Voor zijn toponymie van Vertrijk raadpleegde dr. Paul Kempeneers alle beschikbare archivalische bronnen. De auteur beschreef dan het hele namenbestand in een aantal rubrieken. Zo ontstond tegelijk een wetenschappelijk en leesbaar boek. Zie ook http://www.kempeneers.org/publicaties/boek5-32.html

1. Vertrijk
Plaatsnamen en hun geschiedenis
Dr. Paul Kempeneers
22 november 2013

2. Overzicht van de lezing
• Deel I: Mijn werkgebied: het Hageland
• Deel II: Verzameling van het materiaal
– 1. Gedrukte werken
– 2. Archiefonderzoek
» onuitgegeven teksten
» cartografisch materiaal
– 3. Verzameling van toponiemen alfabetisch
– 4. Historische atlas met thesaurus
• Deel III: Verwerking van het materiaal
– 1. Synthese: Toponiemen in rubrieken en klapper achteraan
– 2. Illustraties: Historische documenten, kaarten en foto’s

3. Mijn werkgebied: het Hageland
DEEL I

4. Kaart van Oost-Brabant, adm. kaart 1973
• Bewerkte gemeenten
• Onvoldoende
toponymische gegevens

5. Vertrijk: kaart van de
fusiegemeente

6. Vertrijk: verdeling in secties

7. Verzameling van het materiaal
DEEL II

8. Deel II – Verzameling van het materiaal
GEDRUKTE WERKEN

9. Werken over Vertrijk
• Alph. Wauters, Canton de Tirlemont,
1876, 12 blz.
• Pastoor Rich. Kempeneers, talrijke
artikels.
• Jean Vandeborne, Wandelingen.

10. Deel II – Verzameling van het materiaal
ONUITGEGEVEN TEKSTEN

11. Louvain-la-neuve: register van de abdij van
Heilissem ca. 1560

12. RA Brussel: Familiearchief aanwinsten 1933 Cijnsboek v. Lofort 1570

13. RA Leuven: SG 5306 Doodslag Jan Plis door
Hannoset 1707

14. RA Leuven: SG 5305 Deduction Goupy

15. Idem. Eerste alinea

16. RA Leuven, Op. Onderstand 1135 (jaar 1631), bundel 6:
Betalingen voor het opbouwen van de verbrande schuur van het
pachthof ten Bos

17. RA Leuven, Kerkarchief St. Maarten 15.203:
Verdeling hoeve De Munter, 1686

18. HHD Tienen, Kerkarchief Sint-Germeins 22.499.
Testament van Dionis Uytterhellicht, 1615

19. HHD Tienen, K 22.500.
Goederen van de kerk van Vertrijk, 1717

20. Universiteit Leuven, archief. Uit de dozen van Rich. Kempeneers
Teksten genoteerd uit het Familiearchief, bewaard in Brussel
Cijnsboek van Jan van Houthem, 1560 (doos 8)

21. Idem. Voorbeeld van een schets van de pastoor

22. Deel II – Verzameling van het materiaal
CARTOGRAFISCH MATERIAAL

23. RA Leuven, SG 7626 (bundel 15). Kolem in 1709. Noord

24. Idem. Zuid

25. RA Brussel, Familiearchief 15. Schets van verdwenen kaartenboek.
VIe beloop (1709)

26. Idem, Familiearchief 18. Fragment Munkbosdelle

27. Financietoren Brussel. Prekadastrale kaarten van Aretz, 1815.
Overzicht van de gemeente

28. Leuven, provinciehuis.
Voorbeeld van de Atlas der Waterlopen, 1883

29. Brussel NGI, 2000. Vertrijk

30. Deel II – Verzameling van het materiaal
VERZAMELDE GEGEVENS

31. Alfabetische lijsten met attestaties chronologisch
gerangschikt.
Kruisbeemd
- 1616 vyff vierendeelen lants gelegen opt rodt rgt. mynheer van veertryck
in twee zyden, die kercke oft taeffel van veertryck ter derder ende den
cruysbempt ter vierder zyden (K 15.202, p. 6); 1616 den cruysbempt groot
synde een halff boender rgt. het voors. velt ter eenre, de herbaene van
vertryck naer louen ter tweedere, het straecken van Imbroeck ter derder (K
15.202, p. 7).
- 1715 (Ie Beloop quaebeeck, meutel) den cruysbempt (SG 6488, f. 15).
Cf. Kruisken.

32. Alfabetische lijsten met attestaties chronologisch
gerangschikt.
Grote Konijnenstraat [6]
- 1773 aen de groote conynestraete (SG 1801, p. 155).
- 1787 opt’ willebringen velt ... rgt. de groote Conijne straete, de pastory
van willebringen ende het swingbert (SG 1800, p. 122).
- 1801 (Sint-Nikolaas) 65 roeden rgt. de klyn connyne straet ter 1re,
d’erfgenaemen van Gilis Vleminckx ter 2re, de groote connyne straet ter 3re
(K 60.018, p. 23). = B 240
- 1801 (Pastorye van Vertryck = B 249 en B 245) rgt. de groote connyne
straet in ’t midden daer door loopende dus van twee zydens Guilliam schys
ter 3re (K 60.018, p. 73).
- 1815 Groote Conyne Straet de Vertryck à Willebringen (k. Aretz, B1).
- 1821 la Grande Koneyne straet (Tab, bij weg 6).
- 1971 Konijnenstraat en Grote Konijnenstraat worden Honsemsestraat (GR).
- 1970 Grote Konijnestraat (k. Bout).

33. Deel II – Verzameling van het materiaal
HISTORISCHE ATLAS MET
THESAURUS

34. Voorbeeld uit de Atlas
Keizerrijk en Kolem

35. Voorbeeld van een thesaurus: het Vroegmishuis
A 164a: 7,80. Huis en plaats. Vroegmishuis. - 1504 Gielis vanden Borchoven priester; 1560
Aert de Roye als gichtdrager; 1843 Peeters, Jean, in Vertrijk; 1860 Bergans, Guillelmus
Josephus, landbouwer, Vertrijk (a).
A 165a: 11,50. Hof. - 1504 Gielis vanden Borchoven priester; 1560 Aert de Roye als
gichtdrager; 1843 Peeters, Jean, in Vertrijk; 1860 Bergans, Guillelmus Josephus,
landbouwer, Vertrijk (a).
A 166a: 10,50. Hof. - 1504 Gielis vanden Borchoven priester; 1560 Aert de Roye als
gichtdrager; 1843 Peeters, Jean, in Vertrijk; 1860 Bergans, Guillelmus Josephus,
landbouwer, Vertrijk (a).
A 167. Huis en plaats. - Ontbreekt rond 1860. - 1504 Gielis vanden Borchoven priester;
1560 Aert de Roye als gichtdrager; 1843 Bergans, Guillaume Joseph, landbouwer in Vertrijk.
A 168a: 5,20. Hof. - 1505-1560 Meeus die Muyser > erfgenamen; 1821 Mathieu Muls; 1843
Muls, Mathieu, landbouwer, in Vertrijk; 1860 Muls, Mathieu, landbouwer, Vertrijk (a).
A 169a: 4,80. Huis. - 1505-1560 Meeus die Muyser > erfgenamen; 1821 Mathieu Muls; 1843
Muls, Mathieu, landbouwer, in Vertrijk; 1860 Muls, Mathieu, landbouwer, Vertrijk (a).
A 170a: 4,40. Boomgaard en gebouw. - 1505-1560 Meeus die Muyser > erfgenamen; 1821
Mathieu Muls; 1843 Muls, Mathieu, landbouwer, in Vertrijk; 1860 Muls, Mathieu, landbouwer,
Vertrijk (a).
A 171: 36,20. Land. - 1505-1560 Meeus die Muyser > erfgenamen; 1821 Mathieu Muls;
1843 Muls, Mathieu, landbouwer, in Vertrijk; 1860 Muls, Mathieu, landbouwer, Vertrijk.
A 172: 35,30. Land. Vroegmisblok. - 1504 Vroegmis of Gielis vanden Borchoven priester;
1560 Aert de Roye als gichtdrager; 1843 Bergans, Guillaume Joseph, landbouwer in Vertrijk;
1860 Bergans, Guillelmus Josephus, landbouwer, Vertrijk.

36. Verwerking van het materiaal
DEEL III

37. Deel III – Verwerking van het materiaal
SYNTHESE: TOPONIEMEN IN
RUBRIEKEN

38. De nederzettingsnaam Vertrijk. Oude vormen
Oude vormen: 1160 Vertrieke? (Wauters, 1882,
108), 1200 apud verteke (L 1, Kleine Stok, f. 48), sept.
1211 iniuriam de Verteke que infertur ecclesie in persona
domini R. (Bormans, I, p. 164), akkoord over de rechten
van het Sint-Lambrechtskapittel in Luik, 22 juni 1257 de
Viseto ... de Verteke ecclesiarum (Bormans, II, p. 98),
1299 henrico investito de verteke (Borré, 803). Latere
vormen:
• 14de eeuw: 10 nov. 1337 (verkoop van land in
Boutersem door) Otto filius Othonis quondam de Verteke
(Bormans, III, p. 520), 1340 apud verteke (LM, f. 6),
1358 Margareta dicta de biest filia Johannis quondam
dicti de vertrike (Jac 840), 1377 kopie 1432 apud
vertryke (K 4622, p. 260), 1379 inter bona godefridi
quondam dicti de vertrike (Jac 845).

39. Betekenis van Vertrijk
Betekenis. De gangbare verklaringen van Vertrijk,
met zijn betrouwbare oudste grafie Verteke, zijn
taalkundig niet vol te houden. De vorm zonder r in het
tweede deel is etymologisch oorspronkelijk. Daarom
kunnen we de naam verklaren als een Gallo-Romaanse
-iacum-naam bij de persoonsnaam Varitius, die we ook
vinden in de naam van de Franse gemeente Varetz,
verklaard
als
"domein,
landgoed
van
Varitius".
*Varitiacum evolueerde tot Verteke en kreeg later een
tweede r ingevoegd, wellicht naar analogie met andere
-rijk-namen zoals Kortrijk. Vertrijk past in de rij namen
als Kumtich, uit *Comitiacum "landgoed van Comitius" en
Vissenaken, uit *Fassiniacas "landgoed van Fasso"
(Kempeneers, in DVG).

40. Overzicht van de waterlopen

41. Beschrijving van enkele bronnen
Conincxborn: 1505 sconincx borne (F 16/3, f. 42), 1560 tusschen de
ouerhemsche strate ende tconinckx borrn (F 16/1, nr. 196). - Bron aan het
begin van perceel A 286. Van hieruit liep aan de zuidkant van het perceel
een beekje, dat in 1883 nog bestond als waterloop nummer 9. Het eerste lid
is de persoonsnaam Conincx, "hoofd van een gilde of een
boogschuttersgilde" (DB, 697).
Coxborne: 1547 (beemd) geheeten coxbornne (SG 6919, f. 12), 1623 de
Coecxborne (F 15/10, p. 20). - Bron in een beemd met een grootte van
anderhalve dagmaal, gesitueerd in Vertrijk in 't Broek nabij de Kleine
Vondelbeek. Het eerste lid is een persoonsnaam.
Kolemborn: 1514 aenden colam boern opten steenwech, aende colam born
aenden steewech (Me 2, p. 7 en 53). - Bron in het verdwenen gehucht
Kolem.
Sint-Luciaborne: 20 okt. 1500 eenen bempt geheijten de slachmolen
geleghen tot vertryck bij Ste Lucijen borne (F 18/4), 1514 op enen bempt
geheijten de slachmolen ... bij ste lucijen borne (Me 2, p. 39), - 1547 eenen
haluen bonder beempts gelegen by sinte lucien borre (SG 6919, f. 12v), ca.
1730 la fontaine de Ste Lucie (F 15/1, f. 58v). - Bron op A 288 (kaart 17)
waarop de kapel van Sint-Lucia werd gebouwd.

42. Veldnamen
Voorbeeld: Mingbos

43. Beschrijving van Mingbos met attestaties
en verklaring
Monkbos, Mingbos: 1505 opt monckbosch, opt monckbosch
rgt. het doernken (F 16/3, f. 23 en 27), 1514 opt monick bosch rgt.
theeren straet, thoeffe straetken (Me 2, p. 50), 1560 op monck
bossch, opt velt geheeten moninckbosch, op monikbosch rgt. het
doirnken (F 16/1, nr. 49, 114 en 214), 1640 den Munckbosch nu
lant, opt Munckbossch rgt. den bossch der voors. taeffele geheeten
den Rijsnaegel (O 16, f. 31v en 32), 1753 op het minckelbosch velt
rgt. den wegh genoempt die hooffstraete (SG 1801, p. 17), 1762 op
het Minghbosch (SG 1801, p. 66), 1843 Ming bosch (ABu). - Bos op
A 33 en omgeving (kaart 8), grenzend aan de Rijsnagel. Het eerste
lid is een persoonsnaam, uit Middelnederlands monic, munic, munc
"monnik" (DB, 882). Door ontronding veranderde o in i: monickbos >
minghbosch. Vergelijk met Leuvens paraplie voor Nederlands
paraplu.

44. De Overmoedigestraat in 1815, kaart 17

45. Oude namen voor de Smidstraat
Hovaartstraat: ca. 1370 in superba platea (R 44.678, f. 42v), 1400
Segere van Nederheem van eenen pedekene gaende doer sinen hof ...
commende in die houert strate (R 44.679, f. 30v). Middelnederlands hovaert,
hovert: trots, overmoed (MHW, 260).
Overmoedigestraat: 1514 die straet die coempt vuijter
ouermoerrige straet, inde ouermodige strate (Me 2, p. 2 en 56), 1547 die
ouermoedighe straete (SG 6919, f. 18v), 1661 eijnde vande overmoedige
straete (k. Subil), 1669 in d’ouermoedige straet (F 15/8, f. 25v), 1715 de
ouermoedighe straete (SG 6488, f. 39v), 1717 huys ende hoff
toebehoorende Hendrick Magits jn die overmoedige straet (K 22.500, f. 4),
1741 d’overmoedige straete (SG 5303), 1750 (huis) zuydt d’overmoedighe
straete (SG 1799, nr. 7), 15 april 1782 Hendrik Collins ... huys, schuer,
stallingen, boomgaert, hof ende block rgt. de Overmoedige straete (SG 1800,
p. 107), 1784 contre l’overmoedige straete (SG 7626, bundel 22), 1812 in de
overmoedighe straet oft Demer-straet (K 60.019, p. 95), 1815 Overmoedige
Straet (k. Aretz). - Naam voor een belangrijke straat in het dorp, verder
lopend als een voetpad naar Boutersem. Overmoedig betekent hoogmoedig
(V.Dale). Ook bekend in Kumtich waar de Overmoedigestraat (later
Hoogmoedigestraat) in oppositie stond tot de Ootmoedigestraat (Ke1994, p.
89 en 91).

46. Deel III – Verwerking van het materiaal
ILLUSTRATIES: HISTORISCHE
DOCUMENTEN, KAARTEN EN
FOTO’S

47. Historisch document:
Beschrijving van het pand van de Vroegmis

48. Kaarten: de Rijsnagel in 1665, hertekend, zie kaart 25
Let wel: in het origineel staat
Let wel: in het origineel staat
het noorden onderaan!
het noorden onderaan!

49. Oude foto's: hoeve van De Munter

50. Foto van de Velp aan de Sint-Luciakapel
Voorbij de brug stond de
Voorbij de brug stond de
verdwenen molen in Lofort!
verdwenen molen in Lofort!

51. Foto om te mijmeren
Het plein nabij de Voort is volledig
Het plein nabij de Voort is volledig
veranderd: men kan zich trachten
veranderd: men kan zich trachten
voor te stellen dat links de herberg de
voor te stellen dat links de herberg de
Hert stond en rechts het
Hert stond en rechts het
Schuttershuis
Schuttershuis

52. Fine coronato nobilitatur opus (Verinus).
Van een begonnen werk is 't licht wat lof te halen,
Maar als 't voltrokken is, mag men eerst zegepralen.
Naar: Frans T'Serstevens,
Schat van zedespreuken en lessen.
Brussel, 1755.

53. Dank u voor uw aandacht
Meer informatie:
www.kempeneers.org