1. ‘Een vreemde eend in de Europese bijt’?
De bestuurlijke en religieuze
ontwikkeling van de Republiek
1572 - 1651
1

2. ‘Vreemde eend’:
“Te weinig wordt beseft hoe uitzonderlijk de
Nederlandse ontwikkeling in West-Europa óók
op het gebied van bestuur en religie is
geweest.”
“Als specimen van staatsvorming is de
Republiek een wereldwonder geweest”
2

3. Vraag:
Hoe uitzonderlijk
is de bestuurlijke
en religieuze
ontwikkeling van
de Noordelijke
Nederlanden
tussen 1572 en
1651 geweest?
3

4. Kenmerkende aspecten:
Het conflict in de Nederlanden dat resulteerde
in de stichting van een Nederlandse staat
De bijzondere plaats in staatkundig opzicht
[...] van de Nederlandse Republiek
Het streven van vorsten naar absolute macht
Verklaren van het heden:
Waar liggen de wortels van de Nederlandse staat?
4

5. Sleutelvragen:
Rechten en plichten:
Hoe verhouden de rechten en plichten van de vorst en
zijn onderdanen zich tot elkaar?
Vrijheid:
Waar liggen de grenzen van de politieke en religieuze
vrijheden?
Soevereiniteit:
waar ligt het laatste woord voor het bepalen van de
wetgeving?
5

6. 6

7. Ontwikkelingen
Van ‘De Boergondische Nederlanden’ naar ...
... ‘De Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden.’
7

8. Ontwikkelingen
Van het
katholieke
Spaanse
Koninkrijk
naar ...
8

9. ... een autonome
‘calvinistische
natie.’
9

10. Opzet:
Vergelijking Republiek – omringende landen
omstreeks 1570 op bestuurlijk en religieus gebied.
Bestuurlijke en religieuze ontwikkeling omringende
landen
Bestuurlijke en religieuze ontwikkeling De Republiek
Vergelijking Republiek – omringende landen
omstreeks 1650 op bestuurlijk en religieus gebied.
10

11. 1570: bestuurlijke vergelijking
De Nederlanden
bestonden uit de huidige
Benelux-landen en waren
een onderdeel van het
Spaanse Koninkrijk en het
Duitse Rijk (Habsburgs
‘universalisme’).
Zij vormden een ‘personele
unie’ onder een ‘nieuwe
monarch’ (‘centralisme’).
Engeland en Frankrijk vormden aparte koninkrijken met ‘nieuwe
monarchen’.
Duitse Rijk bestond uit ca. 300 autonome vorstendommen en
‘vrijsteden’ onder een zwakke keizer ( particularisme/centralisme)
11

12. 1570: religieuze vergelijking
Engeland:
Anglicaans
Duitse Rijk +
Scandinavië:
(deels) Luthers
Frankrijk +
Nederlanden:
katholiek;
conflicten met
calvinistische
minderheid
12

13. Conclusie vergelijking 1570:
De Nederlanden verkeerden nog in de middeleeuwse
traditie van het katholieke (Habsburgse) universalisme
Onder Karel V en Filips II groeiden de Nederlanden
naar meer eenheid (staatsvormingsproces)
De Reformatie was voelbaar aanwezig maar niet
overheersend
 De Nederlanden liggen in een middenpositie
13

14. Bestuurlijke en religieuze ontwikkeling omringende landen
Meer centralisatie / absolutisme binnen een
aaneengesloten gebied met één toegestane godsdienst
(staatskerk)
Frankrijk:
Richelieu ontmantelt vrije hugenotensteden (ca 1630)
Lodewijk XIV verbiedt protestantisme (1685)
Engeland:
Verdere protestantisering
Duitse Rijk:
mislukte rekatholisering en keizerlijk centralisme
(Dertigjarige Oorlog 1618 – ’48)
14

15. 15

16. De eerste ‘vrije’ Statenvergadering (1572):
Staten van Holland namen revolutionaire besluiten:
Oranje als stadhouder over Holland herbenoemd
Defensieve maatregelen
Religievrede Verantwoording:
“...den Hertoghe van Alba [...] heeft ons
tegen alle Recht en redelijckheyde, tegen
1573: katholieke eredienst verboden; calvinisme =
alle onse Privilegien ende Vryheden, met
publieke kerk
ongehoorde grouwelijcke tyrannien willen
Treden dus eigenmachtig op als een soortLandt
onderdrucken, het gantsche
verderven, en veel wreedelijcker met ons
gewestelijke regering
handelen, dan oyt Turcken ofte Joden met
 haren overwonnen vyanden gehandelt
Soevereiniteit gelegd bij de (Gewestelijke)
hebben.”
Staten
16

17. Een ‘contract’ tussen vorst en onderdanen
De inhuldigingseed van Filips
II voor de Staten van Holland,
in 1549.
Hierin bezwoer de aanstaande
koning alle privileges en
vrijheden van en in het gewest
Holland te respecteren en te
verdedigen. Dit was het enige
fundament van zowel het
gezag van de landsheer als de
trouw en gehoorzaamheid van
de onderdanen.
De Staten hadden de plicht
toe te zien op de naleving van
de afspraken.
17

18. 1572: Holland en Zeeland in opstand
18

19. Pacificatie van Gent 1576
Oorlogsgeweld en soldatenmuiterijen in het zuiden
leidden tot een gemeenschappelijk front tegen Filips
II.
Staten-Generaal sluiten Pacificatie van Gent:
Alle vreemde troepen weg
vrede met Holland en Zeeland
Religieuze vraagstuk zal later door Staten-Generaal
worden opgelost
 Souvereiniteit tijdelijk gelegd bij de Staten-
Generaal
19

20. Calvinistische dictatuur
20

21. Katholiek – aristocratische reactie
1579: Enkele zuidelijke gewesten ondertekenen Unie van
Atrecht:
Verzoening met Filips II en terugkeer naar het oude
politieke bestel
Parma
21

22. Noordelijke, soevereine gewesten sluiten zich aaneen
Noordelijke gewesten beloven elkaar in de Unie van
Utrecht:
“...ten eewighen daghe byden anderen te blijven [...] als oft
syluyden maer een Provincie waren.”
“...met lijff, goet ende bloet by te staen ieghens alle fortsen en
ghewelden.”
Ieder gewest is vrij de religie-kwestie naar eigen inzicht op te
lossen, maar “...dat men niemandt ter cause van de Religie sal
moghen achterhalen ofte ondersoecken.”
 Militaire samenwerking tussen soevereine
gewesten. Gewetensvrijheid constitutioneel
vastgelegd
Maar ondanks ‘Satisfactie’ al snel nationalisatie kerken
en kloostergebouwen: geen religievrede
22

23. Opstandige gewesten verlaten Filips
1581: “Acte van Verlatinghe”: afzwering van Filips II
De vorst “... is hooft over zijne ondersaten , om de
selve te bewaren ende beschermen”. Hij mag van zijn
volk niet eisen “...hem in als (alles) wat hij beveelt [...]
onderdanich te wesen, ende als slaven te dienen.”
Hij is dan een ‘tyran’.
Als vertegenwoordigers van het volk hebben de Staten
– Generaal het recht een nieuwe vorst te kiezen.
officiële ‘volksvertegenwoordiging’ heeft
‘recht van opstand’ tegen een ‘tiran’
23

24. “Acte van Verlatinghe”
24

25. Moord op Willem van Oranje
1580: Filips II doet Oranje in de Ban
1584: Oranje door Balthasar Gérard vermoord
Toegejuicht door:
Overtuigde katholieken
Rechtzinnige calvinisten
Oranje was te gematigd voor de
calvinisten, te protestants voor
de katholieken, te machtig voor
de hoge edelen, te pro-Frans
voor de pro-Engelsen om de
nieuwe landsheer te kunnen zijn
25

26. Geen godsdienstvrijheid, wel gewetensvrijheid
Gereformeerde kerk = geen staatskerk, wel publieke
kerk:
overheidsfinanciering van kerkgebouwen, salarissen van
predikanten, gereformeerd onderwijs
huwelijk alleen rechtsgeldig via gereformeerde predikant of
burgerlijke overheid
omvang: 5 à 20% ‘lidmaten’ en ‘liefhebbers’
Katholieken:
geen kerkelijke organisatie
geen openbare, wel besloten eredienst
Amsterdam:
‘Stapelmarkt van sekten’
26

27. De overwinning van de ‘Ware Vrijheid’
overlegcultuur
besluitend
uitvoerend
bepalend
Maurits
Oldenbarnevelt  Soevereiniteit ligt bij de Gewestelijke Staten,
gezamenlijk verenigd in een statenbond
27

28. Staten van Holland: 60% van oorlogsbudget
28

29. De werkelijke macht ligt bij de regenten
29

30. Vrede van Münster 1648
Spanje en het
Duitse Rijk
erkennen de
Republiek als vrije
en soevereine
landen
30

31. ‘Grote Vergadering’ 1651
Bijeenkomst met
vergrote
afvaardiging uit elk
gewest:
Stadhouderschap is
onnodig
Repartitiestelsel: elk
gewest onderhoudt zijn
eigen leger
 Overwinning ‘Ware Vrijheid’
31

32. Conclusie politiek - bestuurlijk
Buitenland:
versterking centrale macht onder eenhoofdige soevereiniteit
‘modern’ proces van staatsvorming
Maar:
achter absolutistische façade heerste particularisme
Republiek:
vergaande decentralisatie met meerhoofdige soevereiniteit
terugkeer naar middeleeuwse politieke versplintering
toch een sterke mogendheid!
Maar:
Holland en sterke raadpensionarissen / stadhouders zorgden in
praktijk voor meer ‘centralisme’
continue spanning prinsgezinden - staatsgezinden
32

33. Conclusie: religie
Buitenland:
Overgang naar andere religie ging massaal vanwege
overheidsdruk: ‘de vorst bepaalt de godsdienst’
Buiten de staatskerk weinig ruimte voor andersdenkenden
Republiek:
Overgang naar andere godsdienst ging geleidelijk via onderwijs
en politieke carrièremogelijkheden
Buiten de bevoorrechte publieke kerk hadden dissidente
protestanten en katholieken in hun privé-leven gewetensvrijheid
en in het ‘verborgene’ hun erediensten
gedoogbeleid
33

34. einde
34

35. 35