2. DAFTAR ISI
FILOSOFI TEMBANG
MACAPA
ANCASE TEMBANG
MACAPAT
TEGESE GURU
GATRA, GURU
WILANGAN LAN
GURU LAGU
TABEL GURU GATRA,
WILANGAN, LAGU SAKA
TEMBANG MACAPAT
UNSUR KEBASAAN
TEMBANG MACAPAT
LAN TULADHANE
11 JINISE TEMBANG
MACAPAT
3
4
7
8
8
9
2
3. Sadurunge agama Islam nyebar ing Jowo akeh sing
migunakake mantra utowo biasa disebut “Kakawih”,
Kakawih iki sering digunakake wektu upacara
keagamaan. Tembang Macapat nduweni arti “maca
papat papat” lan isine kuwi ajaran sing kerangkum
ing 11 bab. Maca papat papat yaiku maca kalimat
sing kejalin saben papat suku kata. Macapat uga
sering diarani kawruh utowo Ilmu Filosofi Jawa,
macapat pisan dimaknai penggolekan jati diri saben
manungsa sing dikelilingi 4 nafsu.
FILOSOFI TEMBANG
MACAPAT
3
4. 11 JINISE TEMBANG
MACAPAT
MASKUMAMBANG
NYERITAKAKE TENTANG URIPE
MANUSIA WEKTU ISIH ONO ING
DALAM ROH / KANDUNGAN
MIJIL
PROSES KELAHIRANE MANUNGSA
SAWISE ANA ING RAHIME IBU
SELAMA 9 BULAN
SINOM
MASA PERTUMBUHAN SENG MARAI WONG
TUO SENENG NDELOK PERKEMBANGAN
ANAK E (MASA CILIK)
KINANTHI
MASA SEKOLAH, GOLEK KONCO LAN
NUNTUT ILMU KANGGO MENCAPAI CITA
CITA
4
5. ASMARADHANA
MASA NDUWENI RASA KANGGO
LAWAN JENIS UTOWO DISEBUT POLA
ASMORO
GAMBUH
FASE DIMULAINE URIP BEBARENGAN
KARO PASANGAN NGANGGO IKATAN
SUCI
DHANDANG GULA
FASE ING NGENDI WONG WES NDUWENI
STABILITAS SOSIAL (SUKSES)
DURMA
GEGAMBARAN MANUNGSA SING KUDU
WANI NGADEPI SEDAYA MASALAH
PANGKUR
FASE NYINGKIRKAKE NAFSU SING ISA
NGERUSAK JIWANE MANUNGSA
5
6. MEGATRUH
MASA ING NGENDI RUH DICABUT,
PEMISAHAN JIWA SECARA SAKA
RAGA AWAK DEWE
POCUNG
KALANGGENGAN MANUNGSA ING
JAGAD. POCUNG YAIKU MANUNGSA
KEBUNGKUS KAIN
6
7. ANCASE TEMBUNG
MACAPAT
Tembang macapat isine pitutur kang diandharake
kanthi wicaksana. Tembang macapat ngandhut
piweling supaya ing jaman biyen wong tuwa
nggunakake tembang macapat kanggo pitutur
marang anak.
Tembang macapat wiwit wiwitan ana ing abad XIV
Masehi nganti saiki digunakake ing panguripan
sosial, kalebu minangka hiburan, estetika,
pendidikan.
Ana uga sing nggunakake pagelaran tradhisional,
piranti korespondensi, tembang kanggo rekan kerja,
jampi tolak bala, kumpul kanca adat Jawa, upacara
kegiyatan Pangestu lan filosofi siklus urip.
7
8. Apa tegese guru wilangan?
Guru wilangan kuwi cacahe wanda (jumlah suku
kata) saben larik (tiap baris).
Apa tegese guru lagu?
Guru lagu kuwi wuni pungkasane saben larik. Wuni
pungkasane saben gatra (a, i, u, e, o) uga diarani
dong dinge swara’.
Apa tegese guru gatra?
Guru gatra kuwi cacahe larik (banyaknya baris)
saben pada (tiap bait).
TEGESE GURU GATRA,
GURU WILANGAN LAN
GURU LAGU
TABEL GURU GATRA,
WILANGAN, LAGU SAKA
TEMBANG MACAPAT
8
9. UNSUR KEBASAAN TEMBANG
MACAPAT LAN TULADHANE
Tembung Garba
Maharsi saka tembung maha + resi
Jalwestri saka tembung jalu + estri
Papeki saka tembung papa + iki
Tembung loro utawa luwih menawa digarba banjur
muncul aksara “y”.
Tembung loro utawa luwih menawa digarba banjur
muncul aksara “w”.
Tembung loro utawa luwih sing kagarba nganggo
tembung maha, ananging tembung maha kasebut
mung muni “mah”.
1.
Tembung garba yaiku tembung loro sing digandheng
dadi siji sarana kanggo nyuda cacahe wanda, kanggo
nyocogake cacahe wanda ing sajroning tembang, lan
kanggo ngringkes tembung ing sajroning ukara.
Tuladha :
Tembung garba kaperang dadi 3, yaiku :
1.
2.
3.
Sira = kowe
Samirana = angin
Ratri = dalu
2. Tembung Kawi
Tembung kawi yaiku tembung – tembung kanga sale
saka basa Jawa Tengahan utawa Jawa Kuna.
Tembung kawi rinaket banget karo basa rinengga
jalaran tembung kawi akeh digunakake ing basa
rinengga. Basa rinengga yaiku basa kang digunakake
kanggo nggambarake kaendahan lan kawibawan.
Tuladha :
9
10. Sira = kowe, sampeyan, panjenengan
Rina = rinten, siyang, awan
Sudra = papa, mlarat, sengsara, kere
Misuwur = kawentar, kaloka, kondhang, kasub,
komuk, kajanapriya, lsp.
Anak = suta, sunu, siwi, tanaya, weka, atmaja,
lsp.
3. Dasanama
Dasanama yaiku wong siji duwe jeneng nganti sepuluh,
malah kadhang luwih, kang padha tegese utawa meh
padha tegese.
Tuladha :
4. Sandi Asma
Sandi asma yaiku jeneng kang sinamun ana ing
tembang macapat, lumrahe wujud jeneng asli
pengarage utawa panciptane tembang.
Tuladha :
Rarasing kang sekar sarkara mrik,
den aksama dening sudyarsa,
ngawikan wengkuning reh
beraweng para ratu,
ilanga kang sesengker sarik,
rongas westhining angga,
gagating tyot antuk,
wartaning kang para tama,
sinung tengran sembah trus sukaning budi,
tataning kang carita
Wanda – wanda wiwitan saben gatrane tembang ing
dhuwur yen digathukake saka wiwitan nganti
pungkasan mujudake asmane pujangga kang nganggit
tembang mau, yaiku Raden Ngabei Ranggawarsita.
10
UNSUR KEBASAAN TEMBANG
MACAPAT LAN TULADHANE
11. 5. Sandi Karsa
Sandi Karsa yaiku tujuan, ancas, utawa karep kang
sinamun utawa sinamar ana ing tembang. Ana uga
wong kang ngarani sandi karsa kuwi sandi ukara yaiku
ukara (ukarane kanggo medharake cipta, gagasan, rasa
– pangrasa, utawa kekarepan).
Tuladha :
Dimen lebdeng kawruh
ing pakaryan mrih trengginas
nalar mulur rinengga ambeg berbudi
anjrah mring para siswa
Pepinginan kang samya kae
Esthining tyas maujud
Naning mulya
Dina dina kepungkur
Iku dadi landhasaneki
Dina kang bakal teka
Ing pangangkah tumus
Kita bangsa Indonesia
Anemahi jaman
Nyrambahi Nuwsantara
Sandi Karsae : Dina Pendidikan
UNSUR KEBASAAN TEMBANG
MACAPAT LAN TULADHANE
11
