Practice lesson given during my teacher training in the sixth year of secondary in aesthetics class. In this 50 minutes lesson the comparison is made between Wassily Kandinsky and Piet Mondriaan. It's a short introduction on how both artists worked towards abstraction. At the end the pupils can take part in a small quiz.
Wassily Kandinsky
Wordt geboren in Rusland en woont na de scheiding van zijn ouders bij een zus van zijn moeder.
Studeert rechten en economie in Moskou. Uiteindelijk neemt hij toch de beslissing kunstenaar te worden door een ervaring van de hooioppers van Claude Monet en de opera van Wagner Lohengrin te horen.
Verhuist naar München op zijn 30ste: neemt daar al vrij snel de toonaangevende rol aan in de kunstwereld
Algemeen:
- ‘ de vader van de abstracte kunst’
Zeer productief: meer dan 2.500 schilderijen, gouaches en aquarellen, maar ook gravures, poëzie, theaterstukken, filosofische essays, theoretische geschriften ...
Momenteel in Brussel: Kandinsky in Russia. 150-tal werken waarbij kunstwerken uit Rusland uit die periode worden getoond. Onder andere ook van Kandinsky.
Kandinsky, Wassily, Portret van Gabriele Munter, 1905
Kandinsky ontmoet Münter in 1902. Ze is een leerling van hem en zal gedurende lange tijd zijn partner zijn.
Voor Münter had Kandinsky een andere Russische vrouw van wie hij kort daarvoor was gescheiden. Met zijn eerste vrouw heeft hij nog een goede vriendschap gehad. Wanneer Kandinsky terug naar Rusland gaat, scheiden ook terug de paden van Münter en hijzelf. Daarna heeft hij nog een andere vrouw met wie hij een zoontje krijgt die jammer genoeg jong sterft.
Zij was ook een kunstenares en heeft Kandinsky in zijn belangrijke kunstenaarsperiode gesteund en gestimuleerd.
Kandinsky, Wassily, Arabische stad, 1905
Op weg naar zijn abstracte kunst maakte Kandinsky vooral zeer kleurrijke sprookjesachtige schilderijen. Vaak waren ze ook zeer narratief en hebben ze te maken met Russische folklore
De sprookjes kent Kandinsky van de verhaaltjes die zijn tante vroeger aan hem in het Duits voorlas.
Kandinsky, Wassily, Volga song, 1906
Russische folklore en mythologie
Kandinsky, Wassily, Composition IV, 1911
Anekdote
Rond 1910 experimenteert Kandinsky met schilderijen die geen letterlijke weergave zijn van de zichtbare wereld: Anekdote: 1908: Kandinsky komt binnen in zijn atelier en gaat zitten, hij ziet een kunstwerk van zichzelf dat op zijn kant staat. Hij herkent het niet, hij ziet enkel vormen en kleuren.
Kandinsky, Wassily, Composition IV, 1911
Anekdote
Rond 1910 experimenteert Kandinsky met schilderijen die geen letterlijke weergave zijn van de zichtbare wereld: Anekdote: 1908: Kandinsky komt binnen in zijn atelier en gaat zitten, hij ziet een kunstwerk van zichzelf dat op zijn kant staat. Hij herkent het niet, hij ziet enkel vormen en kleuren.
Kandinsky, Wassily, Plaat met boogschutter, 1909
Kandinsky, Wassily, Glasschilderij met zon, 1910
Zijn partner Münter introduceerde Kandinsky tot het achter-glas-schilderen. Een lokale manier van werken. De spirituele puurheid van deze kunstvorm voorspelt zijn verdere abstrahering van vormen
Der Blaue Reiter
De naam komt van een werk van Kandinsky en betekent De blauwe ruiter. Vele schilderijen van deze kunstenaars bevatten sprookjesachtige paarden in felle onnatuurlijke kleuren
Andere leden: franz marc: vooral een goede vriend van Kandinsky. Samen zijn ze onder de indruk van experimentele muziek uit die tijd. (Schönberg)
- Hij publiceert in hetzelfde jaar ook een boek “over het spirituele in de kunst”: Kunst zou zich meer moeten bezighouden met het uitdrukken van het spirituele dan dat van het materiële
- Duits expressionisme: felle kleuren
- Kunst: expressieve, lyrische schilderijen vol felle kleuren. De kunstenaars werken vanuit hun gevoel en zijn gefascineerd door de natuur en dieren.
Grote interesse voor natuurkunde en het wetenschappelijke in het algemeen toch werd hij ook aangetrokken tot het spiritualiteit en het mystieke. Hetgeen hij toeschreef aan zijn Russische roots.
Kandinsky, Wassily, Ongetiteld, eerste abstracte waterverftekening, 1910
Potlood, waterfverf en Oostindische inkt op papier, centre Pompidou
Wat zijn de componenten van dit waterverfschilderij?
Lijnen
Kleruvlakken
Kleurlijnen
Vlekken
Wit gelaten gedeeltjes
Gradaties van licht naar donker
Kandinsky, Wassily, improvisatie, zondvloed 1913
In 1909 begint Kandinsky met zijn reeks ‘improvisaties’. Semifiguratieve vormen en krabbels worden nauwelijks nog op een concrete manier weergegeven.
In de jaren die volgen worden zijn werken alsmaar abstracter.
Relatie tussen klank en vorm
Pure en van de realiteit losgemaakte kleurenharmonie
Kleuren en vormen betekenden echter wel iets volgens Kandinsky, zoals muziek. Kandinsky hoorde ook werkelijk muziek wanneer hij kleuren zag. Hij gebruikte ook titels voor zijn werk die uit de muziek komen; zoals compositie, improvisatie of impressie. Impro ontstonden intuïtief. Impressies bleef de realiteit wel nog herkenbaar en composities werden beschouwd als goed doordachte en voorbereide schilderijen.
Hij linkte kleuren en vormen aan bijhorende klanken:
wit: grote stilte
Zwart: doodse leegte na het uitdoven van de zon
Grijs: geluidloos en onbeweeglijk
Rood: uitdrukking van kracht, energie, vreugde of triomf
Rood-oranje: gloeiende passie
Vormen:
cirkel: perfectie of heelheid
Halve cirkel: rust
Lijnen: horizontale lijn: kalmte
Opwaartse beweging: vreugde
Neerwaartse beweging: triestheid
Kandinsky, Wassily, Composition VII, 1913
Voor deze compositie heeft Kandinsky verschillende voorstudies gemaakt. In totaal zijn er zo’n 15 varianten op de voorstudies in verschillende mediums. Allemaal draaien ze rond hetzelfde thema van de apocalyps, de zondvloed, het laatste oordeel. Er zijn zeer veel tekeningen ook bewaard gebleven die dit kunstwerk voorspellen. De voltooiing van het uiteindelijke werk zou ook drie dagen hebben ingenomen
Opvallende kleurcontrasten
Ingehouden wazige vormen
Eenvoudige figuren afgewisseld door complexe structuren
Geen enkele vorm of kleurcombinatie wordt herhaald
Als een symfonie van motieven en uitdrukkingen. Het spirituele in de kunst
Kandinsky, Wassily, Kleine plezieren, 1913
Eerste Wereldoorlog
In de schilderijen die in de aanloop en tijdens de oorlog gemaakt worden, is de spanning en de onzekerheid die in de lucht hing goed voelbaar.
Kandinsky, Wassily, Moskou, I, 1916
Een landschap met bruggen kerken, koepels en andere gebouwen. Zowel religieuze als wereldlijke aspecten zijn hier aanwezig. De kerken en de koepels en de flatgebouwen.
Een zeer levendig werk met felle vrolijke kleuren. In het midden zien we een koppeltje.
Terug een beetje zijn eerder toegepaste sprookjesachtige doeken, half-figuratief.
kandinsky, Wassily, rode vlek II, 1921
Dit werk ontstond aan het einde van zijn verblijf in Rusland.
Het is een goed voorbeeld van Kandinsky’s eerste werken die een ‘symfonische compositie’ kunnen worden genoemd.
Lichte vlak op de achtergrond waarvan de hoeken worden afgesneden door het beeldvlak. Op dit vlak vinden we een compositie waarvan de rode vlek het middelpunt is en de andere beeldelementen rond gegroepeerd zijn. Andere vormen wentelen rondom deze vlek heen.
Kandinsky, Wassily, Composition VIII, 1923
Kandinsky keert in 1922 terug naar Duitsland en deze keer naar Berlijn. Hij is bijzonder eenzaam in het begin want zijn vrienden zijn ofwel gestorven in de oorlog of wonen in een andere stad. Uiteindelijk kan hij lesgeven aan de Bauhaus-academie.
In zijn abstracte schilderijen voelen we een steeds sterkere neigingen geometrisch te gaan werken. Afzonderlijke beeldelementen kunnen worden onderscheiden. Dit komt door het avantgardistische klimaat in Rusland: constructivisme en suprematisme.
We zien hier in dit werk slechts enkele elementen gecombineerd. De cirkel, de halve cirkel, de hoek, en rechte en gebogen lijnen. Al deze vormen lijken te zweven op een witte achtergrond.
Kandinsky, Wassily, Geel, rood en blauw, 1925
Zeer lyrische en kleurrijke composities met cirkles, driehoeken, vierkanten, gebogen lijnen en scherpe hoeken. Muzikaal in hun synesthetische verfijning.
Dit schilderij kunnen we nagenoeg in twee verdelen. Links: licht en luchtig, lijnen. Grafisch en rechtlijnig vooral
Rechts: donkerder, zwaarder, en meer schilderkunstige vondsten; de donkerblauwe cirkel en de krullende zwarte lijn
Kandinsky, Wassily, Hemelsblauw, 1940
Op een hemelsblauwe achtergrond zweven verschillende figuurtjes en vormen. Het lijken microscopische wezentjes.
Piet Mondriaan
Geboren in Nederland maar vooral gewerkt in het buitenland
De belangrijkste schilder van ‘De Stijl’ en de theoretische grondlegger van het neo-plasticisme.
Opgegroeid in een streng calvinistische familie. Vader is onderwijzer.
Als wetenschappelijk tekenaar gewerkt
Mondriaan was een zeer gedisciplineerd en netjes persoon
Mondriaan, Piet, Dorpskerkje, 1898
Tot circa 1906-7 schilderde Mondriaan voornamelijk landschappen
Ook al zou Mondriaan zich niet hebben gewaagd aan zijn latere experimenten: als landschapschilder had hij reeds zijn pluimen verdiend en zou hij ook in de kunstgeschiedenis zijn beland.
De landschappen zijn telkens verstilde weergaves
Mondriaan, Piet, Gaan vissen, 1900
Mondriaan, Piet, Kerktoren in Domburg, 1911
Door kennismaking met andere vernieuwende kunst, vooral het Kubisme, zal Mondriaan zijn kunstwerken ook wijzigen. Hij gaat verschillende malen naar Parijs.
Hij start met de kleur: de natuurlijke kleuren uit de werkelijkheid gooit hij overboord
Het Kubisme was volgens Mondriaan de enige ‘juiste’ weg naar abstractie
Mondriaan, Piet, Duinen in zeeland, 1910
De kleuren van de duinen lijken zich te hebben gegroepeerd: een duidelijke invloed van het Kubisme dat ook de werkelijkheid analyseert en vervolgens anders samen plaatst.
Hier komt ook een streven naar abstractheid, zuiverheid
Mondriaan, Piet, De rode molen, 1911
Een Molen waarbij Mondriaan enkel rood en blauw gebruikt. Een fauvistische inslag waarbij de kleuren feller en onrealistisch zijn.
Het tijdschrift: De Stijl
Kunst moet volgens abstracte beginselen onafhankelijk van de natuur tot stand komen.
Pure kunst met pure componenten! Geen natuurlijke motieven maar wel orde.
Het is een ascetisch aandoende stijl die goed past bij de mentaliteit van het calvinsitische en gedisciplineerde nederland.
De leden zijn net zoals de kunst die ze voorstaan zeer gedisciplineerd en ascetisch. Ze streefden bovendien ook naar anonimiteit.
Het neo-plasticisme: in 1920 zal Mondriaan hierover een essay schrijven. ‘nieuwe plastiek’ een nieuwe beelding. De kunst was volgens dit essay een plastisch equivalent van de orde in het universum. Een tastbare veruiterlijking van de onderliggende orde in de wereld.
Ook was het de wens van de stijl dat kunst in het alledaagse leven opgenomen werd. Dat zien we bijvoorbeeld bij de ontwerpen van Gerrit Rietveld. Zijn gebouwen en meubilair hebben dezelfde geometrische structuur als de schilderijen van de stijl.
REEKS BOMEN
Mondriaan was in de eerste plaats een landschapschilder. Het is dan ook niet verwonderlijk dat hij net met dit thema tot een gereduceerde vormentaal komt.
Mondriaan, Piet, avond, de rode boom, 1910
Mondriaan, boom, studie voor de grijze boom, 1911, zwart krijt op papier
Mondriaan, de grijze boom, 1911
Mondriaan, Bloeiende appelboom, 1912
Mondriaan, Piet, compositie nr10 (Pier and Ocean), 1915
Mondriaan, Piet, Stilleven, 1911
Schildert hij gedurende zijn verblijf in Parijs
In het midden staat een gemberpot die eigenlijk niet meer is dan een bol. De ruimetelijke ordening van zijn verschillende beeldcomponenten is nog duidelijk in tact.
Mondriaan, Piet, Stilleven, 1912
Het moet vrijwel onmiddellijk na de eerste variant van dit stilleeven geweest zijn dat Mondriaan deze kubistische zienswijze schildert. Hij neemt de voorstelling uit elkaar en plaatst ze in fragmenten terug in het doek. Anderzijds blijven de aparte beeldcomponenten wel hun eigen volume en plaats innemen. Veel stillevens zal Mondriaan niet schilderen in deze stijl.
Het is vanaf 1913 dat Mondriaans kunstwerken zich zullen beperken tot louter rasters van lijnen en kleurvlakken; De abstrahering die hij hier doorvoert, is zeer sterk beïnvloed door het analytisch Kubisme. Mondriaan gaat echter verder dan dat en zal volledig onherkenbaarheid nastreven.
Mondriaan, Piet, Compositie met raster VII, 1919
Nauwkeurige raamwerken in egale tinten.
De structuren worden alsmaar meer opgebouwd louter aan de hand van verticalen en horizontalen. In zijn verdere werken streeft Mondriaan de Kubisten voorbij en gaat hij een stapje verder naar de volledige abstractie toe.
Hij zou tot deze bedenking gekomen zijn wanneer hij een afgebroken huis zag in Parijs waarbij het behangpapier op de muren de verschillende ruimtes aftekende en op deze manier enkel nog horizontalen en verticalen te zien waren.
Het gaat niet meer om referenties naar de werkelijkheid maar wel om een nieuwe kunst en een universele harmonie. Het is pas tot in zijn tijd in New York in de late jaren 30 dat hij zichzelf terug wat meer vrijheid gunt.
Mondriaan, Piet, Compositie met groot rood vlak, geel, zwart, grijs en blauw, 1921
Vanaf 1920 beperkt Mondriaan zich louter tot de primaire kleuren en zwart en wit.
Hoewel dit zeer eenvoudig lijkt, is Mondriaan zeer hard bezig met het creëren van een goede harmonie in zijn doeken. Een soort van dynamisch evenwicht.
De persoonlijke toets en individuele emotie worden bij deze kunstwerken vermeden.
Mondriaan, Piet, Compositie C nr. 3, met rood en blauw, 1931
Het tijdschrift werd tot 1932 gepubliceerd. Mondriaan bouwt in de jaren ‘30 contacten op in Amerika en zal naar daar verhuizen.
Het is ook zo dat de kunstwerken van Mondriaan zeer moeilijk zijn te vervalsen ook al zien ze er wel zo uit.
De harmonie en evenwichtige compositie is moeilijk te evenaren.
Mondriaan, Piet, Broadway Boogie woogie, 1943
Hij maakte deze in New York waarnaar hij vluchtte voor de Duitse bombardementen
Mondriaan had een liefde voor sport en beweging en was een enthousiaste jazzdanser. Hieruit haalde hij de inspiratie voor zijn Boogie-woogie-schilderijen. Zijn zwarte netwerk van voordien wordt vervangen door een meer kleurrijk exemplaar
Meer ritme en kleur verwijzend naar de muziek uit de tijd de jazz en de boogie-woogie
Het strakke stratenplan van Manhattan en andere grote wijken van New York inspireerde Mondriaan wellicht tot het maken van deze structuur.
Mondriaan, Piet, Overwinning Boogie woogie, 1944
Gelijkenissen en verschillen
Wat is de meest opvallende gelijkenis bij deze twee kunstenaars?
Wat hebben ze nagenoeg gelijktijdig gedaan met de schilderkunst?
ABSTRACT GAAN WERKEN
Allebei zijn ze bij de eerste kunstenaars die abstract zal beginnen werken.
Samen met een andere rus (Malevich) worde ze beschouwd als de eerste abstracte kunstenaars.
Kandinsky’s en mondriaans abstrahering
De twee schilders kenden elkaars werk wel maar hebben slechts enkele ontmoetingen gehad. In Parijs in 1930 en na 1933 nogmaals enkele keren. Ze hadden weinig gemeen en waren louter beleefd tegen elkaar.
ALGEMEEN:
Gelijk:
Allebei schilders maar ook denkers
Ze wilde niet enkel de schilderkunst vernieuwen. Ze dachten ook dat de mens zich moest aanpassen van een materiële naar een spirituele zienwsijze.
Ze geloven aldus allebei in de spirituele kracht van abstractie, een soort linkt met het symbolisme. Mondriaan heeft dit echter nooit zelf aangegeven. Kandinsky daarentegen wel.
Verschillen
Kandinsky:
improvisatoire, expressionistische en biomorfe vormen werken.
Mondriaan:
- Gebaseerd op het Kubisme: hij zette de reductionistische tendens door
QUIZ
Vraag 1
Kandinsky, Wassily, Zwart en paars, 1923
QUIZ
Vraag 1
Kandinsky, Wassily, Zwart en paars, 1923
QUIZ
Vraag 1
Kandinsky, Wassily, Zwart en paars, 1923
QUIZ
Vraag 1
Kandinsky, Wassily, Zwart en paars, 1923
VRAAG 2
Metzinger, Jean, Landschap met watervogels, 1907
Fauvisme: kunstenaar die later ook het Kubisme zal aannemen
B. Picasso, vrouw met mandoline, 1910
Kubisme
VRAAG 3
Kleurgebruik
Mondriaan: beperkt kleurgebruik. Nog geen primaire kleuren want we zien oranje en roze. Witte achtergrond en zwarte accenten. Kleuren zijn zuiver en mengen zich niet
Kandinsky: Beperkt kleurgebruik. We zien een zestal verschillende kleuren. Witte achtergrond en zwarte omlijning van de figuren. Kleuren mengen zich hier en daar naar donkere of lichtere varianten
Lijnvoering
Mondriaan: geen lijnvoering, louter vlakken. Rechte omtrek
Kandinsky: omtrek figuren duidelijk zichtbaar, gebogen en wentelende lijnen
Compositie
Mondriaan: zwevende vlakken, chaotische doch geordende verzameling, kader van het doek wordt overschreden
Kandinsky: zwevende figuren, chaotisch toch harmonieus, tafereel gaat niet verder dan de randen van het blad
Vraag 4
Rietveld, Gerrit, Rood, blauwe stoel, 1818-23
De stoel werd ook vervaardigd in andere kleuren, waaronder roze
Vraag 6
Tom Wesselmann
Vraag 5
http://www.youtube.com/watch?v=veUJxETj7-c
Kandinsky was zeer onder de indruk van Schönberg.
Vraag 7
Marc, Franz, Grote blauwe paarden, 1911
Der Blaue Reiter