hapura
- Ndërvendosësi i kujtesës – Clipboard
- Fajlli
- Folderi
- Sistemi i fajllave
- Dritaret
- GUI
- Sipërfaqja punuese
- Rregullimi i sistemit
- Pllaka kontrolluese
- Bluetooth
- Kthimi i sistemit
Elemente të Sistemeve operative
Programet, asemblerët dhe kompajlerët ekzekutohen në kompjuter, në praninë e një
mjedisi të caktuar programues. Këtë mjedis programues e përcakton sistemi operativ. Sistemi
operativ është një grumbull i programeve i cili manipulon me resurset dhe shërbimet e
sistemit kompjuterik (harduerit), siç janë memoria qendrore, njësitë hyrëse-dalëse, etj.
Pra sistemi operativ e komandon (manipulon) me harduerin e sistemit kompjuterik.
Programi, në mënyrë implicite apo eksplicite, vetëm përmes direktivave të sistemit operativ
mund t'i shfrytëzojë resurset dhe shërbimet e sistemit kompjuterik. Pra programi e urdhëron
apo kërkon nga sistemi operativ shfrytëzimin e resurseve kompjuterike.
Nga kjo që u tha më sipër shihet se programet të cilat i shkruajmë (programeve
aplikative) në gjuhët larta programuese, nuk e komandojnë harduerin, por i dërgojnë
komanda sistemit operativ, i cili më pastaj manipulon me harduer për të arritur te rezultatet e
dëshiruara. Kjo do të thotë se sistemi operativ është një lloj ndërmjetësuesi (interfejs) në mes
të programeve aplikative dhe harduerit kompjuterik.
Roli kryesor i sistemit operativ është të shërbej si ndërmjetësues në mes të
shfrytëzuesit dhe harduerit kompjuterik, dhe në mes të programeve aplikative dhe harduerit
kompjuterik.
Ekzistojnë sisteme të ndryshme operative, mirëpo më të njohurat në PC janë MS-DOS
dhe MS WINDOWS.
Pjesët të cilat janë nën kontrollin e sistemit operativ janë:

9
Sistemi operativ (SO) është softuer i cili menaxhon ndarjen e resurseve të
kompjuterit dhe siguron një ndërlidhje për programorët për qasje në këto resurse. Sistemi
operativ përpunon të dhënat sistemore dhe të dhënat hyrëse të përdoruesit, dhe i përgjigjet
këtyre duke caktuar dhe menaxhuar detyrat dhe resurset e brendshme të sistemit në formë të
shërbimit për përdoruesit dhe programet e sistemit.
Në themel të gjithë softuerëve sistemorë, sistemi operativ kryen detyrat elementare siç
janë kontrollimi i shpërndarja e memories, caktimi i prioriteteve sistemore, kontrollimi i
pajisjeve hyrëse dhe dalëse, mundësimi i përdorimit të rrjetës kompjuterike dhe menaxhimi i
fajllave. Pjesa më e madhe e sistemeve operative kanë ndonjë aplikacion i cili mundëson
ndërlidhje për menaxhimin e sistemit operativ. Sistemi operativ është platformë për softuerët
tjerë që përdoren në kompjuter.
Sistemet operative bashkëkohore që mund të hasen nëpër kompjuter përfshijnë
Windows XP, Windows Vista, Linux, Mac OS X etj. Përderisa sistemi operativ Windows
është i popullarizuar te përdoruesit e kompjuterëve të zakonshëm, sistemi operativ Linux
është shumë i popullarizuar te kompjuterët serverë. Sidoqoftë shumë lloje të Linux-it janë
duke përfituar popullaritet te përdoruesit e kompjuterëve të zakonshëm. Sistemet operative
Windows, Linux dhe Mac OS X kanë versionet e tyre për Desktop si dhe për Server.
Përveç Microsoft Windows, dizajni i të gjitha sistemeve operative të përmendura janë të
inspiruar, ose të trashëguar drejtpërdrejtë nga sistemi operativ Unix. Sistemi operativ Unix
ishte i zhvilluar pranë Bell Labs në fund të viteve të 1960-ta dhe ka hedhur farën për
zhvillimin e shumë sistemeve operative. Shumë nga konceptet thelbësore të sistemeve
operative moderne, ishin të paraqitura për herë të parë në sistemin operativ Unix dhe në
derivatet e tij.
Funksionet e Sistemit operativ (SO)
Ekzistojnë disa lloje të programeve të cilat shfrytëzohen në kompjuter. Disa nga këto
programe shërbejnë për aktivizim të kompjuterit, gjegjësisht të komponentëve të tij, disa të
tjerë për mbarëvajtje të kompjuterit në punë, ndërsa disa të tjerë për kryerje të veprimeve të
caktuara, p.sh. përpunimin e tekstit, rregullim të fotografive, dëgjim të muzikës, etj.
Programet të cilat shërbejnë për punë të kompjuterit quhen sisteme operative ose punuese.
Grupi tjetër i programeve kompjuterike janë programet aplikative.
Sistemi operativ është një bashkësi e programeve e cila udhëheqë me punën bazike të
pjesës teknike-hardverit të kompjuterit. Funksionimi i kompjuterit sipas Von Neumann-it,
nënkupton hyrjen, përpunimin, kujtimin dhe daljen e të dhënave.

10
Sistemi operativ paraqet një lidhje programore në mes të programeve aplikative dhe
hardverit të kompjuterit. Programet aplikative për punën e tyre normale shpesh “ftojnë”
pjesët programore ose funksionet e sistemit operativ.
Zhvillimi i kompjuterëve dhe zhvillimi i sistemeve operative janë në varshmëri dhe në
lidhje të ndërsjellët. Detyrat kryesore të sistemit operativ janë:
- Udhëheqja me memorie të kompjuterit
- Udhëheqja me disqe dhe qasja në të dhëna
- Kryerja e detyrave
- Kontrolli dhe leximi i njësive hyrëse
- Paraqitja e të dhënave në ndërfaqe (grafika)
Secili program është bashkësi e instruksioneve për procesorin që d.m.th. se procesorët
më të fortë (më të mirë) duhet të përkrahen nga sistemet operative më komplekse. Sistemi
operativ përbëhet nga bërthama (kernel), sistemi i fajllave, pjesa për ekzekutim të
programeve, ndërfaqja grafike, lidhjet komunikuese nëpërmes protokolleve të rrjetit,
ndërfaqja programore.
Gjatë startimit të kompjuterit, programi i parë që ekzekutohet është sistemi operativ.
Ai mbetet i aktivizuar tërë kohën gjatë punës së kompjuterit duke i shpërndarë “punët” të
cilat duhet kryer procesori dhe duke udhëhequr me rrjedhën e informacioneve përbrenda
hardverit të kompjuterit. Për llojet e ndryshme të kompjuterëve, me fjalë të tjera për hardverë
të ndryshëm i cili është i ndërtuar ekzistojnë edhe sistemnet operative të ndryshme, kështu që
gjatë blerjes së kompjuterit shfrytëzuesi është mirë të interesohet se cili sistem operativ do të
përdoret për kompjuterin e porositur.
Në fillim sistemet operative nuk kanë lënë përshtypje të “mikpritjes”, gjegjësisht
qasja në komandat e tyre është prezantuar në një ekran të zi. Në atë kohë ishte e nevojshme
që të dihen të gjitha komandat dhe të shënohen ato pa asnjë gabim me anë të tastierës përgjatë
një linje komanduese (command prompt). Sistemet operative që përdoren në ditët e sotme
shfrytëzojnë kryekëput ndërfaqen aplikative grafike (Graphical User Interface – GUI).
Menaxhimi i proceseve
Secili program që ekzekutohet në kompjuter, qoftë si shërbim ose si aplikacion, është
proces më vete. Në fillim vetëm një proces mund të ekzekutohej nga një procesor
njëkohësisht. Sistemet operative të mikrokompjuterëve të vjetër siç ishte MS-DOS as që
provonin të kalonin këtë kufi, me përjashtim të përpunimit të ndërprerësve, dhe vetëm një
proces mund të ekzekutohej në atë ambient (edhe pse vetë DOS-i kishte opsionin TSR si
mjaft të mangët dhe opsion jo të lehtë për përdorim).
Shumica e sistemeve operative përdorin ekzekutimin konkurrent të shumë proceseve
dhe programeve njëkohësisht përmes funksionit të quajtur “multitasking ”, edhe me një
procesor të vetëm. Ky mekanizëm përdorej tek kompjuterët mainframe që nga fillimi i viteve
të 1960-ta.
Menaxhimi i proceseve është mënyra në të cilën sistemi operativ merret me
ekzekutimin e proceseve të shumëfishta. Te kompjuterët më të thjeshtë (ata që kanë një
procesor me një bërthamë) “multitasking” bëhet thjeshtë me ndërrim shumë të shpejtë të
proceseve që ekzekutohen. Varësisht nga sistemi operativ, sa më shumë procese që

11
ekzekutohen njëkohësisht, ose do të zvogëlohet copa e memories që i caktohet procesit ose
do të rritet koha para se procesit ti vjen rralla të ekzekutohet.
Menaxhimi i proceseve përfshin llogaritjen dhe shpërndarjen e kohës së procesorit si
dhe të resurseve tjera. Shumica e sistemeve operative lejojnë që procesit ti caktohet prioriteti
i cili ndikon në caktimin e kohës për të nga ana e procesorit.
Sistemet operative interaktive gjithashtu kanë ndonjë nivel të sistemit përmes të cilit
përdoruesi merr prioritet më të lartë. Proceset e udhëhequra me ndërprerës zakonisht do të
ekzekutohen me prioritet shumë të lartë. Në shumë sisteme ekzistojnë proceset e prapavijës
siç është System Idle Process në sistemin operativ Windows, i cili do të ekzekutohet kur asnjë
proces tjetër të mos jetë duke pritur për kohë të procesorit.
Menaxhimi i memories
Arkitekturat kompjuterike të kohës aranzhojnë sistemin e kompjuterit në mënyrë
hierarkike, duke filluar nga regjistrat më të shpejtë, keshi i procesorit, memoria punuese dhe
disqet e forta. Menaxheri i diskut të sistemit operativ koordinon përdorimin e këtyre llojeve të
ndryshme të memories duke përcjellë disponueshmërinë e tyre, pra, cila duhet të ngarkohet e
cila të shkarkohet dhe si të barten të dhënat mes tyre. Ky aktivitet, zakonisht i quajtur
menaxhim i memories virtuale, rrit sasinë e memories së disponueshme për secilin proces
duke e bërë memorien nga disku i fortë të duket si memorie kryesore. Ekziston një dënim në
shpejtësi i cili e përcjell përdorimin e disqeve ose memorieve të tjera të ngadalshme si
memorie kryesore – nëse proceset aktive kërkojnë dukshëm më shumë RAM se sa që janë
në dispozicion, sistemi mund të fillojë të degjenerojë. Kjo mund të ndodh ose për shkak se
një proces kërkon sasi të madhe të RAM memories ose për shkak se dy ose më shumë
procese janë në garë për sasi sa më të madhe të memories se sa që është në dispozicion. Kjo
pastaj dërgon në bartje konstante të secilit proces në disqet më të ngadalshme.
Një pjesë e rëndësishme e menaxhimit të memorie është menaxhimi i adresave
virtuale. Nëse procese të shumëfishta janë në memorie njëkohësisht, ato duhen parandaluar
nga përzierja në memorien e njëra-tjetrës (përveç nëse është kërkesë eksplicite për përdorimin
e memories së ndarë). Kjo arrihet me anën e hapësirave të ndara të adresave. Secili proces
sheh tërë hapësirën e adresave virtuale, zakonisht prej adresës 0 deri në madhësinë më të
madhe të lejuar të memories virtuale, si të caktuara për atë proces. Sistemi operativ ka një
tabelë të faqeve e cila i bashkon adresat virtuale me adresat fizike. Këto caktime të memories
përcillen ashtu që kur një proces përfundon, e tërë memoria që ishte në përdorim nga ai
proces të mund të vihet në dispozicion të proceseve tjera.
Sistemi operativ gjithashtu mund të shkruaj faqe jo-aktive të memories në memoriet
sekondare. Ky proces quhet edhe “paging” (ang. page – faqe) ose “swaping” (ang. swat –
ndërrim) – terminologjia dallon në mes të sistemeve operative.
Është e zakonshme gjithashtu për sistemet operative të vejnë në punë memorien që
nuk përdoret në formë të kesh-faqeve – që janë në të vërtetë kërkesa për të dhëna nga pajisjet
më të ngadalshme dhe që mund të vendosen në memorie për të rritur shpejtësinë.

12
Siguria
Shumë sisteme operative kanë ndonjë nivel të sigurisë. Siguria është e bazuar në dy
ideja se:
• Sistemi operativ mundëson qasjen në një numër të resurseve, në mënyrë të
drejtpërdrejtë ose indirekte, siç janë fajllat në vetë diskun fizik, thirrjet e
privilegjuara në sistem, informatat personale mbi përdoruesit, dhe shërbimet e
ofruara nga programet që janë duke u ekzekutuar nga sistemi;
Sistemi operativ është në gjendje të dallojë në mes të kërkesave të cilat janë të
autorizuara (lejuara) ti qasen atyre resurseve dhe atyre që nuk janë të autorizuara (të
ndaluara). Derisa disa sisteme mund thjeshtë të dallojnë nga “të privilegjuar” dhe “jo të
privilegjuar”, sistemet zakonisht kanë një formë të identitetit të kërkuesit, siç është për
shembull emri i shfrytëzuesit. Kërkuesit, në anën tjetër ndahen sipas këtyre dy kategori:
• Siguria e brendshme: një program që tashmë është duke u ekzekutuar. Në disa
sisteme, nëse ndonjë program është duke u ekzekutuar ai nuk ka më kufizime,
por zakonisht programet kanë identitet të cilin e mbajnë dhe e përdorin për të
kontrolluar të gjitha kërkesat dhe resurset.
• Siguria e jashtme: kërkesa e re prej jashtë kompjuterit, siç është një qasje
përmes konsolës së lidhur ose ndonjë lloj të lidhjes së rrjetit. Për të vendosur
identitetin mund të ketë një proces të autentikimit. Shpesh emri i përdoruesit
duhet të citohet, dhe secili emër i përdoruesit mund të ketë fjalëkalim. Metodat
tjera të autentikimit, siç janë kartat magnetike ose të dhënat biometrike, mund
të përdoren në vend të këtyre. Në disa raste, veçanërisht lidhjet në rrjetë, mund
ti qasen resurseve të caktuara pa asnjë lloj të autentikimit.
Përveç modelit të sigurisë lejo/mos-lejo, sistemi me nivel të lartë së sigurisë gjithashtu
do të ofrojë opsione të revizionit. Ky opsion do të lejonte përcjelljen e kërkesave për qasje në
resurse (siç është, “kush ka lexuar këtë fajll në të kaluarën?”).
Siguria e sistemeve operative ka qenë brengë për një kohë të gjatë për shkak të
shënimeve të ndjeshme që shpesh ndodhen në kompjuterë, qoftë të natyrës komerciale,
ushtarake etj. Në SHBA janë themeluar standarde të ndryshme sipas të cilave bëhet vlerësimi
i sigurisë së sistemeve kompjuterike. Standardet e këtilla janë bërë me rëndësi jetike për
prodhuesit e sistemeve operative, për shkak se ato përdoren për të vlerësuar, klasifikuar dhe
zgjidhur mes llojeve të ndryshme të sistemeve kompjuterike që përdoren për përpunim,
deponim dhe punë me informata të ndryshme të klasifikuara.
Siguria e brendshme
Siguria e brendshme mund të mendohet si mbrojtje e resurseve të kompjuterit prej
programeve konkurrente që janë duke u ekzekutuar në sistem. Shumica e sistemeve operative
vendosin programet që ekzekutohen në mënyrë indigjene në procesorin e kompjuterit, ashtu
që problemet shfaqen kur dëshirojmë që këto programe të bëjnë detyra të njëjta dhe të kenë
privilegje të njëjta sikurse sistemi operativ (i cili pra edhe vetë është program). Procesorët e
përdorur për sistemet operative klasike zakonisht kanë koncept harduerik të privilegjeve. Në
përgjithësi programet më pak të privilegjuara bllokohen automatikisht nga përdorimi i
instruksioneve të caktuara harduerike, siç janë ato të leximit dhe shkrimit nga pajisjet e
jashtme sikurse që janë disqet. Në vend të kësaj, ata duhet të kërkojnë nga programet e

13
privilegjuara (kerneli i sistemit operativ) për të iu mundësuar shkrimin ose leximin. Sistemi
operativ pra merr shansin të kontrollojë identitetin e programit dhe të lejojë ose të mos lejojë
kërkesën e shtruar.
Një strategji alternative, dhe e vetmja që mund të aplikohet për sistemet që nuk
përmbushin kërkesat e virtualizimit, është sistemi operativ i cili nuk përdor programet e
shfrytëzuesve si kod indigjen.
Siguria e brendshme është veçanërisht e rëndësishme për sistemet me përdorues të
shumtë; ajo lejon secilin përdorues të sistemit të ketë fajlla privat që nuk mund të qasen nga
përdoruesit tjerë. Siguria e brendshme është gjithashtu vitale në rastet e përdorimit të
revizionimit, për shkak se ndonjë program mund të anashkalojë sistemin operativ, duke
anashkaluar kështu edhe vetë sistemin e revizionimit.
Siguria e jashtme
Zakonisht sistemi operativ ofron (ose ka) shërbime të ndryshme për kompjuterët dhe
përdoruesit e tjerë në rrjetë. Këto shërbime zakonisht sigurohen përmes porteve ose pikave të
numëruara të qasjes në prapavijë të adresës së rrjetit të vet sistemit operativ. Këto shërbime
përfshijnë oferta siç janë ndarja e fajllave, shërbimet e shtypit, e-mailit, ueb faqeve, dhe
protokolleve të transferimit të fajllave (FTP ), shumica e të cilave mund të kenë siguri të
komprometuar.
Në vijë të parë të sigurisë janë pajisjet harduerike të njohura si firewall ose sistemet e
zbulimit/parandalimit të depërtimeve. Në nivelin e sistemit operativ, ekziston një numër i
caktuar i firewall-ëve softuerik, si dhe i sistemeve të zbulimit/parandalimit. Shumica e
sistemeve operative moderne përfshijnë një firewall softuerik, i cili është gjithmonë i
aktivizuar. Firewalli softuerik mund të konfigurohet të lejojë ose të refuzojë trafikun në rrjetë
në dhe prej shërbimit ose aplikacionit i cili ekzekutohet në sistemin operativ. Prandaj, në një
kompjuter mund të instalohet dhe të jetë aktiv një shërbim i pasigurt, siç është Telnet ose
FTP, dhe nuk duhet të jetë në rrezik nga e çarë në siguri për shkak se firewalli do të dëbojë
çfarëdo trafiku i cili mundohet të lidhet për shërbimet në atë port të caktuar.
Ekzistojnë disa lloje sistemesh operative, por në përgjithësi ekzistojnë katër,
kategorizuar
sipas tipit të kompjuterit që ato kontrollojnë dhe llojit të aplikacioneve që ato
përkrahin:
• Sistemet operative të kohës reale (Real-time operating system - RTOS) -
përdoren në raste kur lind nevoja e kontrollimit të makinerive, instrumenteve
shkencore, dhe sistemeve industriale. Një sistem operativ i këtij lloji, zakonisht ka një
kapacitet shumë të
limituar kundrejt interfejsit të përdoruesve, dhe nuk ka vegla për përdoruesin
përfundimtar, pasi që delivrimi i këtij sistemi për përdorim bëhet në formë të një “pakoje të
farkuar”. Një pjesë shumë e rëndësishme e këtij sistemi operativ është, se ai bën menaxhimin
e resurseve ashtu që, pothuajse çdo herë kur paraqitet procesi i caktuar, sistemi do të reagon
në po të njëjtën mënyrë në po të njëjtën gjatësi kohore. Këto lloj sistemesh operative përdoren
për kontroll të
proceseve nëpër centrale bërthamore, për shkak të saktësisë dhe stabilitetit të lartë në
ekzekutimin e urdhrit.
• Një detyrësh (angl. Single-user, single task) – siç shihet edhe nga emri, ky sistem
operativ është i dizajnuar të menaxhojë kompjuterin ashtu që, një përdorues të ketë
mundësinë të bëjë vetëm një veprim brenda një kohe të dhënë. Sistemi operativ i
kompjuterëve të xhepit Palm është një shembull i mirë i sistemit operativ në fjalë.
• Shumëdetyrësh (angl. Single-user, multi-tasking) – ky është një sistem operativ
që gjerësisht përdoret sot tek kompjuterët personalë. Windows-i i Microsoft-it dhe Mac OS i

14
Apple-s, janë shembuj tipik të sistemeve operative të këtij lloji, pasi ato i mundësojnë një
përdoruesi njëkohësisht të punojë me më tepër aplikacione. P.sh., në momentin e shkruarjes
së një dokumenti në një editor teksti, përdoruesi mund të shkarkojë nga interneti një
dokument tjetër me rëndësi për punën e tij.
• Ndarës kohe (angl. Multi-user) – sistemi operativ i këtij lloji, ju mundëson më
tepër përdoruesve të kenë qasje simultane në resurset e njëjta të kompjuterit të njëjtë. Sistemi
operativ duhet të kujdeset që, nevojat e përdoruesve të ndryshëm të jenë të balancuara gjatë
tërë kohës së punës së kompjuterit, dhe se secili nga programet që ata përdorin ka resurse të
veçanta dhe të mjaftueshme, ashtu që problemet me njërin nga përdoruesit nuk kanë ndikim
në mbarëvajtjen e punës së përdoruesve tjerë. Shembuj sistemesh operative të këtij lloji janë
Unix, VMS dhe sistemet operative të superkompjuterëve ose mainframe kompjuterëve (p.sh.
MVS).
Është me rëndësi të bëjmë dallimin ndërmjet sistemeve operative me më shumë
përdorues, dhe sistemeve operative me një përdorues të cilat përkrahin punën në rrjet (angl.
networking). Windows 2000 dhe Novell Netware, janë sisteme operative me një përdorues,
por me ndihmën e rrjetit ato ju mundësojnë qasje pune më shumë se disa mijëra përdoruesve.
Këtu duhet përmendur, se sistemin operativ Windows 2000 dhe Novell Netware në fakt e
përdor vetëm një përdorues i cili edhe e kontrollon atë, e ai është administratori i sistemit
(angl. System Administrator).
DOS (Disk Operating System)
Është emri i familjes të sistemeve operative që ka dominuar tregun e kompjuterëve të
kompjuterëve personal të IBM-it nga 1981 deri më 1995. Kjo familje përmban versionet: PC-
DOS, MS-DOS, FreeDOS, DR-DOS, Novell-DOS, OpenDOS, PTS-DOS, ROM-DOS si dhe
shumë versione tjera. Karakteristikë e sisteme operative të kësaj familje është që vetëm një
shfrytëzues mundet të punoj drejtpërsëdrejti me makinë, dhe për atë kohë të ekzekutoj vetëm
një detyrë (ang: single user, single task). Këto sisteme kanë pas funksionuar në kompjuterët
personal të IBM-it në Intel x86 procesorë, apo diçka të ngjashme.
DOS sistemi më i shfrytëzuari ka qenë ai nga Microsoft i cili është pas quajtur MS-
DOS.
MS-DOS (MicroSoft Disk Operating System)
MS-DOS është shkurtesa për Microsoft Disk Operating System ku ky është emri i
sistemit operativ që është komercializuar nga korporata Microsoft. Ky sistem ka qenë më i
shfrytëzuari nga të gjithë sistemet operative të familjes DOS, si dhe ka mbizotëruar
platformën e kompjuterëve personal gjatë viteve të 1980-ta. Që nga atëherë MS-DOS është
zëvendësuar gradualisht me variacione të ndryshme të sistemit operativ Microsoft Windows.
MS-DOS fillimisht u krijua më 1980-en si QDOS (shkurtesë për Quick and Dirty
Operating System) nga Tim Patterson për prodhuesin e kompjuterëve Seattle Computer
Products (apo shkurtimisht SCP). SCP QDOS-in e ofroi nën emrin 86-DOS pasi që ai ishte
dizajnuar për funksionim në procesorët Intel 8086.
Pas kësaj, Microsoft bleu të drejtat mbi QDOS nga SCP dhe më vitin 1981 e publikoi
MS-DOS-in. Që nga viti 1981 MS-DOS është pas publikuar edhe në tetë versione kryesore
para se zhvillimi i mëtutjeshëm u ndal më vitin 2000 nga ana e Microsoft-it.
MS-DOS ka qenë një nga gurë-themelet për rritjen e Microsoft-it nga një firmë që
është marrë me gjuhë programuese në një firmë që është marrë me zhvillim të softuerit.

15
Nga këndi i vështrimit të programerit MS-DOS është sistem operativ hierarkial, që
përmban tri nivele (shtresa), të cilat e ndajnë shfrytëzuesin dhe programet aplikative prej
harduerit kompjuterik. Këto shtresa janë BIOS (Basic Input-Output System që do të thotë
sistemi themelor për hyrje-dalje), kerneli i DOS-it, dhe interpretuesi i komandave.
BIOS është i ndërtuar në makinë dhe përmban programin/kodin të nevojshëm për
nisjen e makinës. BIOS kontrollon tastaturën, ekranin, disqet, komunikimet serike (serial)
dhe gjera tjera varësisht nga prodhuesi.
BIOS qëndron në ROM çipin ndërsa sot mund të hasim edhe në makina me flash
BIOS. Shumë prodhues gjatë nisjes së makinës e kopjojnë BIOS-in në RAM, ky proces quhet
shadowing.
Ekziston edhe PnP BIOS apo Plug-and-Play BIOS (PnP BIOS zakonisht ndërtohet me
flash memorie).
Kerneli i DOS-it, përveç tjerash, ofron shërbimet për:
• Manipulimin e folderave dhe fajllave;
• Manipulimin e memories qendrore;
• Kohën dhe datën;
• Menaxhimin e programeve aplikative.
Ndërsa Interpretuesi i komandave ka për detyrë që të ekzekutojë komandat të cilat ia
jep shfrytëzuesi, duke kyçur edhe leximin dhe ekzekutimin e programeve aplikative.
Mac OS X
Mac OS X (shqiptimi mak ou es ten, ose në shqip, mak o së dhjetë) është një linjë e
sistemeve operativë graficalë, zhvilluar, tregtuar dhe shitur nga Apple Inc., versioni i fundit i
të cilit është i instaluar mbi të gjithë kompjuterët Macintosh sot në shpërndarje. Mac OS X
është pasardhësi i Mac OS, i cili ka qenë sistemi operativ kryesor për Apple që nga viti 1984.
Ndryshe nga paraardhësi i tij, Mac OS X bazohet mbi sistemin Unix.
Versioni i parë qe Mac OS X Server 1.0 në vitin 1999, që ndiqet nga një version për
desktop Mac OS X v10.0, i vitit 2001. Që atëherë, edhe pesë versione të tjera (end-user dhe
server) janë lëshuar. Emërtimi i versioneve behet sipas familjes se maceve te mëdha, p.sh.
Mac OS X v10.5 referohet nga Apple dhe përdoruesit me emrin "Leopard".
UNIX
Unix (i regjistruar si UNIX®, disa here i shkruar si Unix ose Unix® ) është një sistem
operativ për kompjuterë fillimisht i ndërtuar ne vitin 1969 nga një grup punëtoresh te AT&T
ne Bell Labs, qe përfshinte Ken Thompson, Dennis Ritchie and Douglas McIlroy. Sot
sistemet Unix janë te ndare ne dege te ndryshme, gjate viteve AT&T si dhe kompani te tjera
fitimprurëse ose jo kane kontribuar ne ndërtimin e mëtejshëm.
Ne vitin 2007, zotëruesit e markës se regjistruar UNIX® është The Open Group, një
korporate standardesh për industrinë. Vetëm sistemet qe janë plotësisht te pajisur me
certifikate Single UNIX Specification kualifikohen si "UNIX®" (te tjerët quhen "Unix
system-like" ose "Unix-like").
Gjate fundit te viteve 1970 dhe fillimit te viteve 1980, influenca e Unix ne qarkun
akademik beri qe Unix te përdorej ne shkalle te gjere (sidomos varianti BSD, i cili e ka
origjinën nga University of California, Berkeley) ndërsa ne fushën tregtare, me i njohuri është
Sun Microsystems.

16
Sot, përkrah sistemeve Unix te certifikuara, sistemet operative Unix-like si Linux dhe
BSD janë shume te përhapur. Shpesh, "Unix tradicional" mund te përdoret për te përshkruar
një sistem Unix qe ka karakteristikat e Version 7 Unix ose UNIX System V.
Linux
Linux (edhe GNU/Linux) është një sistem operativ i lirë për përdorim për kompjuter, i
cili është shumë i ngjashëm me UNIX. Për herë të parë u vu në përdorim në vitin 1991, kur
autori i Linux-Kernel Linus Torvalds e publikoi versionin e parë.
Ky sistem është i përbërën nga pjesë të ndryshme, të cilat sot zhvillohen nga
programues të ndryshëm në mbarë botën.
Nëse flitet për Linux duhet te zbulohen dhe origjinat e tij pra UNIX. Ne vitet 60'
ndihej mundësia për te krijuar një sistem operativ praktik dhe te fuqishëm. Për këtë u krijua
dhe projekti Multics, por për fat te keq nuk pati shume sukses dhe kështu një nga anëtarët e
Multics "Bell Labs" hoqi dore nga projekti dhe me pas u impenjua duke krijuar sistemin e tij
te quajtur UNIX. Ne fillim UNIX shpërndahej falas dhe u përhap ne shumë Universitete, me
vone është implementuar edhe TCP/IP(protokolli aktual i rrjetit) dhe UNIX filloji te behej
gjithmonë e me i fuqishëm. Ne vitin 1990 kishte një rol shumë te rëndësishëm ne tregun e
serverëve, sidomos te universiteteve. Studentet dëshironin ta kishin dhe ne kompjuterët e tyre
ne shtëpi por për fat te keq UNIX ishte bere komercial dhe shume i shtrenjte. Ne fakt
ekzistonin dhe versione te lira si Minix,386BSD, NetBSD, FreeBSD dhe OpenBSD por ishin
akoma ne hapat e para dhe përdoruesit normal hasnin vështirësi ne përdorim. Ne skene ne
vitin 1991 merr pjese dhe Linus Torvalds (autori Linux-it). Nga ku vjen dhe emri
Linux==Linus His Unix. Linus kishte përdorur UNIX ne Universitetin e Helsinkit dhe
dëshironte diçka te ngjashme ta kishte dhe ne shtëpi. Meqë versionet komerciale ishin te
shtrenjta filloi me Minix (nje sistem shfrytëzimi i krijuar nga Andrew Tanenbaum, ND)dhe
shume shpejt filloi te shkruaje versionin e tij.
Linux është vetëm kerneli (bërthama) i një sistemi operativ, d.m.th ajo pjese qe lidh
harduer-in dhe softuer-inme pak fjale ai qe bën qe programet te punojnë. Kerneli Linux-it
implementon multitasking (ekzekutimin e shume programeve përnjëherë). Te gjithë
programet me te cilët përdoruesi ose administratori ndërvepron janë ne maje te kernelit. Disa
janë thelbësore, si interpretuesi i komandave ose "SHELL" që përdoret për te ndërvepruar me
harduer dhe softuer. Linux nuk i shkroi këto programe vete por përdori ato falas. Shume
programe duke përfshirë dhe kompilatorin e C erdhën nga Fondacioni Për Programet e Lira
ose GNU (GNU is Not UNIX). GNU kishte si synim te krijonte një sistem operativ si UNIX
por falas, dhe kështu shumë njerëz i referohen Linux-it si GNU/Linux.
Gjate viteve 92' 93' Linux fitoi shume interes dhe filloi te behej sistemi zëvendësues i
UNIX duke përfshirë dhe një sistem dritaresh grafike ose "X". Fuqia e Linux-it përqendrohet
tek aftësia për te ekzekutuar shume programe njëkohësisht ose "Multitasking" dhe gjithashtu
tek "Multiuser" d.m.th aftësia për te pasur shume përdorues.
Ne ditët e sotme ekzistojnë ato qe quhen Distribucione Linux, qe janë Linux(kerneli)
dhe programe te shumta aplikative te bashkuar në një sistem. Dukuria me e rëndësishme qe e
bën Linux-in popullor është ajo qe quhet "Open Source", d.m.th kod i lire. Gjithçka mund te
shihet si është ndërtuar, d.m.th. çdo gjë shpërndahet ne kod burim, dhe kjo behet ne baze te
licencës GPL( GNU General Public License).

17
Microsoft Windows
Microsoft Windows është emri e disa familjeve të softuerëve të patentuar (ang.
proprietary software) të sistemeve operativë nga Microsoft. Microsoft i pari prezantoi një
ambient operimi të quajtur Windows në Nëntor 1985 si një shtesë (add-on) për MS-DOS si
përgjigje për rritjen e interesit në pamjen grafike e përdoruesit (ang. GUI). Microsoft
Windows e zuri vonë mbizotërimin në tregun e kompjuterëve personal (personal computer,
ose PC), duke kaluar OS/2 dhe Mac OS që u paraqitën më mbrapa. Në konferencën e vitit
2004 të IDC-a (shq. Korporata Internacionale e të Dhënave), zv. presidenti i IDC, Avneesh
Saxena, tha që Windows ka afërsisht 90% të klientëve të sistemeve operativ.
Windows është sistem operativ grafik që bazohet në mënyrën vizuale të
bashkëveprimit me kompjuter duke përdorur artikuj siç janë dritaret dhe ikonat, i krijuar dhe
zhvilluar nga kompania e Microsoft-it. (Windows është sistem operativ, i cili e drejton dhe e
kontrollon kompjuterin duke i përkthyer instruksionet tuaja në gjuhën të cilën e kupton ai,
sikurse që është edhe sistemi operativ DOS, Linux apo UNIX).
Programi Windows për herë të parë u paraqit në vitin 1983 si sistem operativ grafik,
mirëpo në punën e tij ishte i varur prej sistemit operativ DOS (Disk operating system) i cili
daton nga viti 1981. Në vazhdim pasuan disa versione të sistemit operativ Windows por pa
ndonjë dallim të dukshëm.
Në vitin 1990 u paraqit versioni Windows 3.0 i cili bëri një dallim të dukshëm nga
versionet e mëparshme si edhe nga sistemi operativ DOS. Dallimi ishte lejimi i përpunimit të
njëhershëm të më tepër punëve (detyrave) duke kaluar prej njërës detyrë në tjetër, e cila veti
njihet me emrin Multitasking.
Në vitin 1992 u paraqit versioni Windows 3.1 i cili cilësohet me plotësimin me
objekte dhe përdorimin e fonteve (shenjave) TrueType. Paralel me këtë version u paraqit
edhe versioni Windows.3.11 I cili nga versioni i mëparshëm dallohej në elementet për kyçjen
e kompjuterit në rrjetë, si versioni i specializuar për udhëheqje të rrjetës kompjuterike u
paraqit versioni Windows for Workgroops.
Me 24 gusht 1995 u bë promovimi i sistemit operativ grafik plotësisht i pavarur nga
sistemi operativ DOS, me emrin Windows 95. Ky sistem operativ grafik kryhet në modin e
mbrojtur (protected mod) të procesorit, është program me bërthamën 32 bitësh (posedon edhe
pjesën 16 bitëshe ku do të mund të ekzekutoheshin programet e vjetra), e ka më të përparuar
teknikën multitasking, etj. Me paraqitjen e Windows 95 në përdorimin dhe hulumtimin e
kompjuterëve filloi një gjeneratë e re (epokë e re).
Në pranverë të viti 1998 u promovua sistemi operativ Windows 98 i cili ka disa
përmirësime dhe zbukurime nga vëllai më i madh i tij (Windows 95).
Ne gjysmën e dytë të vitit 1999 u paraqitën versionet Windows Me dhe Windows
2000. Sistemi operativ Windows Me ishte vazhdim i sistemit operativ Windows 98 ndërsa
Windows 2000 ishte si vazhdim i sistemit operativ Windows NT 4.0 (sistem operativ i
dedikuar për rrjeta kompjuterike). Sistemi operativ Windows 2000 është' ne disa versione si
Professional, Server, Advanced Server dhe DataCenter Server. Sistemi operativ Windows
2000 është më stabil, përmban përveç standardit FAT32 (standard për regjistrimin e të
dhënave në disk, Windows'98 dhe Me përdorin këtë standard) edhe standardin NTFS i cili
garanton një siguri më të madhe te të dhënave.
Në vitin 2001 u paraqit versioni i ri i sistemit operativ Windows i quajtur Windows
XP.
Në vitin 2007 u paraqit edhe versioni i ri i sistemit operativ Windows i quajtur
Windows Vista.

18
Sistemi operativ Windows XP
Windows XP është një familje e sistemeve operative 32 dhe 64 bit, e cila prodhohet
nga Microsoft për PC (Kompjuterët Personalë). Në grupin e kompjuterëve që përdorin
Windows XP janë desktopët, laptopët dhe kompjuterët Media Center. Emri "XP" nënkupton
fjalën eXPerience – përvojë. Ky version vërtet paraqet një eksperiencë të re. Shfrytëzuesit e
kompjuterëve nga sistemi operativ kërkojnë fuqi, stabilitet dhe përdorim të lehtë. Nëse e
instaloni këtë version të sistemit operativ, do të thotë se do të keni sistem operativ të shpejtë,
modern me mjaft elemente përparimtare që do të ju sigurojnë punë stabile.
Windows XP nuk është vetëm një pasardhës i sistemit operativ Windows 2000
Professional, por iu rekomandohet edhe shfrytëzuesve të Windows 95, 98, Millenium dhe NT
4.0.
Microsoft-i me këtë ka plotësuar dëshirën e kamotshme që sistemet e ndryshme
operative të Windows-it ti shkrijë në një produkt – Windows XP.
Windows XP paraqitet në dy forma:
Windows XP Professional – dedikuar shfrytëzuesve të avancuar si dhe kompanive
apo firmave të ndryshme.
Windows XP Home Edition – dedikuar shfrytëzuesve për nevoja personale apo
shtëpiake.
Esenca e këtyre dy produkteve është e njëjtë, Windows XP Professional është
plotësuar me një seri funksionesh dedikuar kryesisht shfrytëzuesve të avancuar.
Gjëja e parë që bie në sy qysh në vetë procesin e instalimit të këtij sistemi të ri
operativ është pamja e re vizuale e Windows XP (ky ndryshim dramatik nuk është vetëm
kozmetik), pastaj siguria, stabiliteti si dhe fuqia e XP janë më të mëdha se te sistemet e
mëhershme. Në XP mund të shfrytëzojmë formatin e fuqishëm dhe sigurinë e sistemit të
fajllave NTFS.
Përparësitë e Windowsit
Windows XP në vete përmban disa përparësi me qëllim që të lehtësojë instalimin dhe
azhurnimin e Windows-it. Këtu mendohet për Windows Upate, Files and Transfer Wizard, si
dhe në shumë magjistarë për detyra të ndryshme, njohja e të gjithë driverë-ve para daljes së
këtij sistemi operativ, si dhe përmban metodë efikase për de-instalimin e këtij sistemi
operativ dhe thyerjen në sistemin tjetër.
Windows Update – starton periodikisht nëse jeni të kyçur në internet e që ofron
mundësinë e të gjitha shtesave (plotësimeve) që janë bërë nga ana e Microsoft-it, ashtu që
versioni Windows-it të jetë sa më azhur dhe sa më kompaktë. Windows Update mund të
startoni edhe manualisht sa herë që ju dëshironi.
Files and Transfer Wizard – Elementi i parë në Windows XP është Files and
Transfer Wizard veçori që shfrytëzuesit e kompjuterëve e kanë kërkuar 10 vjet me radhë.
Files and Transfer Wizard ka mundësi të bartjes së datotekave të caktuara dhe përshtatjes nga
një kompjuter në tjetrin
Wizardi (Magjistari) – Në Windows XP ekzistojnë shumë magjistarë (Wizard) e që
ju shëtisin nëpër proceset e komplikuara. Më të dëshiruarat janë Add Hardware Wizard dhe
Network Setup Wizard, që ofrojnë konfigurimin efikas të rrjetave kompjuterike.
Njohja e driver-ëve – Windows XP përmban driver-a për shumë pajisje duke i kyçur
edhe skenerët, kamerat digjitale dhe printerët. Windows XP i njeh driver-ët gati të të gjitha

19
pajisjeve që janë prodhuar para se të bëhet promovimi i këtij sistemi operativ. Më së miri
është që të instaloni driver-ët që ju kanë ardhur me pajisje.
Përdorimi i më shumë shfrytëzuesve – Windows XP përmban aftësinë që një
kompjuter të mund të shfrytëzojnë shumë shfrytëzues, ku secili mund ta ketë shifrën e vet dhe
pengon shikimin e fajllave të njëri tjetrit vetëm nëse diçka lëshohet për shikim qëllimisht.
Grupimi i dritares aktive në Taskbar – Windows XP paraqet nga një kontroll për
secilin aplikacion e që versionet e më hershme nuk e kanë pasur këtë mundësi. P.sh. nëse i
keni hapur dhjetë dritare, emrat e të gjitha dritareve kanë figuruar në Taskbar dhe të gjitha
këto kanë zënë vend dhe pastaj ka qenë e vështirë leximi i tyre, sepse për ti zënë të gjitha
është zvogëluar pamja e tyre.
Në Windows XP nëse aplikacioni ka më tepër dritare të hapura njëkohësisht, në
Taskbar shihet vetëm emri i dritares së hapur ndërsa të tjerat paraqite nëse klikohet në
butonin trekëndësh tek emri i dritares së hapur, me ç’rast hapet menyja rënëse dhe zgjidhet
dritarja e dëshiruar.
Komprimimi i fajllave ose follderave – Windows XP është sistemi i parë operativ i
cili në vete e ka të integruar formatin Zip i cili mundëson komprimimin dhe dekomprimin e
fajllave apo follderave.
Lidhja me kompjuterët tjerë në largësi – Windows XP përmban Remote Desktop
Conection, teknologji të posaçme e cila mundëson që përmes kompjuterit tuaj ta krijoni një
lidhje me kompjuterin tjetër në largësi në të cilin gjithashtu është i instaluar Windows XP
Professional, e që kur e bëni ndërlidhjen me kompjuterin në largësi është njësoj sikur të uleni
para tij.
Ndihma – Windows XP ofron ndihmë shumë më të madhe sesa të gjitha versionet e
tjera. Kërkimi për ndihmë ka qenë i vështirë derisa është gjetur tema e caktuar . Windows XP
ofron qasje më të mirë përmes Help and Support Center. Ky aplikacion jo vetëm që përmban
Help fajllat, por punon edhe me bazën e Microsoft-it.
Remote Desktop – është veçori përmes të cilës mund të fitohet ndihmë nga një
profesionist përmes kompjuterit. P.sh. .nëse ju kërkoni ndihmë dhe e dërgoni thirrjen me
postën elektronike ose përmes Windows Messenxherit, ai që ju ndihmon pranon porosinë dhe
përgjigjet.
Remote Assistance e bën lidhjen e dy kompjuterëve duke shfrytëzuar shifrat për
identifikim dhe personi profesional tash mund ta shohë ekranin tuaj dhe të komunikojë me të
e që mund të ju evitojë prishjen.
Windows XP ka në vete sajtin për eliminimin e prishjeve, sajtin e dedikuar për driver,
mundësinë e kyçjes në rrjetë etj.
Instalimi dhe konfigurimi i Windows XP
Ekzistojnë disa parakushte harduerike të cilat duhet të plotësojë kompjuteri në të cilin
dëshirojmë të instalojmë Windows XP e ato janë:
Procesori duhet të jetë së paku 233 MHz e rekomandohet minimumi prej 300 MHz
Memoria minimale duhet të jetë 64 MB derisa rekomandohet 128 MB
Disku i fortë duhet ti ketë së paku 1.5 GB hapësirë të zbrazët
Kartela grafike duhet të jetë Super VGA (800x600) ose më e lartë
Sa i përket instalimit ai mund të bëhet versionin më të thjeshtë kur e instalojmë
Windows-in në një disk të zbrazët ose mund të instalojmë Windows-in në një kompjuter i cili
veç ka të instaluar ndonjë sistem operativ (versioni upgrade). Instalimi i Windows XP mbi
ndonjë sistem tjetër operativ mund të quhet edhe aktualizim apo zëvendësim i sistemit
operativ.
Sistemet operative që mbështesin këtë aktualizim janë:

20
• Windows 98
• Windows Millenium
• Windows NT 4.0
• Windows 2000 Professional
Pra nëse kemi një kompjuter i cili ka të instaluar ndonjërin nga këto sisteme operative
dhe nëse ai i përmbush kushtet e instalimit të Windows XP mund ta kalojmë atë në sistemin
operativ Windows XP duke i ruajtur programet e instaluara si dhe të dhënat që gjenden aty.
Control Panel në Windows
Kontrol paneli është pjese e Microsoft Windows graphical user interface i cili e lejon
përdoruesin që të shikoj dhe manipuloje parametrat themelore të sistemit. Kontrol paneli ka
qenë pjesë e pandarë e sistemit operativ Windows që prej lëshimit të parë (Windows 2.0)
Që prej fillimi me Windows 95, Kontrol paneli është përfshiri si nje dosje speciale, folderi
nuk ekzistonte fizikisht por ai vetëm përmbante shkurtesat të ndryshme si add or remove
programs dhe internet options.
Në versionin e fundit të windousit kontrol paneli ka 2 pamje, pamjen klasike dhe pamjen
kategorike, dhe kjo është e mundur për të kaluar përmes një opsion që shfaqet në anën e
majtë të dritares.
Në dritaren e Control Panelit gjenden shumë ikona të cilat shërbejnë për administrimin e
sistemit. Më të rëndësishmet prej tyre janë:
Administrative Tools;
Programs and Features;
Backup and Restore;
Date and Time;
Internet Options;
User Accounts;
.Net framework;

21
Windows Update;
Disc defragmenter;
Disc cleanup;
Task menager;
System restore;
.Net framework
.Net framework është një softuer që shkon kryesisht për mikrosoft Windows. Ai përfshin
një bibliotekë të madhe dhe mbështet disa gjuhë programuese.
Biblioteka .Net është në dispozicion për te gjithe gjuhët programuese që mbështesin .net-in
Programet e shkruara për të ekzekutohen ne nje mjedis softueri i njohur si Common
Language Runtime (CLR). Një makinë virtuale që siguron shërbime të rëndësishme si
siguria, menaxhimi i memories .Bibliotekat dhe CLR së bashku përbëjnë .net framework.
Baza e .net framework-ut siguron të dhënat e hyrjes, kriptografin, zhvillii i ueb-it ,algoritmet
numerike, rrjetin e komunikimit. Programerët prodhojnë softuerë duke kombinuar kodin e
tyre burimor me .net framework dhe bibliotekave tjera.
.net framework ka për qëllim të përdoret nga aplikacionet më të reja të krijuara për
platformën e windousit.
Mikrosofti gjithashtu prodhon nje mjedis të integruar të zhvillimit të njohur kryesisht për
softuer të quajtur vizual studio net.
Dic cleanup
Disk cleanup është një vegël për mirëmbajtjen e kompjuterit e shërbimeve të përfshirë në
mikrosoft windous e dizajnuar për ta liruar hapësirën në diskut. Bën analizimin e hard diskut
nga fotografit që nuk janë më në përdorim, heq dosjet e panevojshme etj.

22
Ka një numër të madh të kategorive të ndryshme që që Disk cleanup kryen analizat fillestare
në disk si:
• Ngjeshja e dosjve të vjetra
• Fajllat e përkohshëm të internetit
• Fajllat e përkohshëm në windous
• Shporta e mbeturinave
• Program fajllat e shkarkuara
• Fajllat jo aktiv
• Largimi i aplikacionëve të papërdorura
Megjithatë lista e mësipërme nuk është e plotë. Nëse pas ngjeshjes së fajllave një përdorues
dëshiron të hyj në një fajll të ngjeshur koha e qasjes mund të rritet dhe ndryshon nga sistemi
në sistem. Përveç kategoritë që shfaqen në Disk cleanup more options ofron mundesi shtesë
për ta liruar hapësirën e hard diskut

23
Task menager
Task menaxher është një menaxher detyre, që jep informacione të detajuara në lidhje me
kompjuterin dhe drejtimin e aplikaconëve, proceset, përdorimin e procesorit, aktivitetin e
rrjetit dhe statistikat, dhe shërbimet e sistemit. Task menaxheri mund të përdoret gjithashtu
për të përcaktuar proceset me prioritet më të madh, ndërprerjen e proceseve me forcë dhe që
janë mbyllur.
Task menaxheri u prezantua në Windous Nt 4.0.
Versionet e mëparshme të Windous Nt përfshirë edhe zbatimin e task listës e cila ishte
karakteristike shumë pak.
Task lista ishte në gjëndje ti rreshtoj proceset dhe ti bëj vrasjen e tyre, ose krijimin e procesit
të ri. Në windous xp vetëm menyja Shut down lejon hyrjen në stand by .
Versionet e mëhershme të windousit si Microsoft Windows 3.x, Windows 95, Windows 98,
kishin një program të njohur si deture për të shfaqur programet që aktualisht ekzekutohen.
System Restore
System restore ështe një komponent i Windous xp, Windows vista, Windows 7, por jo edhe
sistemit operativ windous 2000
Familja e sistemit operativ Windows server nuk nuk e ka të përfshirë system restore.
System restore i ndërtuar në windous xp mund mund të instalohet në një makinë Windows
server 2003, megjithatë kjo nuk është e mbështetur nga mikrosofti.

24
Në Windous vista dhe versionet e mëhershme system restore e ka përmirësuar dukshëm
pamjen dhe është i bazuar në teknologjine Shadow copy.
Në versionet e mëparshme ishte e bazuar në nje fajll filtër .
Shadow copy ka një avantazh se nivelet e blloqeve ndryshojnë në fajllat e vendosura në
ndonjë direktorium në volumin mund te montohet dhe mbështetet pavarësisht vend
ndodhjen.
Defragmeneting hard disk
Fragmentimi i diskut e bënë hard diskun të bëjë punë më të shpejta që e kanë ngadalësuar
kompjuterin. Gjithashtu edhe usb mund ti bëhet fragmentim. Disk defragmenter i rregullon të
dhënat që hard disku të punojë në mënyrë më efektive.Nëse disku është në përdorim nga një
program tjetër të veçantë ose nëse është e formatuar disku duke përdorur një fajll
sistemornt,fat ose fat32 ajo nuk mund të defragmentohet.

25
Backup and Restore
Edhe kjo dritare është një dritare e rëndësishme e cila na ndihmon shumë gjatë jetës së
përditshme. Me Backup bëjmë një kopje të një particioni ose të krejtë diskut për ti ruajtur ato
që të mos na humbin të dhënat, p.sh. gjatë formatizimit të diskut.
Me Restore e kthejmë sistemin deri në kohën kur ai ka punuar siç duhet, p.sh. bëjmë
instalimin e një programi, dhe në qoftë se nuk shkon diçka siç duhet në kompjuter, nëse del
ndonjë problem, atëherë zgjidhja e duhur është System Restore me anë të së cilës kompjuteri
do të kalojë në gjendjen e mëparshme para se të instalohet programi që na paraqiti problem
dhe kështu do të funksionojë pa problem.

26
Windows update
Është një shërbim i ofruar nga Microsoft që ofron përditësim për sistemin operativ Microsoft
Windows, dhe komponentët e tij që janë instaluar, duke përfshirë këtu edhe internet Explorer.
Përditësimet (update) zakonisht merren përmes internetit edhe pse nuk ka dispozitë për
përditësime të jetë e instaluar pa lidhje interneti.
Përditësimet kritike eliminojnë dobësitë të njohura si malware dhe zbulim sigurie,
përditësimet tjera korrigjojnë gabimet dhe për të rritur funksionalitetin. Konfigurimi i
përditësimeve (update) mund te bëhet rutinor ,çdo dy javë, por mund të bëhet edhe sa herë që
një uptade i ri është i nevojshëm . Windows update mund të konfigurohet që të instaloni
përditësimet më kritike automatikisht përderisa kompjuteri është i lidhur në rrjet.

28
Llojet dhe aplikimi i sistemeve operative
Ekzistojnë sistemet operative të hapura dhe të mbyllura. Sistemet operative të hapura
janë sisteme të kodit programor të hapur, të cilat secili shfrytëzues mund t’i përpunojë dhe
përshtatë. Shembuj të këtyre sistemeve operative të hapura janë BSD (NetBSD, OpenBSD,
FreeBSD), FreeDOS, Linux, por edhe pjesërisht: Mandiva (Mandrake), SuSe, Ubuntu, PC
Linux, Red Hat etj.
Sisteme operative të mbyllura janë të gjitha sistemet të bazuara në ligjshmëritë
komerciale dhe përfitime financiare. Shembuj të sistemeve operative të mbyllura janë:
Microsoft DOS, Microsoft Windows NT, Xenix, Windows CE, Windows XP, Windows
Vista, Windows Server, Windows 7, Windows mobile, UNIX, Sun (Solaris), versionet e
IBM-it (AIX, PC-DOS, OS/2, OS-390, VMS), të Digital Research (DR-DOS, CP/M) etj.
Figura 1. Pamjet e ekranit të disa sistemeve operative të ndryshme
Aplikimi i sistemeve operative sot e përcjellë zhvillimin dhe përdorimin e
kompjuterëve, prandaj sistemet operative i hasim edhe në kompjuterët: e zakonshëm, të
bartshëm, në automobila, në mjete transportuese, në bartës PDA, në telefona mobilë, në
transmetuesë etj.

29
Figura 2. Ekrani i telefonit mobil me SO Windows Mobile
Ubuntu

30
Linux
Windows Vista
Apple: OS X Leopard

31
Steve Ballmer, C.E.O. në Microsoft Corporation, gjatë demonstrimit të Windows Vista
operating system.
BIOS-i
Kompjuteri paraqet një bashkësi të pajisjeve elektronike të ndërlidhura në mënyrë
logjike të cilat me mbështetje programore gjegjësisht me komanda të shkruara i mban në
mend (i kujton) në kohë të pacaktuar të dhënat, i përpunon ato dhe i kryen detyrat e caktuara
me to. Renditja e veprimeve dhe e detyrave që kryhen me anë të kompjuterit nuk ka nevojë
që të është e njohur për shfrytëzuesin.
Kompjuterët e sotëm nuk e kryejnë vetëm një veprim, por disa veprime në të njëjtën
kohë. Kryerja e disa veprimeve në kohë të njëjtë quhet multiveprim, punë shumëvepruese ose
multitasking. Shembull i punës së tillë është shkruarja
e tekstit, deri sa në të njëjtën kohë dëgjohet muzika.
Më herët është cekur që gjatë startimit të kompjuterit
më së pari lexohet sistemi operativ i kompjuterit. Ky
është programi i parë i cili lexohet, por para tij
aktivizohen rutinat nga BIOS-i. BIOS-i (Basic Input
Output System) paraqet sistemin themelor hyrës-dalës,
që në të vërtetë është një bashkësi e rutinave dhe
komandave të cilat janë të regjistruara në çipin ROM
(Read Only Memory). Informacionet e nevojshme për
aktivizim të sistemit mbesin të regjistruara edhe pas
ndërprerjes së punës së kompjuterit (shkyçjes së kompjuterit). Ideja kryesore dhe funksioni i
BIOS-it ka qenë që të lexohet tastiera, miu dhe njësia e disqeve, nga cilat janë aktivizuar
sistemet e para operative.
Figura 3. Çipi i BIOS-it

32
Figura 4. Ndërfaqja për rregullimin e BIOS-it

33
Procesi i ruajtjes së të dhënave në Sistemet operative të ndryshme
Ruajtja e informacionit
Procesori është paisje e cila bën perpunimin e të dhënave dhe percjelljen e
informacioneve, por pothuaj se nuk ka aspak hapësirë për ruajtje të informacionit. Kompjuteri
për të funksionuar në mënyrë normale duhet qe të ketë hapësirë për vendosjen dhe ruajtje te
programeve, instruksioneve te cilat drejtojnë punen e procesorit dhe të dhënave. Pra, gjithsesi
është e nevojshme edhe një pajisje shtesë elektronike që shërben per deponim të të dhënave.
Shënim. Në lëmin e kompjuterëve, termi e dhënë (shënim) paraqet llojin e
informacionit te cilin duhet përpunuar. Të dhënat mund te jenë ne formë të numrave apo të
informacioneve të cilat futen në kompjuter. Në qoftë se përdoret ndonjë program për
përpunim të tekstit, të dhënat nënkuptojnë dokumentin, letrën, shkresen, poemën, novelen,
udhëzimin, doracakun dhe çkado tjetër të kësaj forme, që është kryer ose është shtypur me
tastierë duke u edituar .
Hapësira në të cilën vendosen të dhënat, zakonisht quhet memoria (kujtesa) dhe
ndahet në memorie parësore (primare) dhe memorie dytësore (sekondare). Memoria parësore
(primare) është e ndërtuar në bazë të gjysëmpërçuesëve - çipe te kujtesës. Edhe pse kapaciteti
i tyre është i kufizuar, informacionet të cilat i permbajnë mund të shfrytezohen në një pjesë te
miliontë të sekondës. Perveç kësaj kanë dimensione të vogëla dhe për këtë shkak janë ideale
per konstruktim në kompjuter.
Sistemet dytësore (sekondare) te memories perbehen nga disqet magnetike të jashtme
të cilat mund te pranojnë sasi shumë te medha të informacionesh. Sot dominojnë sisteme
magnetike per ruajtje të dhenave në kompjuter por gjithnje e me shumë janë duke u zhvilluar
sistemet optike, ku informacionet vendosen dhe lexohen nga disku me anë te laserëve dhe
kapacitetet po shtohen edhe disa mijë here. Perveç kësaj, sistemet analoge te gjeneruara me
zë dhe fotografi poashtu mund te shndrrohen ne shenime digjitale dhe si te tilla mund të
vendosen dhe te lexohen nga kujtesa ne menyrë optike. Përparësitë qendrojnë jo vetëm ne
kapacitet më të madh, por edhe në atë që procesi optik për nga natyra është shumë më pak i
nënshtruar gabimeve eventuale.
Hapësira e memories punuese elektronike -RAM
Në bazë te njohurive te cilat u fituan deri tashti, fitohet pershtypja se kur e
aktivizojmë ndonjë program, procesori merr instruksionet nga disku përnjeherë dhe i
ekzekuton ato, duke u kthyer ne disk çdo herë pas kryerjes së veprimit të caktuar. Në qoftë se
do te punonte kështu, kompjuteri do te ishte tepër i ngadalshëm, mund të konstatojmë pothuaj

34
se i papërdorshëm .
Mbështetur ne pajisjet e veta, shumica e procesorëve te kompjuterëve personalë mund
të ekzekutojnë edhe disa qindra million instruksione në sekondë. Por per shkak te pajisjeve
mekanike nga te cilat është i ndertuar, ngasësi i diskut nuk mund që të dergojë instruksionet e
programit as përafërsisht me këtë shpejtësi . Leximi i informacioneve nga disku nënkupton
rrotullimin e diskut në mënyrë që të lexohet seksioni i caktuar i tij me njërën nga kokat
lexuese/shkruese dhe pastaj lëvizjen e kokës më afër ose më larg nga qendra e derisa te
pozicionohet drejtëpërsëdrejti mbi vendin në të cilin janë të vendosura të dhënat. Te ngasësit
e hard disqeve ky proces zakonisht zgjatë disa mikrosekonda (disa të miliontat pjesë të
sekondes).
Meqenëse procesori mund te ekzekutojë disa instruksione për sekondë, kurse ngasesi i
hard diskut mund te dergojë, përafersisht disa qindra mijë instruksione per sekondë, e kemi
rastin kur njera paisje (procesori) punon 10 deri në 100 herë me shpejtë se pajisja tjetër
(ngasesi i hard diskut). Kjo mospershtatje e shpejtësive e bën te pamundur funksionimin e
kompjuterit, sepse shpejtesia e procesorit do te ishte krejtësisht e pashfrytëzuar derisa do te
priste që ngasesi i hard diskut t’i dergojë instruksionin e ardhshëm.
Për funksionim të efektshëm të kompjuterit është paraqitur i nevojshëm një mjedis i
informacioneve që ka mundësi të mbajtjes se hapit me procesorin.
Kjo pjesë shtesë e memories është quajtur memorie punuese ose RAM (Random
Access Memory - nga anglishtja - kujtesë te ciles i qasemi drejterdrejtë). Në literaturën
kompjuterike RAM-i shpesh shkurtimisht quhet memorie e kompjuterit.
RAM- i fizikisht perbehet nga shumë qarqe te integruara të ndryshme. Secili nga keto
paraqet perafersisht nga një çip te procesorit te cilët zakonisht janë te vendosur ne pllakat e
fijeve te qelqta. Praktikisht, RAM-i trajtohet si nje tërësi kompakte e hapësirave per vendosje
të të dhënave. Për përfytyrim më te mirë, RAM-i mund te krahasohet me bashkësinë e kutive
postale përbrenda ndertesës se Postës. Secila kuti postale në këtë rast do te permbante nga një
karakter (shkronjë, numër, shenjë e pikësimit,etj.) dhe i gjithë koleksioni i kutive numërohet
në menyrë sekuenciale. Në literaturën kompjuterike kutitë postale quhen bajtë (bytes) kurse
numrat e tyre rendorë quhen adresa të memories (memory addresses).

35
Sikurse edhe çipi i procesorit CPU, çipet e memories vendosin dhe transmetojnë
informacionin ne menyrë elektronike. Dërgimi i instruksioneve nga memoria në CPU në te
vertetë paraqet transmetim (bartje) të impulsive elektronike. Në kete rast nuk ka pritje për
rrotullim te diskut ose per zhvendosje të kokës lexuese/shkruese ne pozicion te duhur .
Aktivizimi i programeve kompjuterike
Meqenëse procesori mund te bartë informacione brenda dhe jashtë vetvetes shumë
shpejtë ai e shfrytëzon memorien si hapësirë punuëse elektronike-vend ne te cilin ben
vendosjen e çfarëdo te dhëne punuese ne këte moment ose planifikon te punojë me te se
shpejti. Kur kompjuteri p.sh.urdhërohet që të përdorë ndonje pjesë te programit te caktuar, ai
se pari kerkon programin ne hard disk dhe atë e kopjon ne memorie. Ky proces quhet
aktivizim i programit dhe paraqet plotësim te memories me program (loading a program). Kjo
shkakton që në startim te programit procesi i leximit te instruksioneve nga hard disku të jetë
më i ngadalshëm. Pas plotësimit te memories me program aktivizimit të programit, procesori
mundet që shumë shpejtë te lexojë instruksionet e caktuara nga memoria RAM sa herë qe ka
për këtë nevojë.
Vendosja plotësimi e programit në memorie RAM nuk paraqet bartje të programit nga
hard disku ne memorie, por krijohet nje kopje ekuivalente e programit nga hard disku në
RAM. Programi origjinal mbetet në disk i gatshëm që të aktivizohet sa herë që kemi nevojë.
Programi i parë të cilin e aktivizojmë (plotësojmë) në RAM nga hard disku gjatë
lëshimit te kompjuterit është sistemi operativ. Pra puna e parë të cilën e bën procesori me
kyçje te kompjuterit është kerkimi dhe plotësimi i memories me program të sistemit operativ.
Ky program mbetet aktiv –plotëson një pjesë te hapësirës se RAM-it, gjatë gjithë
kohëzgjatjes së punës së kompjuterit. Gjatë aktivizimit te programeve aplikative, ato
gjithmonë ndajnë hapësiren punuese te kompjuterit me systemin operativ dhe për te
funksionuar kanë nevojë qe vazhdimisht të kanë aktiv sistemin operativ.

36
Procesi i ruajtjes së të dhënave në kompjuter
Procesori nuk vendos vetem programet ne memorie, por edhe te dhena të tjera. Në
figurën e meposhtme mund te verehet se secili karakter cili futet në kompjuter, duke përfshirë
këtu edhe hapësiren e zbrazet, e zë një kuti postale te hapësires deponuese.
Me rastin e shkyçjes së kompjuterit nga tensioni elektrik, paraqet një problem sepse e
tërë përmbajtja e memories fshihet pergjithmonë zbrazet. Kjo do te thotë se nëqoftë se
rastësisht shkzqet kompjuteri ose nderprehet furnizimi i tij me tension elektrik gjatë punës, e
tërë permbajtja e dokumentit te formuar gjatë kesaj kësaj kohe do te humbet. Kjo po ashtu
nenkupton se nuk mund të mbeshtetemi ne memorie të kompjuterit dhe ti kthehemi punës per
të vazhduar dokumentin ne ndonjë ditë tjetër. Të fshihen nga memoria po ashtu edhe sa herë
te dalim nga programi i caktuar, sepse në këto raste i lehet hapësira e memories procesorit
për të aktivizuar ndonjë program tjeter, ose për të kryer ndonje detyrë tjeter të parashtruar nga
shfrytëzuesi i kompjuterit. Kjo është analoge me rastin kur p.sh. punohet në një zyrë të
pakompjuterizuar, me ç’rast duhet pastruar tavolinen e punes nga puna e kaluar (p.sh. bëhët
kalkulimi i çmimeve sipas një fature hyrëse) per të pasur hapësir në tavolinen e punës, per
fillim te punës së re (p. sh. duhet llogaritur të ardhurat e punë torëve). Për këtë arsye është
paraqitur nevoja për ruajtjen e të dhënave të cilat do te neviten më von si dhe për vendosjen e
tyre ne hapësire të caktuar në të cilëndo të ruhenper një kohë të gjatë. Kjo realizohet me
kopijimin e të dhënave momentale nga memoria në hapësirë më të sigurt të quajtur disk.
Procesi i ruajtjes së të dhënave nga memoria punuese në disk duhet qe të aplikohets a
herë që:
• Është kryer puna me dokumentin e caktuar dhe dëshirohet që të fillohet puna
ne projekt tjetër, dhe
• dëshirohet që të mbyllet puna në programin aplikativ.
Sa për siguri, pothuaj se të gjithë programet automatikisht parashtrojnë pyetjen nëse
dëshirohet që të bëhet ruajtja e përmbajtjes së dukumentit, sa herë që japim komandën për
ndërprerje të programit, apo për mbyllje të dokumentit aktiv. Komanda për ruajtje të të
dhënave preferohet që te jepet ç’do herë kur punohet një projekt më i rëndësishëm dhe
dëshirohet që të ruhet pjesa e caktuar e tij e punuar deri ne atë kohë. në këtë mënyrë të dhënat
ruhen nga rëniet e mundëshmë të tensionit elektrik, shkyqja e rastësishme e kompjuterit, apo
ndonjë gabim tjetër i shkaktuar gjat përdorimit të kompjuterit.

37
Fig. Të dhënat nga memoria përpunohen në CPU dhe gjatë punës prapë kthehen në memorie,
prej së cilës në fund barten në hard disk.
Procesi i ruajtjes së të dhënave, pra nuk i largon te dhënat nga memoria, por vetëm
bën krijimin e kopjes së tyre në disk. Në këtë mënyrë edhe pas ruajtjes mund të vazhdohet me
modifikimin e të dhënave origjinale dhe pas kohës së caktuar. Të dhënat e këtilla të
modifikuara të ruhen në disk mbi ato të mëparshme. Shpeshtësia e dhënies së komandës për
ruajtje varet nga disa faktorë, siç janë: rëndësia e dokumentit apo projektit te cilin e punojmë,
stabiliteti i rrjetit elektrik etj.
Shënim: Ndonjëherë do të punohet me të dhëna për të cilat nuk do të ketë nevojë që të
ruhen, sepse nuk do të përdorën më, p.sh. shkresat e shkurtra te cilat pasi që i shtypim në
letër nuk na duhen më ose kur e shfrytëzojmë ndonjë program për llogaritje për të bërë
kalkulime të caktuara te cilat nuk kemi nevojë që ti ruajmë. Në këto raste, mund të punojmë
në program pa i ruajtur fare të dhënat gjatë punës.
Shumë programe ofrojnë edhe mundësinë e vendosjes (kopjimit) së të dhënave në
memorie pa e mbyllur programin në rast se dëshirohet që të ndërprehet puna dhe të fillohet
punë e re dhe ato të dhëna të përpunuara gjerë atëherë shfrytëzohen në programin e njëjtë ose
edhe në program tjetër që punon në sistem operativ të njejtë.
Në qoftë se të dhënat e caktuara jane vendosur një herë në disk, ato mund të
kthehen (kopjohen) në memorie sa herë që dëshirohet për t’u shfrytëzuar prapë. Kjo dukuri
quhet rikthim i të dhënave (retrieving data). Nga momenti kur bëhet rikthimi i të dhënave në
memorie, ato paraqiten në ekran dhe mund të modifikohen sipas dëshirës. Në princip të gjitha
të dhënat të cilat paraqiten në ekran gjatë shfrytëzimit të ndonjë sistemi operativ apo
programi aplikativ, momentalisht gjenden në memorie, edhe pse nuk do të thotë se të gjitha të
dhënat e vendosura në memorie paraqiten në ekran në të njëjtën kohë (mund të ketë të dhëna
në memorie të cilat nuk shihen fare në ekran).
Hierarkia e shfrytëzimit të informacioneve në kompjuter
Deri më tashti është berë fjalë për tre lloje të ndryshme të informacioneve të cilat
vendosen në memorie: sistemi operativ, programet aplikative dhe te dhënat. Si përfundim
mund të përmendet se:
Me startim të kompjuterit, procesori (CPU) automatikisht kopjon programin e sistemit
operativ nga disku në memorie.
Me rastin e aktivizimit të programit aplikativ të dëshiruar, procesori (CPU) kopjon atë
program nga disku në memorie (pranë sistemit operativ). Me rastin e futjes së të dhënave të
reja gjatë punës në ndonjë program aplikativ, apo me rastin e rikthimit të të dhënave, të

38
dhënat vendosen po ashtu në memorie, pranë programit aplikativ dhe sistemit operativ. Të
dhënat mbesin në memorie deri sa të jepet komanda per mbyllje te fajllit (fshirje të tij nga
memoria) ose deri sa te mbyllet programi aplikativ. Sa here që dalim nga programi aplikativ
që të dyja, programi aplikativ dhe të dhënat e tijë fshihen nga memoria. Sistemi operativ
mbetet në të njëjtin vend deri sa te shkyqet kompjuteri.
Për krahasim, mund të përfytyrojmë këto tre tipe te ndryshme te iformacioneve si një
tërësi e shtresave të ndryshme (p. sh. të mbushura me ujë), të cilat varen njëra nga tjetra.
Sistemi operativ do te jetë shtresa e fundme, e përcjellur nga programi aplikativ dhe ky i
percjellur nga te dhenat në qoftë se zbrazet cilado nga shtresat, shtresat e më sipërme po ashtu
zbrazen. p. sh. në qoftë se zbrazet sistemi operativ duke e ndalur ose ristartuar sistemin-
memoria zbrazet plotësisht. Në qoftë se zbrazet programi aplikativ nga memoria, edhe
programi e edhe të dhënat me te cilat është punuar perbrenda atij programi fshihen nga
memoria. Në qoftë se zbrazet vetem shtresa e sipërme-të dhënat me të cilat punohet programi
aplikativ dhe sistemi operativ mbesin të aktivizuara dhe të gatshme për përdorim.
Ndarja e memories në bazë të natyrës së qasjes së informacionit te sistemet operative të
ndryshme
Memoria ( kujtesa ) zakonisht ndahet në bazë të natyrës së qasjes (shfrytëzimit )së
informacionit në:
• Memorien me qasje të drejtpërdrejtë(RAM), e cila është mjaftë fleksibile,
sepse informacionet në te mund të ndërrohen dhe prapë te futen. Mirëpo
dobësi e kësaj kujtese është se informacionet me shkyqjen eventuale te
tensionit elektrik humben përgjithmonë.
• Memorien e pa ndryshueshme (ROM), e cila është paraprakisht e programuar
dhe përmban iformacionet të cilat vetëm mund të lexohen. Por jo edhe të
ndryshohen. Kjo është ideale për qëllime të caktuara, mu për shkak faktit se
shënimet nuk mund të fshihen. Informacionet qe i përmbanë kjo kujtesë, pra
janë pjesë përbërse e kompjuterit.
• Memorien e programueshme të përhershme (PROM), e cila është një lloj I
kujtese e cila për ndryshim nga ajo ROM, mundet edhe të programohet.
• Memorien EPROM, e cila është edhe e programueshme edhe e fshieshme. Ne
këtë kujtesë shfrytëzuesi mundet në mënyrë të caktuar të ndërrojë
informacionet në qip sipas dëshirës së tijë.
Matja e memories dhe e diskut

39
Siç është përmendur më parë, njësia Bajt (byte) nënkupton madhësinë e hapësirës e
cila nevojitet që të paraqet një karakter (shkronjë, numër, hapësirë të lirë, shenjë të pikësimit
etj.).
Fjala bajt përdoret duke mos marrë parasysh se a flitet për hapësirë në memorie, apo
në ndonjë mjedis tjetër për deponim. Meqense është kompletuar një dokument, program për
llogaritje, program me baza të të dhënave etj. nevojiten shumë bajtë, në informatikë përdoren
disa shumëfisha për matje të informacionit, siç janë :
• Kilobajti shkurtimisht KB ose vetëm K ) i cili përmban 1024 bajt. Është marrë numri
1024, sepse në informatikë kemi të bëjmë me shumëfishe të numrit 2, meqense edhe
baza matematikore e informatikës mbështet në numra binary të formuar nga dy shifra
0 dhe 1.
o Numri 1024 është fituar nga numri i fuqizuar në në fuqinë e 10 (210
) dhe është
shumëfish i numrit 2 më i përafërt me numrin 1000, numër që zakonishtë quhet
kilo në jetën e përditshme. Për këtë arsye njësia kilobajtë në informatikë
shënohet me shkronjën e madhe K, e jo si në madhësitë fizike të tjera ku
shumëfishi kilo shënohet shkronjë të vogël k.
• Megabajti (shkurtMB ose vetëm M ) që paraqet 220
bajtë ose 1024 KB. Në jetën e
përditshme zakonishtë merret se 1 MB përmban përafërsishtë 1 milion bajtë.
• Gigabajti (shkurt GB ose vetëm G) që paraqet 230
bajtë ose 1024 MB. Në jetën e
përditshme zakonisht merret se 1GB përmban përafërsishtë 1 miliardë bajtë.
• Terabajti (shkurt TB ose vetëm T) që paraqet 240
bajtë ose 1024 GB. Në jetën e
përditshme zakonisht merret se 1TB përmban përafërsishtë 1 bilion bajtë.
Kompjuterët e sotëm personalë përmbajnë hapësirë standarde të RAM-it prej 32 MB,
64 MB, ose edhe 128 MB . Hard disqet standarde kanë mundësi që të vendosin rreth 2 GB
ose edhe më shumë.
Sa për përfëtyrim, mund të vërejmë se një faqe standarde e shtypur e formatit A4
përmban 50 rreshta me nga 40 karaktere ( shkronja, numra, etj ), pra 50*40 =2000 B ose
përafërsishtë 2 KB informacion. Në anën tjetër 1MB përmban përafërsishtë 500 faqe të këtilla
të shtypura
( 500*2000=1000000B = 1MB).
Hapësira e memories dhe e diskut në kompjuter bën edhe pëcaktimin për llojet e
punëve të cilat mund ti kryej ai kompjuter. Sasia e memories në kompjuter kushtëzon cilët
programe mund të përdoren. Kështu shumë programe të cilët kanë përmbajtje grafike
kërkojnë së paku 32 MB memorie. Madhësia e hapësirës së hard diskut është poashtu e
rëndësishme për shkak se e përcakton se sa programe dhe sa shënime të ndryshme mund të
vendosen në atë hard disk në të njejtën kohë. Zakonishtë, nevojitet mjaftë hapësirë e lirë që
pa pengesa të vendosen të gjitha programet dhe të dhënat me të cilat punojmë rregullishtë.
Për informacionin se sa ka hapësirë të lirë në memorie apo në disk mund të kuptohet
pasi që të bëhet fjalë për sistemin operativ të kompjuterit.

40
Shënim : Memoria e kompjuterit (Ram – i ) mundet që vazhdimishtë të shtohet me
instalimin e çipave të memories shtesë ).
Fajlli, Folderi, Sistemi i fajllave
Të gjitha të dhënat e ruajtura në pajisjet për ruajte të të dhënave në kompjuter janë të
vendosura nëpër fajlla1
. Fajlli paraqet një përmbledhje të emëruar të informacioneve të
ruajtur në disk apo mjedis tjetër afatgjatë. Ekzistojnë dy lloje kryesore të fajllave: fajllat
programorë, të cilët përmbajnë instruksione për kompjuter dhe fajllat me të dhëna të cilët
përmbajnë të gjitha të dhënat të cilat futen me anë të programit aplikativ të caktuar. (Fajllat
me të dhëna mjaft shpesh quhen dokumente).
Përveç fajllave që krijohen gjatë programimit të kompjuterit, të gjithë fajllat e tjerë që
krijohen gjatë punës me kompjuter do të jenë fajla me të dhëna (data file). Çdo herë gjatë
futjes së të dhënave në programin aplikativ të caktuar, çofshin ato në formë të: tekstit,
numrave, figurave ose çfarëdo forme tjetër e të dhëna, gjatë ruajtjes së parë të tyre krijohet
fajlli i caktuar. Meqenëse të gjithë fajllat, sipas përkufizimit duhet të kenë emrin përkatës, me
rastin e dhënies së komandës për ruajtje do të paraqitet kërkesa nga programi për t'i dhënë
emrin fajllit i cili është aktiv.
Të dhënat që regjistrohen në kompjuter mund të kanë karakteristika të ndryshme. Siç
u përmend më lartë fajlli në të vërtetë paraqet një rend të të dhënave binare të cilat formojnë
një tërësi logjike dhe janë të vendosura në disk. Këto të dhëna mund të janë: zëri, fotografia,
teksti, të dhëna ekzekutuese gjegjësish reshta të programit etj. Madhësia e fajllit tregohet me
bajtë.
Përveç fajllave që krijohen gjatë programimit të kompjuterit, të gjithë fajllat e tjerë që
krijohen gjatë punës me kompjuter do të jenë fajla me të dhëna (data file). Çdo herë gjatë
futjes së të dhënave në programin aplikativ të caktuar, çofshin ato në formë të: tekstit,
numrave, figurave ose çfarëdo forme tjetër e të dhënave, gjatë ruajtjes së parë të tyre krijohet
fajlli i caktuar. Meqenëse të gjithë fajllat, sipas përkufizimit duhet të kenë emrin përkatës, me
rastin e dhënies së komandës për ruajtje do të paraqitet kërkesa nga programi për t'i dhënë
emrin fajllit i cili është aktiv.
Shënim Në disa programe të dhënat ruhen në disk në mënyrë automatike. Në
këtë mënyrë punojnë shumë programe me baza të të dhënave (database). Gjatë ndërtimit të
bazës së të dhënave, krijohet fajlli i cili do t'i pranojë të dhënat. Me futjen e të dhënave të
caktuara, p. sh. informacionet për blerësin ose produktin etj., ky informacion automatikisht
ruhet në disk menjëherë pas kalimit në blerësin ose produktin tjetër.
1
Në literaturën në gjuhën shqipe, te disa autorë, fajllat quhen edhe skedarë.

41
Emërtimi i fajllave
Rregullat për emërtimin e fajllave ndryshojnë në varësi nga sistemi operativ i cili
përdoret. Kështu, p. sh. në disa sisteme operative, emri i fajllit përbëhet nga dy pjesë: pjesa
parësore e quajtur emri i fajllit, e cila mund të ketë deri në tetë karaktere dhe shtesa opcionale
(jo e detyrueshme) e quajtur ekstension (shtesë), e cila mund të ketë deri në tre karaktere.
Emri i fajllit dhe ekstensioni mund të përfshijnë: shkronja, numra dhe karaktere me
shenjat vijuese: ' ~ ! @ # $ % ^ & ( ) _ - { } '.
Zakonisht emrat formohen nga shkronjat dhe numrat, për të mos pasur nevojë që të
mbahen në mend shenjat e tjera të përmendura më sipër.
Emri dhe eksteksioni i fajllit ndahen (lidhen) me shenjën e pikës (.) në mes tyre.
Kështu p. sh. në qoftë se emri i fajllit është DIPLOMA, kurse ekstensioni (mbriemri) i tij
është TXT, atëherë emri i plotë i fajllit do të është DIPLOMA.TXT.
Në sistemet operative të sotme nuk do të paraqitet mundësia për zgjedhjen e
ekstensioni të fajllit sipas dëshirës, sepse programet aplikative në mënyrë automatike shtojnë
ekstensionin në emrin e fajllit. Kështu p.sh. në qoftë se fajlli krijohet në programin aplikativ
për përpunimin e tekstit MS Word, shfrytëzuesi duhet që të shënojë vetëm emrin e fajllit (p.
sh. TEMA) kurse vet programi automatikisht fajllit ia jep ekstensionin DOC (krijohet fajlli
TEMA.DOC).
Në kompjuterët Macintosh dhe në sistemin operativ Windows të kompjuterëve
personalë, emri i fajllit përmban vetëm një pjesë (vetëm emrin, pa ekstension) dhe mund të
formohet nga 312 karakterë. Emrat e këtyre fajllave mund të përfshijnë: shkronja, numra,
hapësira të zbrazëta dhe të gjitha shenjat tjera, përpos dy pika (:).
Ndryshim në emërtimin e fajllave të Macintoshit dhe Windowsit, është se te
kompjuterët Macintosh fajllat me emër të njëjtë, por me përzierje të ndryshme të madhësive
të shkronjave (shkronjë e madhe-e vogël) janë emra të ndryshëm të fajllave. Kështu p. sh. në
të njëjtën hapësirë të diskut ne mund të ruajmë tre fajlla me emrat: DIPLOMA, Diploma dhe
diploma. Në Windows emërtimi i tillë nuk do të jetë i mundshëm, sepse fajllat me emrat
DIPLOMA, Diploma dhe diploma do të konsiderohen të njëjtë.
Në princip, secili fajll në hapësirën e caktuar të diskut duhet që të ketë emrin unik. Në
këtë mënyrë, në qoftë se komandohet që të gjendet fajlli DIPLOMA.TXT dhe i njëjti të
kopjohet në memorie, kompjuteri do të di saktësisht për cilin fajll është fjala. Nuk ka nevojë
përcaktimi se cili fajll është DIPLOMA.TXT.
Rregulli mbi emrin unik të fajllit duhet që të parashikohet gjatë kopjimit të fajllave.
Kështu p. sh. në qoftë se fajlli i quajtur DIPLOMA.DOC kopjohet nga disku 1 në diskun 2,
kurse në qoftë se disku 2 në vete përmban që më parë fajllin me emër DIPLOMA.DOC, do të
rrezikohet që versioni i vjetër i fajllit DIPLOMA.DOC në diskun 2 të zëvendësohet me
version të ti nga disku 1 dhe të humbet përgjithmonë. Versionet e reja të sistemeve operative

42
kanë parashikuar mbrojtjen e kopjimit mbi dokument të vjetër duke i parashtruar pyetjen
shfrytëzuesit për konfirmim të zëvendësimit me fajll të ri.
Formatet e fajllit
Programet aplikative kanë formën e vetë unike për ruajtje të të dhënave, format i cili
është i kuptueshëmn vetëm për atë program apo version të programit. Kështu p. sh. formati në
të cilin programi për përpunimin e teksit MS Word e ruan fajllin nuk është i njëjtë me
formatin në të cilin e bën ruajtjen programi MS Write. Rasti tjetër, në qoftë se vendoset që të
preferohet versioni i vjeter i fajllit, mund të bëhet mbyllja e dokumentit (largimi i tij nga
memoria ) pa ruajtje (save) të tij.
Me këtë veprim dokumenti aktiv i cili gjendej në memorie punuese (RAM) do të
fshihet. Pas kësaj mund të bëhet rikthimi i versionit të vjeter (versionit nga disku ) dhe të
fillohet ndryshimi apo plotësimi i tij. Kjo mund të paraqitet mjaftë praktike nëse është
vërejtur se dokumentit aktiv i është ndryshuar përmbajtja gabimisht dhe deshirohet që të
fillohet puna në të nga fillimi, ose nga pjesa që ka qenë e punuar mirë dhe ruajtur në disk më
pare.
Sa here që deshirohet që të ruhet fajlli i cili është i ruajtur që më parë në disk,
shfrytëzuesi duhet të vendosë se a do te përdorë të njëjtin emër të fajllit si në ruajtjen
paraprake ose do të përdorë ndonjë emër të ri të fajllit. Në të njejtën hapësirë të diskut nuk
mund që të ruhen dy fajlla në emër të njejtë dhe me përmbajtje të ndryshme. Në të vërtetë,
nëse bëhet kopjimi i fajllit në pjesen e diskut ku ekziston fajlli me të njejtin emër, versioni i ri
i fajllit do të zëvendësojë (mbulojë) versionin e vjetër të tij. Rezultat të njejtë kemi edhe me
rastin e riruajtjes (ruajtjes së sërishme) së fajllit. P.sh. në qoftë se është duke u llogaritur
suksesi mesatar i stundentëve me anën e ndonjë programi për llogaritje tabelare përafërsisht
në mes të punes gjatë procesit, jepet komanda për ruajtjen e të dhënave, pastaj plotësohet me
të dhëna të tjera dhe prapë ruhet. Në qoftë se ruajtja bëhet me të njëjtin emër me të cilin është
bërë ruajtja e parë, versioni i ri do të mbulojë versionin e vjetër në disk. Në të shumtën e
rasteve, për këtë edhe ka qenë e paraqitur nevoja. Por, ndonjëhere dëshirohet që fajlli i ruajtur
më parë në disk të mos ndryshohet, sepse do të shfrytëzohet përseri më vonë. Në këto raste
fajllit të riplotësuar duhet t’i jepet ndonjë emër i ri, që ndryshon së paku për një karakter nga
ai më i vjeter i ruajtur në disk.
Programet aplikative për Windows dhe për Macintosh ofrojnë komandën për ruajtje të
të dhënave me emër të njëjtë (Save) mbi fajllin e vjetër, si dhe komanden për ruajtje të të
dhënave me emër tjetër nga ai ekzistues (Save As…) me të cilën ofrohet mundësia e jepjes së
emrit tjetër fajllit të hapur nga ai me të cilin ekziston në disk. Disa sisteme operative dhe
programe aplikative gjithmonë nga shfrytëzuesi kërkojnë konfirmim në rastin e ruajtjes së
fajllit me emër ekzistues.

Sisteme operative

Recommandé

Recommandé

Contenu connexe

Tendances

Tendances (20)

En vedette

En vedette (20)

Plus de Xhelal Bislimi

Plus de Xhelal Bislimi (17)

Sisteme operative