Dichten in detentie, Ideeën en vertrouwen vangen. Over een pilot gedichten schrijven in penitentiare inrichtingen, voorjaar 2012. Verschenen in pArt, nieuws over kunst van mensen met een handicap van www.specialarts.nl.

1. Ideeën en vertrouwen vangen
Dichten in detentie
Kunst en handicap, daarover gaat pArt. In dit artikel neemt Sieneke de
Rooij, schrijfster en docente creatief schrijven u mee op een zijspoor
van deze thematiek. Een beperking kan je ook worden opgelegd,
bijvoorbeeld in de topsport en in de gevangenis. Langdurige vrijheids­
beperking heeft gevolgen op velerlei gebied, waaronder dat van de
persoonlijke ontwikkeling. In gevangenissen zijn echter wel bibliotheken,
en er wordt onderwijs gegeven. Trees Steeghs zocht de gelegenheid om
creatief schrijven een plaats te geven in lessen aan gedetineerden.
Die ene kamer is zoveel groter doordat
de sfeer op die plek juist vol liefde is
gevuld
“Wist je dat er veel wordt gelezen in bibliotheekmedewerkers een proef- dan je denkt. De bieb had een flyer
gevangenissen? En wat denk je dat project gestart met mannen in de PI gemaakt en de aanmeldingen barstten
er het meest gelezen wordt? Poëzie.” Almere. Het experiment sloot aan bij los: in een flits zaten twee groepen
Trees Steeghs is oprichter en direc- het Terugkeer- en Resocialisatiepro- van vijftien mensen vol en was er een
teur van de Haagse stichting Huis ject (TRA) in de PI’s en is samen met wachtlijst van vijf mensen.” De groe-
van Gedichten. Als docent creatief de docente Nederlands uitgevoerd. pen zijn drie keer bijeen geweest. Niet
schrijven en workshopleider werkt “De bibliotheken, de afdeling Neder- altijd was iedereen aanwezig: de les-
ze op verschillende plaatsen en met landse taal en de afdeling Geestelijke sen waren op vrijdag, waardoor belij-
uiteenlopende groepen. Altijd is Verzorging dragen het project. Er dende moslims er niet bij konden zijn.
groeien in het schrijven van poëzie zijn leerdoelen en effecten geformu- Maar de belangstelling was duidelijk
het doel, en soms is het daarnaast leerd die eigenlijk prima bij het reso- groot genoeg.
ook middel, bijvoorbeeld bij taalver- cialisatietraject bleken te passen. Zo
werving of teambuilding. konden we de combinatie maken. De Dat de docente Nederlands som-
directeur en adjunct stonden er voor migen heeft aangemoedigd, speelde
Steeghs kwam in contact met Manja open, de bibliotheekmedewerker zeker mee. “Mensen met weinig
ter Horst, de landelijk coördinator wilde het graag presenteren.” zelfvertrouwen konden hier nu eens
van de gevangenisbibliotheken. Zij te horen krijgen: maar dit kun jij wél,
kon daar terecht met haar oude wens Zelfvertrouwen dat zul je leuk vinden. Doe nou maar
om poëzie te schrijven met bewoners Wat behelst zo’n proef, en wie zou er mee.” En de deelnemers haalden ook
van Penitentiaire Inrichtingen (PI’s). in de gevangenis nou poëzie willen steun uit de aanwezigheid van hun
In het najaar van 2011 is ze met drie schrijven? Steeghs: “Meer mensen vertrouwde docente. Steeghs: “Bij
30 pArt 2012|2

2. lekker briesje, mooi open veld met groen gras, kleurrijke bloemen en
daar in de juiste grond, gezond voedsel en goede verlichting heeft.
het heldere stromende water. En het is een Knippboom. Hij is groot,
Een heldere zonnige kracht die net lekker op de huid voelt, met een
groen, en gezellig. En bij die wortelstammen liggen Knippvruchten.
Bloemstilleven van Margriet
Westervaarder
Die ene boom is zoveel groter doordat de wortels op die plek
Hartstikke normaal van buiten, zeer speciaal van binnen.
laaggeletterden is het heel effectief eerst aantekeningen maken’. En als er
om met gedichten te werken. Daar- dan één persoon die eigen tekst durft
om kun je aansluiten bij Nederlands. voor te lezen, volgen er meer.
Maar vergeet niet de zaak van zelf-
vertrouwen, eigenwaarde. Die haal je De lessen waren opgebouwd rond het
uit creativiteit.” thema ‘Verleden, heden en toekomst’.
De eerste les schreven de cursisten bij
Vertrouwen foto’s. Trees Steeghs mocht daarvoor
Natuurlijk is vertrouwen een van de foto’s van stadsscènes en bloemstil-
belangrijkste zaken voor gedetineer- levens van Margriet Westervaarder
den. “Een vreemde docente wordt gebruiken. “De cursisten maken een
niet zonder meer vertrouwd” vertelt
, keus en volgen een geleide associatie.
Steeghs. “In het begin gebruikten Ze schrijven mee met vragen als: Wat
ze nogal wat schuilnamen, en waar- zie je wel, wat zie je niet? Wat speelt
schuwde een voortrekker in de groep zich buiten de foto af? Wat zou je
om niet teveel prijs te geven. Wie voor spiksplinternieuws kunnen toe-
weet wat ze ermee gaan doen, was voegen? En: wat zou je een kind van
zijn insteek. Maar aan het eind van de zeven hierover vertellen?”
cursus kwamen de echte namen los Na dit verzamelen, onderstrepen van
en zag ik zelfs schrik dat het alweer geschreven stukken en bijeenplaat-
afgelopen was.” sen ontstaat vaak al de eerste vorm
Het vertrouwen werd langzaam op- van een gedicht. Een gedicht dat
gebouwd. Eerst gewoon maar eens nog nergens op hoeft te lijken, dat
bestaande gedichten lezen en voorle- niet hoeft te rijmen. “Hoe weten we
zen. Niet meteen een eigen product nu wat een gedicht is, waar zien we
hoeven tonen. Daarna de eerste eigen dat aan?”, is de volgende vraag. Met
teksten maken, via het systeem van voorbeelden van bestaande poëzie
‘verzamelen, nog niet gaan schrijven, wordt veel duidelijk. “Het vrije vers,
NIEUWS OVER KUNST VAN MENSEN MET EEN HANDICAP 31

3. Straatstillevens van
Margriet Westervaarder
Hou je van het leven. Leven zonder leven.
Rijk maar zonder geluk. Als een gebroken spiegel.
Hoe ga je het verwerken. Met veel ups en downs.
Haal wat er in zit met warme kleuren.
Hoe ga je het veroveren.
Met splinters die je moet verwerken.
dat is heel bevrijdend. Geen rijm- In de derde les kwam die kamer beeld van jezelf om mee te nemen.
dwang nodig. Mogen schrijven zoals vanzelf terug; er ontstonden bogen Het is altijd waardevol om nog een
je wilt. Het vrije vers is door zijn vrij- van verleden naar toekomst. De cur- droom te hebben, al is die niet direct
heid juist heel geschikt voor begin- sisten maakten nu een beeldgedicht realiseerbaar. Er komt weer leven in
nende dichters.” En in een PI krijgt en een slotgedicht waarin elementen alle ellende.”
de term natuurlijk extra diepte. uit de drie lessen terugkomen. Dat
gebeurde via associaties als: neem De lessen bevatten ook oefeningen
Vergeten kinderdromen een gevoel, kies daarbij een kleur, om elkaar feedback te geven: wat valt
In de tweede les bedachten de schrij- een landschap en een dier; wat raap op als bijzonder, treffend? “Het was
vers naar aanleiding van dichtregels je op van de grond? Door daarmee zo goed om te zien dat de mannen
drie kamers: de kamer van het verle- een collage van woorden te schrijven, dit na twee lessen al van mij overna-
den, het heden en van de toekomst. ontstaat het begin van een gedicht. men en een enkele nieuweling kon-
“Ga je die beschrijven, dan beschrijf den vertellen hoe je dat op de juiste
je het interieur”, licht Steeghs toe. Trees Steeghs: “De thematiek van manier doet.”
“Wat is er te zien, wat valt op?” De verleden, heden en toekomst wordt
kamer van de toekomst kan naar een vaak gebruikt bij mensen in de pro- Kleine feedback
wens of droom voor de toekomst lei- blemen, bijvoorbeeld in re-integra- Uit de evaluatie bleek dat de cur-
den. “Dan staat er ineens een kinder- tietrajecten, als mensen tijdelijk laag sisten er veel aan hebben gehad.
bedje in een hoek. Voor ieder mens op de maatschappelijk ladder staan. Steeghs: “Dat had ik tussen de regels
is het zingevend om zo’n droombeeld Zo kun je een toekomstvisie aan door al vaak gehoord. ‘Wat jammer
te koesteren, zeker voor mensen in bijna vergeten kinderdromen verbin- dat u hier een half jaar geleden niet
beperkende omstandigheden.” den, dat geeft kracht en een positief was, want toen had ik u zo hard no-
32 pArt 2012|2

4. Een bloeiend weiland
grazende schapen en geiten
een heldere hemel
Een schapenherder
die zijn kudde laat
grazen, en een oog in
het zeil houdt
Schitterend, maar waar
blijft de zon
Babykamer
Er ligt speelgoed op de grond
Pamper op tafel een lege papfles
De heerlijke rustgevende geur van
babypoeder
En m’n eigen kind,
dat mij het gevoel geeft dat ik leef
dig’, is me eens gezegd. Of er werd drukwerk. In een vervolgtraject zou
me een tekst getoond die op cel het fantastisch zijn om daar mooie
geschreven was en kon ik iemand prints te laten maken.”
gerichter aanmoedigen om door te
gaan met schrijven. Ik gaf vaak ‘klei- Een schrijver voelt zich erkend als hij
ne feedback’ op deze grote tekenen gelezen wordt. Zelfs als hij zijn be-
van vertrouwen.” perking aan zichzelf te danken heeft.
De kracht van schrijven zit in de per-
Een slotpresentatie van een schrijf- soonlijke ontwikkeling, zo belangrijk
project is altijd belangrijk. Deze be- voor volwaardige deelname aan de
vestigt de waarde van de inspanning, maatschappij – voor iedereen.
maakt het werk rond en af. “Ik moe-
dig een vorm van publicatie aan. Er Sieneke de Rooij is adviseur Schrijven
is natuurlijk niet altijd geld voor een bij Kunstfactor, sectorinstituut voor de
luxe afwerking met passe-partouts en amateurkunst
lijsten. In de PI heb ik enkele gedich-
ten laten lamineren. Bewoners kregen
elk een eigen exemplaar mee, bijvoor- De namen van de dichters zijn
beeld om op te hangen in de eigen cel. om privacyredenen weggelaten.
Het is goed als ze enige tijd getoond Het werk van Margriet Wester­- Trees Steeghs: “Bij laaggeletterden is het heel
kunnen worden. De PI Almere heeft vaarder vindt u op effectief om met gedichten te werken”
een zeefdrukkerij in huis voor zakelijk www.margrietwestervaarder.com Foto: José van Kieft
NIEUWS OVER KUNST VAN MENSEN MET EEN HANDICAP 33