2. DAFTAR ISI
A. FILOSOFI
TEMBANG MACAPAT...............................1-2
B. JENIS-JENISE
TEMBANG MACAPAT...............................3-5
C. ANCASE
TEMBANG MACAPAT.................................6
D. PANGERTEN GURU LAGU,GURU
WILANGAN LAN GURU GATRA...............7
E. TABEL GURU GATRA,
GURU LAGU, GURU WILANGAN
SAKA TEMBANG MACAPAT......................7
E. UNSUR KEBAHASAAN
TEMBANG MACAPAT............................8-10
3. Filosofi Tembang Macapat
Ditengah-tengah gempuran budaya-budaya asing,
baik dari Barat maupun dari Timur Tengah yang terus
berupaya menggerus warisan budaya dan tradisi
bangsa kita. Budaya barat yang Hedonis dan Liberalis
kita sebut sebagai budaya Arus Kiri, sedangkan
budaya Timur Tengah yang Primordialis dan anti
perbedaan (Unegaliter) kita namai sebagai budaya
Arus Kanan. Budaya barat mendominasi didunia
entertainment kita mengubah wajah hiburan kita
menjadi hingar bingar gemerlap dengan hedonisme
merusak sendi-sendi kesantunan dan etika budaya
bangsa kita. Budaya Timur Tengah muncul di mimbar-
mimbar dakwah, menawarkan slogan-slogan
kekerasan yang anti pada perbedaan, anti pada budaya
dan tradisi negeri sendiri, dimana tradisi adiluhung
warisan nenek moyang dianggab sebagai bid'ah yang
harus dimusnahkan. Setiap ada perbedaan maka
mereka akan turun kejalan-jalan sambil membawa
Pentungan. Dalam upaya untuk nguri-nguri tradisi
bangsa sendiri, karena menurut pemahaman penulis
tradisi-tradisi yang merupakan warisan dari nenek
moyang bangsa kita itu menawarkan kearifan yang
lebih cocok bagi kepribadian bangsa kita.
4. Filosofi Tembang Macapat
Salah satu budaya yang masih terekam begitu indah di
kalbu penulis adalah tembang-tembang macapatan.
Maka dalam kesempatan ini penulis ingin mengajak kita
semua untuk sekedar menyelami makna yang
terkandung didalam tembang- tembang macapat
tersebut.
Macapat merupakan tembang klasik asli Jawa, dan
pertama kali muncul adalah pada awal jaman para Wali
Songo, dimana para wali pada saat itu mencoba
berdakwah dan mengenalkan Islam melalui budaya dan
diantaranya adalah tembang-tembang macapatan ini.
Sunan Bonang, Sunan Kalijaga, Sunan Derajat serta
Sunan Kudus adalah kreator awal munculnya tembang-
tembang macapat. Apabila diperhatikan dari asal-usul
bahasanya(kerata basa), macapat berarti maca papat-
papat(membaca empat-empat). Kalo berdasarkan jenis
dan urutannya tembang macapat ini sebenarnya
menggambarkan perjalanan hidup manusia, tahap-tahap
kehidupan manusia dari mulai alam ruh sampai dengan
meninggalnya. Sebagaimana dalam Al-qur'an
disebutkan: "Latarkabunna Thobaqon An Thobaq",
"Sungguh kamu akan menjalani fase demi fase
kehidupan." Berikut ini penulis rangkaikan urut-urutan
dari jenis tembang macapat:
5. 1.Maskumabang
Proses lelampahan kahan
manungsa nalika ing guwa
garba /alam roh(janin)
2.Mijil
Proses lair manungsa
ing donya
3.Sinom
Wektu indah,kebak
pangraep-arep atau bocah
cilik
4.Kinanthi
Kinanthi asale saka tembung
kanthi,yaiku tuntunan kanggo
nggayuh dalan kang bener.atau
periode pembentukan
indentitas kanggo nggayuh
tujuan
Jenis Jenis
Tembung Macapat
6. 8.Durma
Durma asale saka tembung
derma kang artine memberi
rejeki marang wong liya.wektu
kabeh tercukupi lan ora ana
kekurangan apa wae.manungsa
wiwit mikirake kanggo berbagi
rezeki marang wong liya
5.Asmaradana
Asmaradana asale saka
tembung asma,proses
mbayangke bebrayan utawa
jalan asmara
6.Gambuh
Gambuh asale saka tembung
jumbub/bersambuh yaiku
bebrayan,prasetya kanggo
saling ngurmati antarane 2
kaluwarga
7.Dhandanggula
Proses urip mapan saka
sandhang,papan,pangan lan
duwe anak kaya sing
diuripake dening wong tuwa
sadurung
Jenis Jenis
Tembung Macapat
7. 9.Pangkur
Proses nyingkirake hawa
nepsu,nesu ing njero ati
manungsa kanthi pasrah
marang kang
nitahake,nindakake syariat
Islam kayata siyam,sholat
tahajud lan tawakal
10.Megatruh
Penembangan macapat
kang nggambarake
manungsa wektu sakaratul
maut,megat ateges
pisah,lan ruh artine
nyawa,pisah watara jiwa
raga lan bali menyang
asale
11.Pocung
Proses roh bali marang
pangripta dibungkus kain
kafan banjur roh
ngalakoni urip ing akhirat
Jenis Jenis
Tembung Macapat
8. 2.Tembang macapat wiwit wiwitam ana ing
abad XVI Masehi nganti saiki digunakake ing
panguripan sosial, minangka hiburan, estetika,
pendidikan.
Ancase Tembang Macapat
1.Isine pitutur kang diandharake kanthi
wicaksana. Tembang macapat ngandhut
piweling supaya ing jaman biyen wong tuwa
nggunakake tembang macapat kanggo
pitutur marang bocah bocah.
3.Ana uga kang nggunakake pagelaran
tradhisional. Piranti korespondensi,mantra
kanggo ngusir bala, upacara temu temanten
adat Jawa,upacara kagiyatan pangestu lan
filoskfu siklus urip.
9. Guru gatra yaiku cacahing gatra ing saben
pada (banyaknya jumlah baris dalam satu bait)
Guru wilangan yaiku cacahing wanda ing
saben gatra (banyaknya jumlah suku kata
dalam setiap larik/baris)
Guru lagu yaiku tibaning swara ing saben
pungkasaning gatra (jatuhnya persamaan bunyi
sajak dalam setiap larik/baris)
Pangerten Guru Gatra, Guru Wilangan,
lan Guru Lagu
10. tembang kawi uga diarani tembung sansekerta.kathah
tetembungan basa kawi ingkang kapendhet saking basa
sansekerta.senajang tembung kawi asale saka jawa kuna,
nanging panganggone ora padha.Basa kawi digunakake
kanggo kasustraan dene basa jawa kuna digunakake
pacelathon pedinan.
Unsur Kebahasaan
Tembang Macapat
TEMBUNG KAWI
Tembung kawi yaiku tetembungan kang cak cekane
winates ana ing basa endah,umpamane kanggo ing
tembang,padhalangan,kethoprak lan acara liyane kang
gegayutan karo adat kejawen.
TULADHA:
1.Aditya ateges srengenge
2.Buwana ateges bumi
3.Candramawa ateges bumi
11. TEMBUNG DASANAMA
Asale saka tembung dasan 'ateges sepuluh',
nama ategese jeneng utawa aran.
Dasanam:jenenge wong utawa aran siji
Nduweni jeneng utawa aran nganti sepuluh
(utawa luwih)kanh padha utawa meh padha
tegese.
TEMBUNG GARBA
Tembung garba yaiku tembang loro utawa
luwih sing digabung dadi siji,kanthi ngurangi
jumlah wanda lan nduwe makna dhewe,
tembung garba uga diarani sinandhi.
TULADHA:
1.Araneki:arane+iki
2.Dadyewuh:Dadi+ewuh
3.Dupyarsa:Dupi+arsa
TULADHA;
1.Sira padha tegese karo:kowe,sampeyan
2.Rina padha tegese:rinten,siyang,awan
3.Sudra padha tegese karo:papa,mlarat,kere.
12. SANDI ASMA
Ukara sandi asma dumadi saka rong
tembung,yaiku"sandi"lan "asma".sandi tegese
wadi(rahasia),ora katon.dene asma tegese jeneng,
Sandi asma tegese jeneng samaran,jeneng sing ora
katon,utawa jeneng sing didhelike jeneng
samaran.sejatine jeneng mau wis jangkep,nanging
jeneng mau dipedhot-pedhot,ora langsung bisa
ditemtokake.biasane sandi asma iki dumunung ing
teripta/karya satra awujud tembang utawa ing
geguritan.
TULADHA:
Ratri iki krasa sepi
Pita pasuryan tansah ngrenggani ati
Maruta sumilir kekarepan atimu
Laksmi watakmu angel di duweni
Gawe nara sing kaya iki.
SANDI KARSA:
Sandi karsa yaiku ukara kang diwedharake kang
satemene kang dipilah-pilah adhapur huruf.sandi iki
digawe medharake cipta,gagasan,utawa kekarepan.
TULADHANE:
Dimen lebdeg kawruh
Ing pakaryan mrih trenginas
Nalar mulur rinengga ambeg berbudi
Anjrah mring para siswa
Sandi karsa : DINA