Даяаншын хашалан. Балжиннямын Пyрэвдорж

1. Балжиннямын Пyрэвдорж
ДАЯАНШЫН
ХАШАЛАН
РОМАН
Улаан-Yдэ
2014

2. Б 21
УДК 89
ББК 84 (5 Мон)бу
Б 21
Буряад хэлэ Буряад уласта сахин хyгжooхэ гэhэн
Буряад Уласай программын хэмжээндэ Буряадай Уласай Соёлой
яаманай мyнгэн сангай дэмжэлгээр энэ ном хэблэгдэбэ
Книга издана при финансовой поддержке Министерства культуры
Республики Бурятия в рамках реализации Государственной
программы Республики Бурятия «Сохранение
и развитие бурятского языка в Республике Бурятия»
Балжиннямын Пyрэвдорж
Даяаншын хашалан. – Улан-Удэ: Бальжинимаев А.Б.,
2014. – 296 с.
Бyгэдэ найрамдаха Монгол арад уласай хубисхалта намын зон-
хилолго доро 1937-1938 онуудта олон тоото Hyмэ хиидyyдэй, дасан
дугангуудай yндэр тyрэлтэ ламанар хашалган хамалганда дайрагда-
жа усадхагдаhан юм.
Бэлигтэй уран зохёолшо Балжиннямын Пyрэвдоржын бэшэhэн
«Даяаншын хашалан» гэhэн роман дотор Алтан-Очир гэдэг зурхайша
ламын хуби заяан yнэншэмэ тодоор, уран хурсаар зураглагданхай.
ISBN 978-5-906220-09-7
ББК 84 (5 Мон)бу
© ИП Бальжинимаев А.Б., 2014
Б 21

3. 3
Оюун бэлигтэ уран зохёолшо тухай тобшо yгэ
Монгол hайхан ороной Завхан аймагай Жавхлант hомон тоон-
тотой Балжиннямын Пyрэвдорж Уляастайн дунда hургуули дyyр-
гэжэ, Улаан-Баатарай багшын дээдэ hургуулиин хэлэ бэшэгэй фа-
культедэй уран зохёолой таhагта орожо hуралсаад, тэрэнээ 1976
ондо амжалтатайгаар тyгэсхэhэнэйнгээ удаа Пионернyyдэй ор-
дондо методистаар, 1982 онhоо хойшо Улаан-Баатарай хyгжэмэй
колледждо уран зохёолой багшаар ажаллаhан юм.
Б. Пyрэвдорж 1978 онhоо удха тyгэлдэр зохёол бэшэжэ эхилээ.
Тиигэжэ оюун бэлигтэ уран зохёолшын ялас гэмэ хурса гуурhан до-
роhоо мyндэлhэн «Хоёр сэтгэл», «Хyний дайтан явахсан» туужа-
нууд, «Сайхан модны шивнээ» гэhэн уран шyлэгэй тyyбэри, «Да-
яанчийн хяслан», «Хайрыг ухаарахуй», «Могой боолт-1», «Могой
боолт-2», «Билгyyн хoх салхи», «Зyрхэнд бадамласан гал» романууд
yргэн олон уншагшадай дура сэдьхэл татажа, yндэр сэгнэлтэдэ хyр-
тэhэн алдартай.
Б. Пyрэвдорж – уран зохёолой магистр, Монголой зохёолшо-
дой эблэлэй шагналтан.
Уран зохёолшо Балжиннямын Пyрэвдоржын бэшэhэн «Даяан-
шын хашалан» гэжэ роман 1991 ондо Улаан-Баатар хотын «Монго-
лой уран зохёол» хэблэлэй газарта барлагдаhан юм.
Алтан-Очир хэмээгшэ буддын hургаал, зурхайн ухаанда бол-
босорhон хyнэй ушаралта yйлэнyyдые уран гоёор харуулhан «Да-
яаншын хашалан» гэжэ романиие буряад хэлэнэйнгээ аялгада хyр-
гэжэ,«Буряадyнэн»сониндо,«Байгал»,«Моринхуур»сэтгyyлнyyдтэ
хуряангыгаар хэблyyлhэн байнаб.
Тиигэжэ зоригой далайе гаталжа, халха хэлэнэй «yгын ура-
ниие, удхын баялигые» буряад арад зонойнгоо сэдьхэл бодолдо
хyргэхын тyлoo орёо хyшэр ажал бyтээhэндээ баяртайб.
Ум сайн амгалан болтогой!
Чингис Гуруев,
Россиин уран зохёолшодой
холбооной гэшyyн,
Монголой зохёолшодой эблэлэй
шагналда хyртэгшэ

5. 5
НэГэДэХи ХУБи
Засагта хаанай нэрэтэ зурхайшан
Д.Дамдинсyрэнэй гэгээн дурасхаалда зорюулагдана
Yлэ мэдэг бэшэрэн шyтэгшэ хyмyyндэ сагаан зyйлэй
ном ойлгогдохогyй аад, yрэ хyрэнгэнь гал дээрэ шатаhан
yндэhэгyй ногоондол адли бэшэ гy
(Бурхан багшын hургаалhаа)
ЗААН ХэДЫ ХyсэтэйШье hАА,
ОХОтНООНДО ДииЛДэБэ
1
Арбан зургаадугаар рабжуунай шарагшан бар жэл гараад
байба. Хадата уулын хормойдо нэмжыжэ харагдадаг Уляас-
тайда энэ жэлэй хабар эртэ эхилжэ, хотын урдахануур урдадаг
Чингэстэйн гол hабаhаа билтаран гаража, шyрдылдэн ургаhан
боролжын оёороор тарана. Тэрэ боролжын набша намаа hай-
хан yнэрooрoo анхилан, оршон тойрон байhан амитан бyхэ-
ниие тэдхээн, hэргээhэн янзатай.
Эхэ байгаалиин оршолонто юртэмсын жама ёhоор нyгэл
буян хоёрые тэгшэ барижа байгаашье hаань, улаагшан yхэр
жэлдэ тохёолдоhон аюул,тодхор Уляастай нютагайхидай сэдь-
хэлые зобоожо, байгаалиин hайханиие мэдэрхэ тэнхээ, ша-
далгyй болгон, хyндэ байдалда оруулаа hэн.
Уулын-Аман голой эрьедэ тyбхинэhэн энэ хото хадаг та-
бюулhан бэри шэнги гунигтайханаар манатан харагдахадаа,
эртэ, yни сагта мартагдаhан манжын зонхилолгын бyдyyлиг
тyyхые hэргээhэн мэтэ. Хотын зон тооhо бурьюулhан нарин
гудамжануудаар hyндэлэн, oohэд хоорондоо элдэб юумэ хэл-
сэхэеэшье тyбэгшooжэ, гэр зуураханаа зальбаран, сагай энэ
аяые даажа hууха баатай болобо.
Арадай засагай тогтоhонhоо хойшо Хан-Тайшар уулын
хушуун гэгдэдэг болоод, мyргэл, этигэлээр дyyрэhэн боро
юрьеэнэй амидаралые тyрин орожо ерэhэн хyл хooрсэг ехэтэй
жэлнyyдэй эхилхэдэ, хубисхалай улаан тугые Очирдара бур-
хан шэнгеэр дээрэ yргэн тахидаг шэнэ ажабайдалда ooрын

6. 6
эрхэгyйгooр хyтэлэгдэн ороhон хотын баян зooритэйшyyл,
жэжэхэн урандарха эрхилэгшэд,Уляастайда ерэжэтyбхинэhэн
худалдаа наймаашад, мyн гэнтын энэ аюулда дайрагдажа,
зyрхэеэ зyhyyлжэ, yрхэтэй, yyдэтэй айл бyхэн айн шэшэржэ
байгаа hэн.
Манжа амбанай yедэ Ара-Бээжэн гэгдэhэн энэ урданай хо-
тодо ажаhуудаг манжа, монгол, тyбэд, хитад хэлэтэй зоной
эхи табиhан амидарал тухай хooрэжэ яашье барахаар бэшэ.
Hан зooритэй хотодо шэбээлэн, Ара-Халхын буяниие yбэр-
тэлжэ, арад зоной дунда шyдхэр мэтэ болоhон манжа амба-
ниие yлдэн зайсуулхын тyлoo тэмсэлэй yедэшье уляастайнхид
гасалан, зоболон, yхэл, хахасалhаа тунхарингyй, Эхэ нютагаа
сyлooлжэ, туургата эрхэеэ олоhондоо баясан, хyл хooрсэг та-
бижа, хэлэ, ама дэлгэжэ байhан сагынь тиимэшье yни болоо-
гyй. Энэ yйлэ ябадал сууряа ехэтэйгээр, гарза, хохидолгyйгooр
yнгэрбэшье, энэ жэлэй гай, тодхор шэнгеэр олониие гажаруу-
лаагyй бэлэй.
Шумуултай, Хамба, Ялгасан, Яруу, Галуутай, Тэгшэ, Дуута,
Тэсын гээд лэ, Засагта хаанай мэдэлэй зyyн хажуугай нютагуу-
дые, Сэсэн сартуулай хушуунай суутай хиидyyдые бурхан та-
хилтайнь, судар, номтойнь хайлуулан галдаhан нyгэлтэ хара
хэрэг зониие тон ехээр зэбyyрхyyлhэн юм.
Энээнhээ гадна сагдаагай гарта баригдажа,тyрэлoo урилха
табисууртай болоhон лама, хубарагууд hyрэг мал шэнгеэр тууг-
дажа, зooлэхэнooр yлеэhэн hалхинда орхимжонуудаа намил-
зуулан даллаhаар, Уляастай хотын зониие hyрдooжэ, буянай
шара мyрые зурылгаhаар ошоходонь, тэдэниие харахаhаа
байтагай, соносоhоншье хyн нюдэеэ анижа: «Ай, зайлуул!» –
гэжэ хайрлан, мэдэхэ бyхы тарнияа уншан, hyгэдэhэн юм.
Тиигэжэ олон yе соо hyзэглэн мyргэhэн эрдэмтэ хубара-
гууд шэнэ засагай шэрyyн алба хаагшадай гарта yнгэгдэжэ,
хонин шэнги номгорон ошоhыень гайхажа барашагyй hэн.
– Яахадаа заяан доройтожо, иимэ нyгэл болодог байна
гээшэб? Хубилгаанууднай буу yргэлhэн шэнэ сагай шабхаруу-
нуудые гансата сэржэмдээд, гохыень oohэд тээшэнь эрьюулжэ
болодоггyй юм аабы. Иимэ юумэн байхашье гэжэ...
– Алибаа юумэн бyтэхэгyй, болохогyй гэhэн хэмдээ
хyрэхэдooл, болодоггyй юм гэнэ бэлэй. Энэ засагайшни hyл-

7. 7
дые Арбан догшод, Чойжин ламын улаан сахюусан сахижа
байгаа гээ бэзэ дээ. Юундэшье диилдэхэгyй сахюусан даа. Ум
маани бадмай хум...
– Манай нютагай Содномдаш хубилгаан ooрыень бариха
гээд ерэhэн хyнэй урдаhаа сэржэмдэhэн гэхэ. Тиихэдэнь тэрэ
саадахи тотогыень мyргooд унашоо. Хажуудань ябаhан хyн ху-
билгаанаймнай тархиие буугайнгаа хyрзooр зада сохижорхёо
юм ха.Муу yйлын тарни уншалга тангаригтай байдаг гэнэ.Сод-
ном хубилгаан юундэ тиигэхэ гэжэ hанаhан юм дoo, гайхыш!
Сагынь болоод, муу юумэн дуудаhан байгаа бэзэ?
– Тахижа байдаг шyтooниинь харалсаа бэд дээ. Тэрэгyй
hаа, лама хyн юундэ тиимэ юумэ хэхэб? Халуун зэбсэг барижа
омогтолгоншье – саг зуурын хэрэг даа. Эдэнэр нyгэлoo яажа
дааха ааб даа, зобохысо зобохо даа.
– Бyшье хэлэгты! Бидэ халуун хушуута малаашье хороожо,
хуряажа байгаа бэшэбди. Хаа-яа шyлэнэй зyйл ууха гээд лэ,
ябаа бэзэбди...
– Энэ ёhоороо hаа, галаб эрьехэ гээшэнь дyтэлoo, хyнэй
абари заншье хубилжа байна... Лусууд, сабдагууд, бурхан
сахюусануудшье дошхоржо дyyрээ! – гэхэ мэтээр хyгшэдэй
гомдонгёор гyбэр-шэбэр гэлдэн хooрэлдэхэдэнь, hэргэг бо-
долтой эдир залуушуулшье энэ ушарые ойлгожо ядана.
Арадай засагайтогтоод,шэнэ байдалай нюур yзooд байhан
арад зон улас тyрынгoo hyлдэ – Сомоной алба татабариие бэе-
лyyлжэ, хyyгэд багашуулаа hургуули, соёлдо оруулжа, yшoo
ондоо ямар hонин, hайхан зyйлнyyд дэлгэрхэнь хаб гэжэ холо,
ойрогyй шэхээ табин hууба. Гэнтэ холоhоо гэтэhэн шолмосой
хорлол хyдэлжэ, олон тyмэнoo барижа мyрдэхэ, буруу, зy-
быень элирyyлэнгyйгooр буудан саазалха болоhондо арад тy-
мэнэй сэдьхэл хyдэлжэ, yнэн, худалые илгаруулхань бэрхэ, yй-
мooтэ саг ерэбэ.
Сохом иимэ хабарай нэгэ hyни нимгэн туургатай эшэгы
гэрэй хаяагаар хyйтэн hалхин yлеэжэ, баруун хаяа-хатаб-
шанда эрьелдэн хэбтэhэн Алтан-Очирой hара, наранай элшэ
yзэнгyй хуушаржа муудаhан хурьган дэгэлээрээ ууса, нюргаяа
орёожо, орогyй хулжаhан нойртоо халаглан, аласай абяа шэ-
мээе шагнахада, Уляастайн зольбо нохойнууд дуу-дуугаа
абалсан: «Ян-ян, hоб-hоб!» – гэжэ хусалдана. Тэдэнэй сэхир

8. 8
нюдэндэ альбан шyдхэрнyyд hyyмэлзэжэ, харанхы hyниин
аюулhаа абарагдаха арга олоогyйдoo, хyлгэжэ тyлгэhэн
шэнги...Улижа эшхэрhэн hyниин hалхинай гy, али эрхирэлдэн
хусалдаhан нохойнуудай абяан амиды хyндэ даншье hаа уй-
тай,зэбyyрхэмэ хахираар дуулдана.Энээхэн yедэ гуринхалhан
дyрбэн хyлтэй нохойнуудай хуби заяан хара гэртээ иираглан
хэбтэhэн, бoohэ хюурhандаа, yhэ нооhондоо дарагдашаhан,
хорхойдо хорогyй эрэ хyнэй ами наhанhаа yлyyшье юм гy даа.
Дээдэ изагуурта хyн боложо тyрэhэн золтойдоо Дуутын-
Хyреэнэй дид хамба гол дасанай соржын алба хэжэ, hyзэгтэн
олоноо бэшэрyyлжэ, зурхайн дамжаа баряад, габжын зин-
даада хyртэхэ гэжэ байhан Алтан-Очир зольбо нохойнуудай
дарьялдаhан абяанда атаархан хэбтэнэ. Юрэдoo, амидарал
гээшэ ooрын жама ёhотой, тодон хyлеэжэ байhан хуби заяан-
hаань мултаржа гарахын аргагyй мэтэ. Алтан-Очиртой зэр-
гэлжэ хэбтэhэн Яруугай-Хyреэнэй аграмба Ориг yе-yе иираг-
лан,хаа-яа«пог-пог»ханяана.«Хyреэнэйтомотолгойтон–шара
феодалнууд» гyyлэhэн,улаан хубисхалшадай нюдэ yзyyрлэhэн
дид хамба, аграмба,дооромбо, соржо тyрyyтэнyyд бyхэли дyр-
бэн hарын туршада тyрмэ шорон соо хаагдажа: «Эсэргyy бyлэ-
гэй толгойлогшод шарын шажанай хооhон номнолоор олон
тyмэниие мунхаруулна, шабинараа тухиржа, арадай засагые
тyлхин унагаахаар hанаашархана, холо, ойрын холбоо бари-
саа байгуулна!» – гэхэ мэтэ зэмэдэ тохогдоод байгаа. Yе-yе
мyрдэлгын ябуулагдаашье hаань, нэгэтэ хэлсэhэн хэлсээнэй
yгы дээрэhээ шэнэ байдалые аргагyй ехээр тэсэжэ, бурхан ша-
жанайнгаа номуудые уншажа байдаг ламанар гансал хойто
наhанайнгаа хуби заяанда зальбарhаар байба. Алтан-Очир аг-
рамбынгаа хушалтые заhаад, мyнooхи уйдхарта hyниин хахир
абяае шагнан, унтаhан болиhон хоёрой хоорондо хэбтэхэ зуу-
раа, гэгээн хутагта Дилав багшатаяа hyyлшынхиеэ уулзажа,
эрхим соёрхолыень соносоhон тэрэ намарай ехэ хуралай ёhо-
лол hэргээн бодхоожо, зyрхэ сэдьхэлээ шэмшэрyyлнэ.
...Энэ ябадал шарагшан тахяа жэлэй намарай дунда hа-
рада болоо бэлэй. «Олон ламанар Гэгээнэй-Хyреэндэ заларжа,
намарай ехэ хуралай ёhололые хэхэ гэнэ» гэhэн зарлалай ама
дамжан тарахадань, холо, ойрын хушуунуудhаа мyргэлшэд
hубарилдаhаар, hyyлэй арбаад жэлдэ yзэгдooгyй ехэ хyл хy-

9. 9
дэлгooнэй Хyреэ хиидые дарахада, хутагта сэдьхэлээ доhо-
луулба. Теэд иимэ юумэнэй болоhон хойно яахабши, аргагyй
байба даа. Жэл бyхэндэ хурадаг хуралаа бyтээн yнгэргэжэ,
лyндэнoo бусаалтай бэшэ... «Шэнэ засагай тyшэмэлнyyд хара
буужа,ямар зэмэтохогшо ааб?»–гэжэламанар бyтyyхэн hанаа-
гаа зобоно.
Олон yдэрэй туршада хураhан хуралай арайхан гэжэ yн-
дэрлэhэнэй маргааша yглooнэй луу сагта Дилав хутагтын ша-
бинар – Хyреэнэй тyрyy дээдэ эрдэмтэй ламанар намарай
hалхинhаа хорохо гэhэндэл, хуралайнгаа дуган тээшэ бушуу-
хан алхална.
Ехэ дасанай гол hyмэдэ ороходоо, тэдэнэр шэлээрхэжэ,
ядарhан бэеынгээ эсэhые мартаба. Хyжын хангал hайхан yнэр
анхилан, шажанай амидаралые hануулжа, дошхон дyрэтэ бур-
хадай хyрэгyyд ooр ooрын хyсэлые элирхэйлhэн харасаар тэ-
дэниие угтаба.
Дилав хутагтын газааhаа морилон орожо, тyшэлгэтэй
сэнтиидээ залархада, хyлеэн зогсоhон ламанар ooр ooрын-
гoo жабдан дээрэ дабшалжа hуугаад, хутагтынгаа айладха-
лые соносохоор тэрэнэй тэнюун hайхан шарай ooдэ этигэл
бэшэрэлтэйгээр шэртэбэ.
Дилав хутагта хэлэхэ yгэеэ сэгнэн тааруулна гy гэхээр саг
зуура абяагyй hууhанай hyyлдэ шабинараа тойруулан хараад:
– Хутагта минии бэе... бурханай олон шабинар, таанар-
тайгаа hанал бодолоо зyбшэхэ hайн yдэр хyлеэhээр, мyнoo
хyрэжэ ерэбэб... Молхи минии hанаае, саашанхи замые хэр
зэргээр шэнгээхэ байнабта? – гэжэ хэлэхэдэ, саадуулынь:
«Жаа», – гэжэ гyнгэнэн зальбарба. Тиихэдэнь хутагта хyнхи-
нэhэн hайхан хоолойгоор:
– «Амидарал гээшэ ойро зуурын ябадал бэшэ hэн тула yе
сагай эрхээр шэнэлэгдэхэ ёhотой. Алибаа ехэ, бага yйлэнyyд
сyм туйлдаа хyрoo hаа, эрхэгyй мохоно, мохоо hаа, эрхэгyй ху-
билна. Хубилаа hаа, эрхэгyй шэнэ шанарта шэлжэн орохо ёhо-
той» гэжэ номын ёhоор заагдаhан байдаг. Олон жаранай дол-
гиндо бурханай yшyyхэн шабинар бидэнэй тyб ёhоёо орхиhон
уршагаар арюун шажанда дутагтал ороhониинь yнэн... Тии-
гэжэ yнэн арюун бисалгал, номын ёhондо дyyрэн болбосорhон
хубилгаан бэлигтэн жэлhээ жэлдэ yсooржэ, хубарагуудай шор-

10. 10
гоолжон шэнгеэр yрэжэхэнь тоогyй. Тиигэhээр шажанай
арюун ёhондо шэнэдхэл хэхые хэшээхэдээ, номдоо шэнгэжэ,
сахилаа сахижа шадаhан бэлигтэнyyд hyмэ хиидтээ дабшалан
hуужа yлooд (хэрбээ засагай талаhаа хyлгooгooгyй hаань), бур-
хан болохые hyзэглэн хyсэбэшье, номын ёhондоо орохо тэн-
хээгyй. Шажанай зан yйлые тэбшэхэгyй, юрын амидаралда
эрмэлзэhэн хубарагуудые дасанай дансаhаа гаргажа, хара
болгоод, шэнэ засагай yйлэдэ жyдхyyлээ hаа, али алиндаа зyб
байха. Энээниие ойлгожо, дабшалан hуугаад, хиид hyмэнyy-
дээ саг дары гуримшуулаа hаа, дээрэ бэшэ гy? Юрэнь, ерэжэ
байгаа сагай yйлэ хэрэг оршон тyбхинэхэ табилантай тула хуу-
шанаа баримталаад, шэнэ засагайхидые тоонгyй, тэдэнэй
хэрэгyyдтэ хyндэлдoo hаа, номын ёhондошье, хyнэй ёhондо-
шье хашалантай. Бyгэдэ зоноймнай заяан хиртэжэ, бурхан
шажандамнайшье сэмyyн саг ерэнхэй. Энэ гай баршад, аюул
тодхорые гаталан гаралгые бурханай yнэн шабинар болоhон
ламанар, таанад, мэргэн оюундаа шэнгээнэ бэзэт? Дyрбэн зyг,
найман хизаарта хараагаа табижа, маанияа уншажа ябаа hаа,
хожомой yйлэ хэрэг сэхэржэ, сэхэлдихэ сагшье тохёолдоно
бэзэ. Эдэ бyгэдые хэлэхэ гэhэн ушар хадаа, мyхэhэн минии hа-
наан бодолоор, залуу наhандаа yргэл мyргэлэй замаар ном
yзэhэн Тyбэд, Жагарай орондо зорихо хyсэл байна. Тэндэ
хyрэжэ шадаа hаа, нигyyлэсхын хyсooр сэдьхэлээ арюудхажа,
арад тyмэндэмнай тудаhан нисваанисые зайсуулха гэhэн би-
салгалда орохо арга байжашье болохо.Тиигэбэл,арюун шyтээ-
нээ сэбэр байлгажа, аша yрэтэ жаяг заршамаа шадалайнгаа
зэргээр мандуулхые хэшээхэб. Тиигэжэ, шадажа туршаа hаа,
бидэниие нэмэрhэн нyгэлэй хахадыньшье hаа yлэхэ ушар-
тай... Гай тодхорой yyдэндэ орхибо гэжэ бy зэмэлээрэйгты,
таанадни. Yдэжэ тyрэhэн нютаг, эльгэн тyрэл садан, yнэншэ
шабинарни, hyмэ хиидyyдэй хоригдожо байгаашье hаа, yнжэ-
гэн сэдьхэлээ хатуужуулан, шажанайнгаа мандал бадаралай
тyлoo зорижо байhыемни ойлгоно гyт? Энэ болбол – минии
hанаан... Харгы замдаа сохом юунтэй ушаржа, юунэй тохёол-
дохые гансал бурхан мэдэнэ,– гэжэ сэдьхэлээ доhолуулан yгэ-
лooд, арюун арсын yнэр анхилуулан, аман соогоо маани, мэг-
зэм уншана...
Дилав хутагтын yгэеэ айлдажа дyyргэхэдэ, ламанар бyхэ-

11. 11
нэй доро дорохоноо юун гэхэеэ шэбшэн, бэе бэеынгээ амые ха-
ража hуутар, Яруугай-Хyреэнэй хамба Доржжyгдэр хyрин зан-
дан эрхиеэ татажа нижаганууламсаараа, тэрэнээ сарбуудаа
орёожорхёод:
– Жаа, хутагтынгаа айладхалые шагнабаб. Танайнгаа гэ-
гээн hургаалые hанаан бодолдоо шэнгээхэбди. Сагай аяые ха-
ража,тyрэ шажан хоёртоо хyсэн жyдхэхые мyхэhэн минии бэе
хэшээбэшье, энэ засаг тyрэ табан ухаанда мэргэжэhэн олон
мэргэд хубилгаануудыемнай «мyлжэгшэ хубалза, эсэргyy дай-
сан» гэжэ эли тодоор нюдэ yзyyрлэдэг болоо. Будда бурханай
hургаал шэнэ засаг тyрын бодолгодонь таарахагyй юумэн
гэхэдэ, монгол хyнэй мяха шуhанда шэнгэhэн эмнэлгын ана-
гааха шадабари, арга бэлигэй ухаан, энэ олон hyмэ, хиидyyд,
бурхадые бyтээhэн уран гарта дархашуулнуудаймнай абьяас
бэлигые баhал хооhон, худал мунхаралга гэхэ гy?.. Тиигэжэ
болохогyй гэжэ hанагдаха юм... Бидэ шэнэ засаг тyрын тyшэ-
мэлнyyдтэй энэ талаар яажашье hаань ярилдаад, хэлэ, амаяа
ойлголсохогyй байнабди. Гэбэшье, мунхаруулагша ламанараа
магтаhан нам засаг тyрын ажалда шургуулха гэжэ оролдоод,
hyyлээрнь эсэргyyшэд болгоходонь, сэдьхэлдээ халагламаар
даа. Иигээд бодоходо, шэнэ хуушан хоёр засагай бэе бэедээ
хани тyшэг болохонь – юун лэ ааб? Байдалай иимэ хэмдэ
хyрэhэнhoo хойшо танай холын hанаан бодол зyб болобо хаяа?
Ошоhон газартатнай сагай амгалан тайбан, арюун номын
ёhоёо мандуулха арга боломжын байгаа hаань, наашань амар
мэндэеэ дуулгана бэзэт? Бидэ ерэхэ сагай аяые хаража, зарим
хубарагуудаа шадахын зэргээр засаг тyрын хэрэгтэ элсyyлэн
жyдхyyлэе, – гэхэдэнь, хамбатанай yгые шагнажа, толгойгоо
дохижо hууhан ламанар:
– Жаа, – гээд, зальбарна.
Тиихэдэнь Гэсэрэй-Хyреэнэй габжа Чоймбол:
– Засаг тyрэ шажан хоёроо амяарлажа, уласаа мандуулха
бодолго ябуулжа байhанаа, юундэ гэнтэ шажанаа муушалха
болобобта? Улад зон алибаа мандан бадарха yйлэтэй засаг
тyрэдoo тyшэжэ, шажанаа дээшэлyyлхэ ушартай гэжэ hана-
наб. Шyтэжэ байhан шажанаа муушалхада, арад зоной оюун
hаба хооhорно. Оюун ухаанай yгырoo hаа, улас тyрэ доройтохо
зам уруугаа халтирна. Толгойн мэнэрээд, хyлэй хyндэрoo

12. 12
hаань, монгол туургата зомнай хайшаа ошохо юм?! Иимэ сагта
нэмэрээд байhан хара хyсэнhoo бурхан шажанаа абарха ухаа-
най yлэгдэлые hабагшалха хубараг бyхэнэй тангариг байлтай,
– гээд, саг зуура абяагyйхэн бодолгото болон hуутараа: – Баа-
тар сагаан хааниие унагааhан Улаан хубисхал гээшэ Орос
гyрэндoo зохистой юм hаань, Дурна хизаарай шажан мyргэл-
тэй манайхин шэнги уладта тэрэ бyри таарахагyйгooр hанаг-
дана. Арбаад жэлдэ баруунтан, зyyнтэн гээд лэ, хэды шэнээн
эрьежэ, хубилжа байнаб даа?.. Мyнoo болоходо, шажанаа yгы
хэжэ эхилбэ. Алиниинь зyб, алиниинь бурууб гэжэ шэнжэжэ
yзэхэ арга бидэндэ yгы. Адаглаад байхада, манай засаг тyрын
бэеэ даанги болохо гэhэн далдын хyсэн байгаагyй юм бэзэ?
Засагай газарта хутагтынгаа шабяар Хyреэнэй нэрын yмэнэ-
hoo бэшэг барибал, ямар бэ? Тэдэнэр бэшэгыемнай хэр хyлеэн
абахаб, ямар харюу yгэхыень хаража yзooд, бyри болохогyй
гээ hаань, багшатан, хyсэhэн yйлэдoo зорин ошоо hаатнай,
яадаг юм бэ? – гэбэ.
Доржжyгдэр хамба засаг тyрэдэ сэдьхэлэйнгээ дунда
байhые хэлэжэ, Дилав хутагтын холын hанаае дэмжээ hаань,
Чоймбол габжа орон нютагтаа боложо байhан yйлэ хэрэгyy-
дые дууряаhан шэнжэтэй гээд, гуниглаhан сэдьхэлээ hайжа-
руулха гэhэн арга бэдэрэн болгоомжолбо. Засаг тyрэ шажан
хоёр бэе бэедээ харшалдаhан шэнжэтэй. Теэд арюун шажанай
унажа, hандаржа байхада, наhаараа бурхандаа этигэжэ ябаhан
шабинар дасан хиидyyдээ орхижо, хариин газарые шэлэн, эр-
химдэ тоолоhон ябадалые hайшаахагyй мэтэ. Yнэндoo арад
тyмэн нисваанисhаа зайсуулха бисалгал хэе гэлсээ hаань,
даяаншалга хэжэ боломоор гэhэн габжатанай yгые бодом-
жолжо hууhан Дилав хутагта:
– Засаг тyрын хубилгагдан шэнэлэгдэхэдэ, хуушанаа yгы
хэжэ баhамжалха, алишье юумэндэ баясан, буруу, зyбыень
ухаагаараа бодожо yзэдэггyй ябадал олон байдаг. Мyнoo
иимэл юумэн болоод байна. Засаг тyрэмнай дотороо баруун,
зyyн боложо, ухаанhаа ойлголсонгyй худхаралдаа... – гэжэ хэ-
лээд, халта абяагyй hууhанай hyyлдэ саашань иигэжэ yргэл-
жэлyyлбэ. – Хубисхалаа дээрэ yргэhэн намынхид, шэнэ засаг
тyрын ехэшyyл-тyшэмэлнyyд арад зонойнгоо ажамидарал,
дотоодын hанаае шэнэ болгохо гэжэ оролдожо байна. Энэнь

13. 13
тэдэнэй хэлэhэн, тунхаглаhаар бyтэхэ yйлэ хэрэг бэшэ. Тии-
гээшье хадаа хyнэй доторой hанаае, арюун шажанииемнай
дайран дабшажа, мунхаг бодолоо yнэнэй тyлooдэ yргэhэн бо-
лоходоо, бидэнэй бэшэhэн бэшэгые хyлеэсэтэйгээр угтажа,
наашаа хаража хандахань... хайшаахан лэ ааб? Богдо Жавзан-
дамба хутагта тyрyyтэй гэгээнyyд засагтyрэ шажан хоёроо нэ-
гэдyyлжэ, hyзэгтэн олоноо дэмжэhэн айладхалаа yргэн бари-
жал байhан гээшэ...
Арадайнгаа hyзэг бэшэрэлые хyндэлэн, уг угсаагаа хада-
галжа ябаhан шажан мyргэлэймнай гэгээнyyд баруунтан гyy-
лээд, доро дарагдаа. Байдалай иимэ болоод байхада, бидэндэ
тэмсэхэ хyсэн мухардана. Бидэнэй мухардахын шалтагаан бу-
руу бэшэ, энэ шэнэ тyyхын yнэн. Тиигэбэшье, yе сагай суртал
тэрэл сагтаа байхадаа, мyнхын зyб, мyнхын yнэн гэжэ байха-
гyй. Алибаа шэнэ юумэн эхиндээ заабол хyсэтэй, ехэнхидээ
илажа диилэхэ табисууртай юм. Yльгэрлэн хэлээ hаа, хабарай
сагай амисхалhаа хайлан урдаhан саhанhаа ехэ болоhон
мyрэнэй урасхалые хаажа тогтоогоогyйтэй адли. Бурхан Зон-
ховын мyнхын hургаал анхан дэлгэрхэдээ, баhал иимэ хyсэ
шадалтайгар эхилжэ, хэндэшье, юундэшье диилдэхэгyй бай-
hан hаа, богдо эзэнэйнгээ дошхон хара hyлдэ доро уряалуулжа,
хэдэн тyмэн агтын туруугаар тyби дэлхэйе доhолгон шэшэ-
рyyлжэ байhан богдо Чингисэй хyхэ Монгол гээшэ алтан ган-
жартаа нара мэшэеэhэн арюун номын орон болотороо
номгорhониинь yнэн юм. Yе сагай иигэжэ мандан бадаржа
эхилхэдэнь, бидэндэ доройтохо сагшье баhал ерэнэ. Мандан
бадарха, доройтон мyхэхын ээлжээн – ажамидаралай мyнхын
дахуул, эрьехэ сагай жама ёhо, оршолонто хорбоогой заяан гээ-
шэнь энэл даа, – гээд, ойро зуура бодолгото болон hуутараа: –
Намайе дуудаhан зар бэшэг ниислэл Хyреэнhээ ерээ hэн. Тии-
мэшье hайн yйлээр дуудаагyй байха гэжэ би шэбшэжэ hуунаб.
Тэндэ ошоходоо, би мyрдэлгэ, хардалганда орохо, болихоёо-
шье мэдэнэгyйб. Нэн тyрyyн таанадайнгаа захяашые толи-
луулжа, Чоймболой хэлэhээр... шажанай yйлэдэ ухаатайгаар
хандахые засагай yмэнэдэ мэдyyлхэб. Бидэнэй hанагшаар,
шэнэ засаг бидэн тээшэ эрьежэ харахань ээлтэй байха. Минии
яриhые hайсахан шэбшээд, дасан хиидтэ дары тyргэн шиид-
хээ hаа, yлзытэй, дэмбэрэлтэй бэшэ гy? Hyзэгтэн олоной буя-

14. 14
наар сугларhан зooри-зooшэеэ олоной хyлдэ урин, тарин гyy-
лэнгyй байбал – шухала. Аюулай ерэхэнь тиимэшье холо бэшэ
гy? Би ниислэл Хyреэндэ ошоод, гэмэ-зэмэ багатайгаар hа-
лажа шадаа hаа, урагшаа зорихоёо уридшалан бодоноб.
Хyрэхэ газартаа мэндэ hайн хyрэжэ, хyсэлэйнгoo бэелээ hа-
ань, таанадтаяа уулзаха хуби заяан тэгшэрхэ байна, – гэбэ.
Иигэжэ хэлэхэдээ, тэрэ энэ yгэдoo этигэhэн, болиhониинь
мэдэгдэхэгyй байбашье, бyхы бэе, сэдьхэлээрээ гунигта аб-
таhан мэтэ. Hyyлээрнь эрдэмтэ ламанар hаналаа хубаалдажа,
удаан зyбшэбэ. Эсэстэнь яахашье hаань, Гэсэрэй-Хyреэнэй
Чоймбол габжын айладхалаар yргэн бариха айладхалые ху-
тагтатай эльгээхэдээ, тэрээндээ шажанай шэнэдхэл тухай то-
доруулжа дурдаха, хиид hyмэнyyдтээ заhаха, залаха yйлэеэ
тааруулхань зyб гэжэ хэлсэбэ.
Харин тэндэ байгаашад ooр ooрын бодолтой байhан тула
Дилав хутагтын дурадхалые hайшаанагyй янзатай. Хари хо-
лын нютагта арюун номнолоо дэлгэрyyлжэ, шажанаа ман-
дуулха гээшэ хyшэр байна...Тиигэбэшье,гэгээн хутагта ooрын-
гoo хуби заяае тухайлhан хэбэртэй.«Бидэнтэй зyбшэhэниинь
болоо» гэжэ заримашуул бодоно.
«Hанаhан хэрэгынь бyтэхэ болтогой, лама гурбан эрдэ-
нимни. Амар мэндэ ябахаhаа бэшэ юуншье хэрэггyй», – гэжэ
тэдэнэр энэ ябадал тухайнь дахин-дахин ярилдаhаар, да-
санhаа гаража ошобо...
2
Алтан-Очир харанхы hyниин зyyдэтэй нойр дундаа хутаг-
тынгаа гэгээн дyрэ, гэрээд болгоhон айладхалые hэргээн hа-
нажа, дахин ушарhандаа ехэтэ баярлан сэдьхэхэдээ, залуу
бэень тэнхээ тамиртай болоhон шэнгеэр yзэгдэбэ.
Тэрэ нойрhоо hэргэмсээрээ, хэдэн жэлэй саада тээ баг-
шынгаа айладхал, номнол, yнгэрhэн тэрэ намарай ехэ хура-
лые hанаhаар, yyр сайхын урда тээ дурд гээд абаба. Хатуу ула-
тай гуталаараа хyндэ-хyндooр гэшхэhэн алхамууд, модон
хаалгын хахинан хаагдалга, хэн нэгэнэй шанга гэгшээр дуу-
гарха абяагаар ойлгоходо, хажуудахи шорон тyрмын гэр-
нyyдhээ ламанарые шэрэжэ газаашань гаргана хэбэртэй.

15. 15
– Ээ, Бурхан гончигсyмни... Hайн заяанда тyрэhэн
хyмyyнhээ байтагай, арьяатан амитаншье шуhанда иитэрээ
шунадаггyйл. Иимэ байдалай ерэхэдэнь, бидэнhээ... yсooхэн
монголшуудhаа юун yлэхэб даа? Аха захатамнай хии мори-
нойнгоо тэгшэ, амгалан тэнюундэ орон нютагуудаа нэгэ-
дyyлжэ, улас тyрэеэ батажуулжа ябахаhаа бэшэ, арад олоноо
хаажа, хашажа ябаhаниинь дуулдаагyй юм даа, – гэжэ Ориг
аграмба уяран yгэлhooр бодожо, yглooнэй манжа баряад, yб-
шэн зоболон, yлэн хооhонhоо зобонгyй аялагшадай хойноhоо
уншаха юрooлoo эхилбэ.
Нyхэдыньшье баhал дахажа уншаба. Амин бэеэрээ, аяг
зангаараа сагдаагай хатуу гарта адхаатай хooрхы ламанар,
нэрэ, обогыеншье мэдэхэгyй аад, олон хyнэй хойтын буяниие
арюудхаhаар байба.
Хашаа соо тyрмэ шороной дарганар болон харуулшад ород
хром сабхиингаа улануудые шаршагануулан, хоорондоо юу-
шьеб ярилдаhаар, ламанарые хааhан хара гэрэй хаяада ерээд:
– Эндэ хаагдаhан аграмбанууд шэлээрхээд байна! Уляас-
тайн эмнэлгын газарhаа ород докторые дууда. Энэ ламанарые
yдэртoo нэгэ удаа сэбэр агаарта гаргажа, yглooнэй ундандань
нэмэлтэ олго! – гэжэ хэн нэгэн хэндэшьеб захирхань дуул-
дана.
Энэ энхэрэлыень «hайн ёhо гy, муу ёро гy?» гэhэн шэнгеэр
дуулаhан ламанар бэе бэеэ гайхалсан хараад:
– Зай даа, алинииньшье байг, бурханай заабаряар болохо
hэн хойно, – гэлдэhээр, булта шахуу хэбтэриhээ бодобо.
– Алиин болгон гэмгyй хyнyyдэй ёhо бусаар хороолгохые
шагнан hуухаб? Хойто тyрэлдoo yтэр тyргэн хyрэhэйб, – гэжэ
Ориг аграмба халаглан: – Тyбhoo ерэhэн тyлooлэгшэ хyбyyнэй
мyшхэн мyрдэхэдэнь, хэдэхэн yгэ хэлэhэнэйнгээ тyлoo нэ-
мэлтэ хоол дээрэ тогтобоб. Ондоо бэшэ юун тухай хэлэхэбиб
теэд, – гэхэдэнь, хyхэ энеэдэн зэдэлбэ.
Ногоон даабуу малгайтай, кительтэй, шэб-шэнэхэн хром
сабхяараа yyдэ yдьхэлэн нээгээд, ташаандаа гар буу зyyhэн,
хубсаhандаа аб-адлихан ногоон нюдэтэй шара хyбyyн yyдээр
шагаагаад:
– Ялатанууд, газаалагты! – гэжэ зандарба.
Хара гэртэ хаюулаад, «ялатан» гэhэн нэрэ зyyhэндээ бэшэ,

16. 16
харин наhаараа «Ламатамни, гэгээнтэмни» гэhэн хyндэлэлдэ
дадаhан тэдээндэ hэбхи хyнгэн зантай харуулшанай энэ yгэ
тоншье хyйтooр соностобо. «Энэ нэрэ ooртэнь лэ таарамаар.
Даншье hаа муу yйлэ хэжэ, ерэхэ зоболонгоо ойлгохогyй ами-
таниие яахабши?» – гэжэ Алтан-Очир бодон, yбгэдoo дyнгэжэ
хаалгаар гаргаад, удангyй hooргoo орожо, угаадаhаяа абаад,
хамагай hyyлдэ газаашаа гараба. Yдэрэй гэгээн сагаан гэрэл
yнинэй yзooгyй ламанарай толгой эрьежэ, гэрэй ханаhаа га-
раараа тулган зогсоод, ехэ-ехээр агаар hорон амилхадань, hа-
наа зоборитой. Тэдэнэр арбаад алхамай зайда баригдаhан
хара гэрнyyдэй хоорондуур ходоро гаража,hалхинда зогсоhон
болоод, хашаагай буланда борбилоо шэнгеэр ябан hуугаад,
yдэр, hyнигyй хуряаhан бэеэ хyнгэлбэ. Тэдэниие алдангyй ха-
ража зогсоhон ногоон нюдэтэ ехэл hэжэглэнгеэр ирбайжа:
– Муухайн шара банзалтангууд hарихадаашье эрэ хyнэй
шэнжэгyй! – гэжэ гyбэрбэ.
Ламанарые харууhалан хаража байдаг сагдаагай хаанаб
даа ошожо, бусад ялатантай хатуу шэрyyнээр бэшэ, харин
номгон зooлэнooр хандахань, элинсэг хулинсаг, аба, эжынгээ
абажа ябаhан шажанай hyр хyсэн тэрэнэй толгойдо хурган
шэнгэhэнhээ болоо бэзэ. «Шажанай номоор ухаагаа мунха-
руулhан хyнгэн hэбхи хyн хэтэдээ олошороо hаа, хyнэй гараар
могой барюулдаг мэхэшyyлэй эдишэ боложо, нyгэл хилэнсэ-
гэй yyдэн нээгдэжэ, муу yйлэ хэрэг газар дэлхэйдэ тарана
бэзэ»,– гэжэ тэдэ халаглана. Энэ yглooнэй унданда хоёр домбо
бyлеэн сай, зooхэйдэ худхаhан замбаа ерэжэ, ламанарай ху-
бида сагаан hарын шэнын нэгэнэй баяр шэнги эдеэ, хоолой
hанагдаhаниие хэлэhэнэйшье yлyy... Аграмба hyтэй сайhаа
шадал тэнхээ ороод:
– Минии анхан сагта дабшалан hуужа ном yзэхэдэ, баг-
шамни шара тоhондо худхаhан замбаа уhантай зуураад: «Заа,
шабимни, урид yрсэеэ зooлэрyyлжэ, боро хотоёо борлуулаад
аба. Тиигээгyй hаашни, доторойшни амитад эдихэ хоол
нэхэжэ гyйлдooд, ном судар yзyyлхэгyй»,– гэдэг hэн. Би айжа:
«Минии гэдэhэн соо ямар амитад байдаг юм бэ? Yтэ хорхой
гy?» – гэжэ асуухадамни, багша толгойемни эльбэжэ энеэгээд:
«Байнгyй яаха hэм!.. Хyн амитанhаа байха, yшoo газар, шорой,
yбhэ ногоон гэхэ мэтэ бyхы юумэн сагай хубилалтын жама

17. 17
ёhоор байдаг юм. Шишье, бишье, бидэнэй оршон байдал энэ
юртэмсэдэ...бyгэдэл мyнхэ бэшэ...Нэгэнhээ нyгooдэньтyрэнэ,
тиигээд yхэжэ хосорно, тиигээд дахин тyрэнэ. Энэ жама ёhые
ухаалдингyй, алибаа юумэндэ хомхойрхо хyсэлэн гээшэ энэ
юртэмсын yнэнhoo бyридэhэн хэрэг... Эдихэ, ууха, yзэхэ, би-
салгаха yйлэ эрдэм ном шудалганда шухала. Хyн гэдэг амитан
нирваанай дyрые оложо шадаагyй сагтаа амгалан байжа
шадахагyй... Нирваанай дyрэ ололгые хэшээдэг гээшэ hаа,
бурханай номой yзэл сурталаар ухаан бодолоо арюудхаха шу-
хала» гээд лэ айлдана. Зоог барихадашье, «алибаа юумые бага
юумэн гэжэ анхарангyй бy орхи, багаhаа ехэнь yyдхэгдэнэ, ехэ-
hээ багань баhал yyдхэгдэнэ» гээд лэ hургана… Тэрэ сээжэ, сэдь-
хэл ехэтэй, уужам ухаатай хyн байгаа бэлэй. Эрдэмтэ багшын
hургаал эхын энхэрэл мэтээр сэдьхэлдэш шэнгэдэг, толгой-
дош хургадаг юм даа. Зоболон, жаргалай... алиндашье баг-
шымни захяанууд сэдьхэлыем тэгшэлэн, мунхаг ухааемни гэ-
гээрyyлэн ойлгуулhан юм! – гэжэ хooрooд, эшэгы гэрэйнгээ
дээбэри туурга хоёрой забhарта хабшуулhан, хадагаар боон-
хой заанай яhан шоогоо гаргажа, гарайнгаа альганууд соо
хэды-хэды мухарюулаад, урдаа хаямсаараа:
– Алеэ, Алтан-Очир, хyбyyмни, зурхайгаа зураад орхи...
Минии «тyлгэндэ» бидэнэй нэгэн уhа уулгаха хубитай гэжэ
буугаад байна. Угынь – засаг тyрэдэ хyндэлдэhэн, муу yйлэ
хэhэн хyнэй эндэ yгы байhые бурхан багша болгоомжолно ха
яа. Бидэндэ тудаад байhан зэмэ тохолгон нэгэл убайгyй ябуулга
шэнгеэр hанагдана. Сохом хэнэй ямар hанаагаар хардажа,
хуймуулжа байhые мэдэхэ арга алга. Юрэдoo, хyн амитаниие
хyлгyyлhэн нэгэ ехэ yймooнэй дэгдэхэ тухай богдо ламын hур-
гаалда байдаг. Тэрэнэй эхин энэл болоно гy? Энэ засагаймнай
тyшэг тулгууринь болоод байгаа орон гyрэнэй ноёд, hайд би-
дэнэй шэнжэ шанарые, бодолые хаанаhаа мэдэхэб даа? Тэ-
дэнэр манай хаяа дэрлэн нютагладагшье hаа, улас оронойнгоо
тyyхэ домогто, соёл гэгээрэлдэ, шажан шyтэлгэндэ, ёhо зан-
шалда соёрхонгyй, буруу сурталтай хyн нюдэ хурсатайшье
hаа, охор ухаанайнгаа мананда тooридэг юм даа. Дурна зyгэй
зон тyрэлхиин гэнэн сагаан сэдьхэлтэй, тэрэ мyртoo манай-
хин шэнги бyглyy орон нэгэ юумэнhээ хyл алдаа hаа, hyйдтэ
орожо магадгyй. Нэгэл алдуу хээ hаа, эрьежэ заhахань бэрхэ-

18. 18
тэй даа, – гэжэ Ориг аграмбын yгyyлхэдэ, Хамбын хyреэнэй
габжа yгыень тодожо абаад:
– Hyйдтэ орохоньшье орожо дyyрээлди даа! Энэ яабашье
зyб yйлэ хэрэг бэшэ!.. Тэрэ орос хyнэйшни абари зан, yйлэ
хэрэг, ёhо гурим, бэе соогуурхи улаан шуhан яагаад талын
монголтой тэнсэжэ таарахаб даа? «Хирээ галууе hажаажа,
уhанда шэнгэбэ» гэдэг yльгэртэй жэшээтэйл! Бурханай ном
yзэдэг, эрхи маани эрьюулдэг маанад мэтын хубарагуудые
«засаг тyрэдэ эсэргyyшyyл, энэ-тэрэ гэжэ байгаад элдэбээр хэ-
лэдэг, элyyр гy, hогтуу гy гэжэ мэдэхын аргагyй дайсан нyхэр
хоёроо илгахаяа болиhон эзэд шэнэ засагай жолоо барихаяа
ерээ!.. Хэлтэгы захатай дэгэл yмдэhэн хyн бyхэниие барижа
усадхаха гэжэ дээдэ дарганар лyндэнлэhэн болоно гy? Эсэр-
гyyшyyлэй бyлгэм гэхэдээ, нээрээ, байhан юумые хэлсэдэг юм
гy? Шабинараа хороолгохоhоо урид зайлаhаншье байгаа гy?
Иигэжэ олоорнь хороожо, yгы хэхэ гэжэ бодогдоогyйл... Аг-
рамба,танай Хyреэн хамагай олон шабинартай хадаа, yлyy га-
рама тэсэбэритэйхэн байба гy даа? – гэжэ гажа буруугаар ха-
лаглахадань, Ориг аграмба:
– Харагшан тахяа жэлдэ хутагта багшын айладхалые бидэ
шагнаа hэмди. «Шэнэ сагай байдалые хаража яба! Тэмсэхэ гэ-
хэдэш, хyсэн мyхэдэнэ» гээ бэлэй.Алибаа hайн, муу yйлэ хэрэ-
гyyд бурханай зарлигаар болоно гээшэ ааб даа, – гэжэ харюу-
саба.
Тиихэдэнь Алтан-Очир hyниингoo зyyдые hэргээжэ, сэдь-
хэлээ хyлгooгooд, тэдэниие тойруулан харамсаараа:
– Энэ hyни би нойртоо багшынгаа айладхалые дахин со-
носожо, гэгээн дyрыень хараалби. Тэрэ тyбэгтэй жэлэй нама-
рай хуралда заларжа hуугаа hэн. Ямар hайхан байгаа гээшэ
hэм?! Гэбэшье, тэрэ нэгэл гунигтайгаар харагдаа бэлэй. Арга-
гyй дээ, хариин газарта ошоhон хyн... – гэхэдэнь, Ориг аг-
рамба:
– Юун гэхэб даа? Зyyдэндээ хутагтатаяа ушараа гyш? –
гэжэ лаблан асууба.
– Тиигээ... Бидэндэ ярижа байhанаа дахин hануулаа...
– Yгы, тэрэл гээшэ! Мyн hайхан лэ-э! Хутагтамнай маана-
даа мартаагyй ааб даа, айладхал, соёрхолоо дахяад hануулжа
байhаниинь тэрэ!.. Яажа зобожо, зyдэржэ, yнэhэеэ хиид-

19. 19
хyyлжэ, yгэеэ баража, yйлэеэ дахажа hууhыемнай толидон,
бурхандаа зальбаржа hуугаа юм бэзэ. Дилав гэгээнэй ухаан
шадал хоёрые хэлэжэ барахын аргагyй. Сагаантанай нэгэ ге-
нералые зурхайдаа yзooд: «Та яг лэ зуудахи хоног дээрээ бур-
ханай дyрые олохо табисууртай хyн байнат», – гэжэ айлдаhа-
ниинь, нээрээл, зуудахи yдэртoo тэрэ орос монгол сэрэгтэ
баригдаhан гэхэ. Эрдэм номтой тyгэс болбосоронги хyн бай-
гаа. Тиимэ хyн хаанашье газардахагyй. Эрдэм ухаагаар, эрэ
шадалаар тyгэс хyн бусадай аяые оложо, сyхэрдэггyй юм даа.
Харин ябадал, хэрэгээ зyбooр шиидхэн бэелyyлдэг хyнэй эн-
дээ yлoo hаань, юун лэ болохо байгааб? – гэжэ Ориг аграмбын
хэлэхэдэ, Яринпил габжа:
– Хэлэ аманай нyгэл болохо hэн... Yнэндoo, шэнэ засагай-
хид бурхан шажанай эрдэм номтондо огто hаналаа табихагyй.
Oohэдoo тэдэнэр юушье мэдэхэгyй болохоороо,ямаршье тyбэг
тодхорhоо арсахагyйгooр hанагдадаг юм. Хутагтамнайшье ха-
магай тyрyyндэ хатуухан юумэ амасаха байгаал даа, бур-
хамни... Нyгэл хэхэеэ сээрлэнгyй байhаниинь дээрэ, – гэжэ
мэдyyлбэ.
– Бyшье хэлэгты... Хyн шанараар тулюурхан хyнyyд оло-
шорходоо, хара тахалhаа долоон доро болоно, – гэбэ Ориг аг-
рамба.
Иигэжэ ярилдаhанай hyyлдэ тэдэнэр Дара эхын уншалга
бyтээбэ. Тиигээд аграмба:
– Алтан-Очир, хyбyyмни, ши Балжинням хамбын шаби
байhан гyш даа? – гэжэ hонирхобо.
– Тиигээ...
–Балжиннямые Дилав гэгээнэй шаби байhан гэлсэдэг.Тии-
хэдээ ши хутагтын yе залгамжалhан шабинь болохо байналши.
Тиимэ,тиимэ... Би шинии зурхайн дамжаа барижа байхада, ба-
хархажа hуугаа hэм.Hонор сээжэтэй залуу зээрэмбэ бии болобо
гэжэ хyн бyхэн олзуурхажа байhан юм. Юумэн саанаhаа нэгэл
ушар удхатай байдаг. Алас хизаарта ябаhан хyн зyyдэндэшни
миин юрэ ороогyй лэ... Алеэ, наадахииешни харая, – гээд,
yнэhэн самбарта hиилэhэн зурхайень абажа хараад: – Тиимэ,
тэрэ... Ерэхэ hарын эхеэр бидэнэй нэгэн зугадажа шадаа hаа,
олондо туhатай yйлэ хэрэг бyтээхэ заяатай байна. Тиимэл
байха hэн! Юун гэжэ бодожо байнаш? – гээд, Алтан-Очирые
шэртэн хараба.

20. 20
– Магадгyй... намда баhал тиимэрхyy юумэн бодогдожол
байгаа... – гэбэ харюудань Алтан-Очир.
– Хэмнай ямар заяатай байнаб? Yзэбэ гyт? – гэжэ Гэсэрэй-
Хyреэнэй дид хамбын асуухада, Ориг дуугаа намдуу болгон:
– Би бyгэдэнэйнгoo хии мориие yзooб. Хии морин дорой-
тожо, yйлэ хэрэгынь буруутаад, ерэхэ сагые хyлеэгээ hаа, зо-
хистой. Yгы гэбэл, дэмыдэ зобожо зyдэрooд, габьяа, туhашье
хэнгyй, гансал зоболон yзэнэ гэжэ хэлээ юм. Тиимэhээ арад
тyмэнoo, буурал ёhо заншалаа мандуулхые хэшээдэг бэлэй...
Минии шоодо бууhаар болоо hаань, тyмэртэ hуудалтай, юhэн
улаан мэнгэтэй хyн лэ ooдэлжэ, дээшээ дэгжэхэ ушартай
шэнги байна, – гэхэдэнь, ламанар тус бyридoo шэбшэн hууна.
–Тyмэртэ hуудалтай,юhэн улаан мэнгэтэй гэдэгшни улааг-
шан yхэр жэлтэй хyн лэ... Энэшни Алтан-Очир гээшэ гyб даа...
– Нээрээ, тиимэл! Алтан-Очирнай гушан долоонойнгоо
жэлтэй золгоод, мэнгэ голложо, муу заяагаа угтаад, жэлээ
yдэшэжэ байhаниинь – hайн лэ!
– Угтаа хадаа арга бэлиг, табан маха бодиин онол ухаанда
тyгэс болбосорhон залуу хyн арга мyрoo оложо, энэ засаг тyрэ-
дэшье бэшэ hаа, арад тyмэндoo туhа хэхэ hэн. Шажан мyр-
гэлoo дэлгэрyyлээшьегyй гэлэй, теэд шажан мyргэлнай ула
мyргyйгooр yгы болошоогyй hаань, hайн байгаа. Байгаали хyн
хоёрой бэе бэеэ тэдхэлгэн энэ замбида тогтоhон yе сагта
ямаршье засаг байг даа илгаагyй, хyн тyрэлтэн эхэ hайхан
байгаалияа аршалан хамгаалха ёhотой... Тиигэбэшье, энэ за-
саг тyрэ бyгэдые аршаhан толи мэтэ ялагар болгожо, yдэр
бyриингoo сударай бэшэг соо шэнээр тэмдэглэжэ байха бо-
долтой даа...
– Тиимэ юм hаань, хyнэй хуби заяан тooригдэжэ, галаб
эрьеhэнтэй адли болохо бшуу! Тиимэ хара нyгэлдэ унахагyй-
гooр монгол хyн ажаhуухын тyлoo yнэн арюун шажанайнгаа
сударта тyшэглэжэ, зобоhониие хайрлажа, муу hанаагаа да-
ража, мунхагhаа сyлooржэ, хэзээ, хэзээдэ энхэрэл нигyyлэс-
хэхы сэдьхэлhээ yнэн, зyб yзэл сурталые дэлгэрyyлхэнь – али-
шье юумэнhээ шухала болоно... Алтан-Очирни, амиды yлoo
hаа, энэ hургаалые hанажа ябаарай, – гэжэ Ориг аграмбын
сэдьхэлээ доhолгон хэлэхэдэнь,тэрэнэй яряае ухаан бодолдоо
шэнгээн hууhан Алтан-Очир: «Шажан номынгоо hургаалые

21. 21
ами наhанhаашье yлyyгээр hанажа hууhан буянтай yбгэдэйн-
гoo этигэл, найдалые дааха заяан тохёолдожо, аза талаанай
тудабашье, бурханай номые ада, шyдхэрhoo дороор hyзэглэжэ
байhан энэ yедэ шажанаа хyгжooн залгамжалхань – саашадаа
юун лэ бологшо ааб? Эдэнэйнгээ этигэл, найдабариие даажа,
амиды yлэхэнь hайханшье гэлэй. Теэд юртэмсын зоболонhоо
зайлажа, хара амияа хараад, хаана нэгэ тээ хороод, hанаа амар
байлга hанаанда багташагyй, hэшхэлгyй ябадал ха юм. Энэ
наhандаа зобоhон нyгэл хилэнсэгээ хойто наhандаа сэбэрлэхэ
болоно гyб?» – гэжэ бодоод:
–Би мэргэн багшын шоогой тайлбариие зyбшooбэшье,таа-
надаа орхёод, амин голоо абарха гэhэн hанаан минии ухаан
бодолдо багтанагyй. Аза талаанайнгаа буруутаа hаань, эн-
дэhээ хамтадаа гаража ошоё, yгы hаа, эндээ yлэе, – гэхэдэнь,
Ориг дотороо: «Энэ хyбyyн юун гэбэб? Шэнэ засаг тyрэдэ баг-
тахагyй байнаб гэнэ гy? Хyнэй наhан богонихон ха юм. Yгы,
yнэхooрoo бурханай hургаалhаа зайлажа шадахагyй болоhон
хyн юм гy? Тиимэ байха ёhогyй! Хyнэй ухаанай hабада юун
багтанагyйб даа: хyсэл, хашалан, гомдол, гутарал, этигэл,
бэшэрэл, ooдэлхэ, уруудаха – алииень хэлэжэ барахаб? Сэхэ,
сэбэр бодол багатай хyн олоной тyлoo оролдохогyй гэhэн
хyнэй шанарые харуулжа байна. Буруушье гэхын аргагyйл дээ.
«Худагай уhые шанагаар удхажа барахагyй, хyнэй yриие hа-
наагаар хэмжэжэ барахагyй» гэдэг энэл ха... hайн багшын –
hайн шаби... Яажа яряа hаа, дээрэ болоноб? Hанаанай зоргоор
болодог юртэмсэ бэшэ дээ», – гэжэ бодолгото болоод:
– Хyн тyрoo hаа – нэгэ yе, yбhэн ургаа hаа – нэгэ намар
гэдэгтэл, юртэмсэ дээрэ тyмэн бодосой тyрyy, мянган амита-
най манлай болодог хyнэй бэеые абажа тyрooд, нэгэ наhандаа
араатан, жэгyyртэн мэтэ ажамидардаг эдеэ хоолоо буляалдаа
hаа, юун болохо бэлэй? Бидэ дyрбэн нэгэ yеын дyyрэтэр наhа
наhалжа, hyзэгтэн олондоо шадаха ядахаараа буян хэшээ-
нэбди. Бидэндэ энэ зоболонhоо сyлooржэ, муу сэдьхэлhээ зай-
лаха саг ерэхэл байха. Тиигээд шамда, Алтан-Очир, бидэнэй
ямар байдалда ороод байхые хараад, hуужа байхаар болоно
гy? Ши амиды мэндэ ябажа, бурханай шаби гyyлэдэгээ харуул-
хые бодо! Тиигээл hаашни, бидэ, хэдэн yбгэд, шорондо хааг-
даад hуухагyй, hанаа амараар нюдoo анижа, hайн тyрэлдoo

22. 22
хyрэхэмнай лабтай!.. Мyнooнэй сагта шажан, мyргэл мохожо,
шэнэ ёhон дэлгэрхэнь. Тиимэhээ сагай ябасые мэдэжэ, яма-
раар хубилжа hэлгэхэб гээд, мyнoo сагай байдал ямар шэглэл-
тэйб, алиниинь алдуутай, хорлолтой, алиниинь буян хэшэг-
тэйб гэжэ ухаандаа шэнжэжэ, саг дээрэнь ойлгуулжа шадаа
hаа, ooдэлжэ мандахые yзэхэш. Yльгэрлэн хэлэхэ болоо hаа,
«Мэргэн Отошын уран аргаар yбшэниие эмшэлhэн мэтэ» гэжэ
hургаhантай мyр нэгэн юм... Хyбyyмни, шинии энэ yе сагай
суртал заабариие дахажа, буян хуряажа ябаха хэрэгшни, yбгэд
бидэндэ зобохоhоо hураггyй yлyy ехэ буян болоно, – гэхэдэнь,
Агваанбалжид габжа тодон абаад:
– Аграмба yнэн yгэ айлдаба бшуу... Дyyмни, зугадан бо-
дожо ошохын бyхы аргые ухаалдижа yзэ, зоригоо шангалжа,
сэдьхэлээ хатуужуула. Бидэн тухай hанаагаа бy зобоо! Тэрээн-
тэй тэрээнгyй, хада гэрэйнгээ хаяада ерэhэн улад гээшэбди.
Багахан зобоод лэ – дyyрээ! – гэжэ ехэл hyзэгтэйгooр зальба-
ран байжа хэлээд, yглooнэй уншалгаяа эхилбэ.
Алтан-Очир бисалгал yйлэдэжэ hууhан yбгэдoo хараад,
бодолдо дарагдан: «Эрдэнитэ ламанарай энхэрэл, оройн дээдэ
Очирдарын заяа тyшэжэ, энэ муу шоронhоо мултарханшье
мултархаб. Саашадаа юун болохоб? Hyмэ хиидыемнай yрхи-
рyyлжэ hандаргааба. Орохо гэргyй намайе мориной аргам-
жаар уяад, абаашахал байха даа, Балдан-Лхамамни. Зураг-
зурхайда «болоно, бyтэнэ» гээд буугаашье хадань, яаха
болонобиб? Бурханай номдо этигэхэеэ болиболни, алдуу га-
рана... Ухаан бодолни бyри hамааржа дyyрэhэн хэрэг гy? Мэр-
гэн багшын айладхалhаа гараха эрхэгyйб. «Hайса бодожо
yзэhэн нyхэрэйнгoo hанаан бодолые бy буруушаа» гэhэн yгэ
бии, тэрьедээд лэ yзэхэ болоол даа!» – гэжэ эрид шиидэбэ...
...Хаяа халхабшаарнь хyйтэн hалхин yлеэнэ... Галшье унта-
ранхай... Хyйтэрhэн энэ гэрээ бэе, сэдьхэлээрээ дулаасуулжа,
yнгэрhэн наhаяа дурсан, хойто тyрэлдoo этигэн, хорбоо дэл-
хэйн жама ёhые буддын hургаалаар дэлбэрyyлэн, yдэр хоногые
эльгээhээр, хэн хэндээ эльгэлэн дадаhан эдэ ламанар энэ yдэ-
рые тон шаналангяар yдэшэбэ. Ухаан бодолоороо сэсэн хyнhoo
байха, yтэ хорхой хyрэтэрoo ажамидархын тyлoo бyхы хyсэ ша-
далаараа тэмсэдэг hэн хойнонь, аргашьегyй юм гy даа? Тиихэ-
дээ бусадай шэрyyн гарта орожо хосоролгон нyгэл бэшэ юм гy?

23. 23
Yлэгшэ наhанайм yйлын yри лай гэдэг юумэн болобо гy гэжэ
хyн бyхэн дотороо зальбарна...
Иигэжэ yнгэрhэн байдалаа ухаалдин бодожо, сэдьхэлээ
хyлгyyлhэн муу yйлэ хэрэгyyдhээ мултараад, шэнэ yдэрэй
yглooгyyр наранай yрхын забhараар гэрэлтyyлэн шагаахада,
Ориг аграмба бодожо, толгой хyзyyгээ хоёр тала руугаа нуга-
лан хyдэлгooд, суухаяа дундалжа, бэеынгээ шалаа гаргаад,
ехэл аажам хоолойгоор:
– Бурханай шабинарни, yндэрлэгты! Нойр yргэhэн хоёрой
бэеын тэжээл болодогшье hаань, унталган ехээр хэтэрээ hаа,
yбшэн болоно гэдэг бэшэ гy? – гээд, энеэбэ. Тэрэнэй шарайе
ажаглаад, ханата гэрhээ халижа, хада гэртээ морилхонь дy-
тэлooшье hаань, сэдьхэлэйнь сэлмэг байхада, нyхэдынь: «Но-
мын хyсэн сэдьхэлдэнь тэнхээ шадал yгэнэ ха», – гэжэ hанаад,
аяг зан соонь байдаг hэн.
Тэдэ мyнooхил хатуу журамаа сахижа, газаашаа гаража,
бэеэ хyнгэлooд, yглooнэйнгoo сай ууhан болоод, уншалгаяа
ехэл удаан yргэлжэлyyлбэ. Хабарай yдэрэй утада уншалга yй-
лэдэхэ, шоо хаялсаха, yнгэрhэн yе сагаа дурсан хooрэлдэжэ
hураhан ламанар дахяад лэ ерээдyйнгoo хэрэг yйлые дабажа
гараха залуу шабидаа сэдьхэлhээ хубаалдаhан яряагаа hэр-
гээжэ, эрхи, шоогоо гаргаhан Алтан-Очирые хэды сагта, ямар
yдэр мордуулаа hаа, дээрэ ааб, харин oohэдoo сохом яаха аяг-
тай байhанаа мэргэлжэ, хоорондоо шэбэнэлдээд, зунай hарын
шэнын найманда гэжэ тобшолбо. Энэ yдэрынь хадаа Алтан-
Очирой амин гараг юм. Тэрэ Зэдэр одондо тохёожо тyрэhэн
тула Балдан-Лхама бурханда шyтэжэ ябадаг бэлэй. Тиигээд-
шье, yдэрэй hайниие тогтооходо, хэн хэнэйньшье шоо тooрёо-
гyй бэлэй.
Энээнhээ хойшо хабарай hyyлшын hарын тогтонги дулаан
yдэрнyyд hубарижа, гэрэй хаяагаар нялха ногооной шиигтэй
yнэрэй хангалтахада, дулаанай сагай жама ёhоор амитан
бyхэндэ ажамидаралай жаргалан ерээ бэлэй. Ногоон hоёолон
гаража, газар дайдын yнгэ шарайе ногооруулхада, аграмбын
бэе хyндэржэ, хyдэлхэ, дуугархань yсooржэ, yе-yе амисхаа-
лынь игсуун боложо, Тэгшын-Хyреэнэй тyрyy отошо Агваан-
балжид абажа ябаhан тан эм уулгажа, хуушан хэмдэнь оруул-
hанайнгаа ашаар зунай hаратай золгомоор найдалайтyрэхэдэ:

24. 24
«Хyнэй гарта оронгyй, аяг зангаараа байгаа hаань, намарай
набшын унатар бидэндээ туhа хэхэ hэн. Тиигээд хooрхымнай
аялха сагтаа ябаhай даа», – гэжэ зальбарна. Эдэ хэдэн ламана-
рые арайл иишэ-тиишэнь yлдэжэ тараангyй, yгышье hаа – худ-
хуулан, хуймуулангyй байлгахыень бодоходо, тyбhoo шиид-
хэбэри хyлеэнэ юм гy гэжэ hаналгын найдал таhарнагyй. «Эрэ
хyнэй дотор эмээлтэ, хазаарта багтадаг» гэдэгтэл, тобшолhон
yдэрэй дyтэлхэ тума Алтан-Очирой сээжэдэхи адхын шэнээн
зyрхэниинь багташагyйгooр булгилжа: «Сэдьхэлэй тамада
унаха гэжэ энээниие хэлэдэг байна. Али наhанаймни нyгэл
гy?» – гэжэ тэрэ хара буун сэдьхэнэ.
3
Зунай эхин hарын шэнын найманай yдэшын наранай туяа
гэрэлээ hолонго татуулhаар Баян-Улаан уулын орой дээгyyр
сасахада, тэнгэридэ нэгэшье yyлэгyй сэлмэг байба. Иимэ нэгэ
hайхан yдэшэ «хорбоо юртэмсын адхаг муу yйлэhoo Алтан-
Очирые зайсуулха шажанай номын хyсэнэй бии, yгые шалгая,
юун лэ бологшо ааб» гэhэн шэнгеэр хии мориной тарни ун-
шаhан мyнooхи ламанар yдэшын хоолдо ерэhэн борсын шy-
лэнhoo тагшадаа хyyлээд, ганса нэгэ hорожо, ухаан бодолоо
гyйлгэн hуухадаа, хэн хэнэйнгээ амые хаража, шэнэ засагай
ерэхэ yйлэhoo тyгшэжэ байна гy даа гэжэ hанамаар байба. Ха-
хад жэлэй туршада yдэр хоногуудай ээлжэлэн yнгэржэ, сагдаа
харуулшадта зандаруулан туугдажа, хоригдолдо ороhон буруу-
тан болоод, амияа хороолгохые хyлеэжэ, шарлашаhан эшэгы
гэрэйнгээ хаяагаар шагнаархан, гарай табан хурган шэнгеэр
ханилжа ябаhан энэ табан ламанар бодхуултахын гy, али ами
наhаяа абархын тyлoo уншалга уншажа hуухадаа, сэдьхэлээ
хyлгyyлэнгyй байхын аргагyй ааб даа.
«Алибаа юумэндэ эдэнэр минии амые хаража hурашоо»
гэжэ аграмба сэдьхээд:
– Зай даа, hyниин харанхышье нэмэрээд ерэбэ. Гахай сагта
хyдэлoo hаа – дээрэ... Наашаа намда дyтэлэ даа, Алтан-Очир...
Адиста хyртэ, – гээд, уран хyдэлсэтэй ута сагаан хургануудаа
хyдэлгэн, ядаржа доройтоhонhоо нулимсаар дyyрэhэн нюдoo
анижа, нээжэ байжа, бурханайнгаа ном уншана...
Саhата Тyбэд ороной анхилма yнэртэй арса ууюулан, мyр-

25. 25
гэлшэн олондоо адис хайрлажа байhан yе шэнги ёhолол тyгэл-
дэр аад, уншалга номдоо бэе сэдьхэлээрээ шэнгэшэhэн Дилав
хутагтын шабиАлтан-Очир Хyреэнэйнгээтyрyyдyрбэн хубил-
гаанай хажууда ooрыгoo багаханда тооложо, мэлмэрэн ерэhэн
нулимсаяа арайхан тогтоон зальбаржа: «Yхэлэй богоhоhоо
зайсуулха гэжэ бусадай тyлoo буянта бурханай номые уншажа
hуудаг амиды бурхад юм даа. Эдэнэйнгээ ами наhыень абарха
арга олдохо юм гy?» – гэжэ тэрэ hанаата болоно.
Уншалгын дyyрэhэнэй hyyлээр, аграмба Алтан-Очирта
хандажа:
– Зай, хyбyyмни... Аха заха хyнэй захяае бy мартаарай!..
Оршолонто юртэмсын ябадал зyyдэн мэтэ юм даа! Энэ юр-
тэмсэдэ тyрэжэ мyндэлхэ, yбдэжэ yхэхэ гэhэн далайе яажа га-
талха бэлэй гэжэ бy зобо... Гаталха гээл hаа, гаталхаш! Hанаан
сэдьхэлhээ хyмэрин уймарлаа hаа, алдуу, эндyy гаргахаш.
Бyтэхэгyй юумэнэй хойноhоо бyхы шадалаараа оролдожо, ал-
дуу бy хээрэй!.. – гээд, барижа байhан шоогоо духадаа хyр-
гooд, Алтан-Очирые адислаба.
Тиигээд хойморто hууhан Агваанбалжид отошын ню-
дэнhoo нюужа хадагалhан туулмагаа дэрэ дороhоо гаргажа,
тан болон тангай халбагые Алтан-Очирто yгэхэдэнь:
– Иш, таанартамни нэгэшье дахин ууха тан хэрэгтэй бо-
лохо, – гэхэлээрнь:
– Яаха hэм, намайе дурсажа ябаарай!.. Намhаа энээгээр эм
залаhан хyнyyд барагсаан шахуу эдэгэдэг байhан юм. Засаг тy-
рын ондоо болон хубилаашье hаа, хyн тyрэлтэн yлэхэ ушар-
тай. Эдэ бyхы хубилалтануудые харахын тулада ши заатагyй
амиды мэндэ яба!.. – гэжэ шиидэмгэйгээр yгэлбэ.
– Дyyмни, ши юу-хээхэниие yзэхэш даа... Энэ тyрэ засагта
бидэнэй,хэдэн yбгэдэй хэрэгтэй байhые дурсаха сагшье ерэхэ.
Сагай тоолол, ушар шалтагаанай тyyхэтэ шаштир, яруу най-
руулга тэдхэхэ ухаан хорбоо юртэмсын оршолондо тогтохо,
болихын жама ёhоор хyн тyрэлтэнэй hyнooгyй сагта байхал
болоно. Бидэ яахабибди? Мyнхэ бэшэбди. Ямаршье сагта ажа-
мидарhан хyн халиха сагай ерэмсээр, халиха. Шартабаанхи-
нуудай нюдoo шалаажа, оюун ухаагаа дээшэлyyлэн бyтээдэг
судар шаштирнайл хайратай... Арсатын-Аманай агыда ерээ-
дyй сагта дасан, hyмэдэмнай хэрэгтэй болохо юумэнyyд хада-

26. 26
галаатай бии. Арга боломжын гарамсаар, абажа хэрэглээ
hаашни, yлзы болохо... Минии захиха юумэн гэхэдэ, энэл даа,
– гээд, Яринпил дооромбо Алтан-Очирые зooлэн харасаараа
шэртэн hууна...
Yдэшын сагаан гэрэл таhаржа, саана холоhоо шэнын най-
манай hара огторгой ooдэ тэгyyлжэ, газарай хабшал хyн-
дыгooр «Бурханай yнэн шаби, Алтан-Очир, танаа хyндэл-
нэбди» гэhэн шэнгеэр гэрэлтэнэ.
– Зай, ябаха тээшээ болоё даа, – гэжэ аграмба шэбэнэхэ
тооной хэлэбэ.
Алтан-Очир энэ yгэhooнь сошон, даб гэжэ дары бодоод,
нyхэдтэйгoo хахасаха ёhо yйлэдэн, yyдэн уруу дyтэлжэ, саг
зуура абяагyй зогсоhоной удаа, тотогын хоёр уняагай хоорон-
дуур толгойгоо бултайлган, шагнаархаба. Дyтэ тойрон амис-
хаалтай амитан yгы мэтэ намдуу, гансал хангай нютагай
эршэгэнyyр hалхин дээбэри хушалтын забhараар yлеэжэ, сээ-
жыень уужам болгожо, амиды ябахыень зоригжуулна. Тэрэ гэр-
hээ газаашаа гараад, муура шэнгеэр hэмээхэн иишэ-тиишээ
гэтэhээр, хашаагай буланда ошоод, хорёогой дундахи нэгэ
hургааг шэмээгyйхэнooр yргooд, тэрэ забhараар гулдиржа га-
раба. Тиигээд тэрэ hургаагаа хуушан байрадань табяад, yбгэ-
дэйнгoo гэр тээшэ хаража, зальбарал yйлэдэбэ. Сагдаа харуул-
шадай хэншье hэжэглэбэгyй.«Бултадаа субан гараа hаа,болохо
байгаа» гэжэ тэрэ сэдьхээд, аграмбын захиhан айладхалые
шэхэндээ дуулаhандал боложо, зоригоо шангалан, бушуухан
алхалба. Одо мyшэд огторгойдо ялалзана. «Дунда тyбидэ ажа-
мидардаг хоёр хyлтэй хyмyyнэй олон гээшэнь! Бидэнэй гэ-
рэлдэ hанал зоригоо хyсэлдyyлэгты! Бидэ харанхыда тooрихэ-
гyйнтнай тyлoo таанадта дэнтнай болонобди» гэhэн шэнгеэр
hyлэмхи туяагаараа урдахи замыень гэрэлтyyлнэ. Шорон тyр-
мын томо хашаанhаа гаража, арбаад алхам хээд, yбдэгyyдынь
hуларан, хyлнyyдынь мэдэрэлгyй болоhондол гуйбалзажа, саа-
шаа ябаха тэнхээгээ таhархадаа, yе-yе зогсон, шyдoo зуун
гэшхэлhээр, нилээд холохон ябашаба. Жабхаланта-Толгойн
ара ooдэ махаhаар, шэлэ дээрэнь гаража, yхэр шулуун дээрэ
hандайлан hуугаад, Худагай-Аман ooдэ харасаяа шэглyyлхэ-
дэнь, нyхэн харанхыда юуншье yзэгдэнэгyй. «Yбгэдэймни hа-
наае хyсэлдyyлжэ, шоронгой сагдаа харуулшад yргэhэ нойр-

27. 27
тоо сохюулан, hанаа амар унтажа хэбтэнэ дээ» гэжэ hанаад,
yбдэгyyдээ тулан yндыбэ. Тиигээд Толгойн yбэр уруу халтирха
тооной, гараараа газар тулаhаар, арайл мyлхишooгyйхэн яба-
ябаhаар, хаяадань буугаад, саашалхадаа, hургааг хашаатай айл-
нуудай дундуур зам бэдэрэн тэмтэрхэдээ, аргалай утаае yнэр-
дэжэ, эмгэн буурал эжынгээ угтаад ерэhэн шэнгеэр hанаад
орхиходоо: «Эжы, хyбyyншни ерээ», – гэжэ шэбэнэн, hyрэжэ
бодоходонь, эжынь дулаан энгэршье, аргалай утаагаар анхил-
даг тyрэhэн гэрэйнь шэрэмэл эшэгы yyдэншье бэшэ, хyйтэн
тyмэр хаалга досоошоо нээгдэжэ, Алтан-Очир yндэр богоhо-
hоо бyдэрэн унаба. Тэрэ гараараа газар hабардан байжа yн-
дыгooд: «Хии юумэ харабаб. Нээрээ, эжымни байхагyйл дээ»,
– гэжэ hанан сасуу, харанхыда сайран харагдаhан сагаан гэр
уруу ooрын эрхэгyй тэгyyлжэ, yyдэндэнь тулажа ошоод, хоо-
лойгоо заhаха гэхэдээ, дорьбогyй hулахан абяа гаргажа,
сyхэрэн hуушаба.
Томо гэрэй дундахи зуухын амhарhаа хуурай аргалай хyхэ
дyлэн соробхилходожо, зyyн орон дээрэ хэбтэhэн залуухан
эхэнэрэй шарайе гэрэлтyyлнэ. Хорёод наhатай, hайхан ша-
райтай, жэбжэгэр сарюун бэетэй мyнooхи эхэнэр жэрбэгэр
хара хyмэдхэ дороhоо гуниглалаар дyyрэhэн хара нюдooрoo
шэртээд, ойлгогдохогyй хуби заяанайнгаа зангилаае ойлгожо
ядан, унтаhан, болиhон хоёрой хоорондо тэршэлжэ хэбтэбэ.
Тэрэ тyрэhэн нютагhаа аяар холо оршодогУляастай хотодо hая-
хан ханилhан нyхэрoo дахан ерэхэдээ, сэрэгэй даргын абгай
болооб гэжэ тэрэ баярлаhандаа бэшэ, харин хара бэеэ хараhан
алууршанай тогоошон болохоёо байhанаа мэдээгyй. Залуухан
эхэнэр хэрзэгэр хyхэ нyхэрoo хараха бyхэндoo ойгоо гутан,
али болохо аргаар холо байхые оролдодог бэлэй. «Муутай
нyхэрлэбэл, могойн хорлол, hайнтай нyхэрлэбэл, hарын гэ-
рэл» гэдэгээр,хyршэ хотоной абгай,бэреэдyyдэй: «Зэбyyрхэмэ
Дэмбэрэлэй ягаан хасарта», – гэжэ хошонлон дайрахадань,
тэрэ гансаардан гажардаг болонхой.
Гэнтэ yyдэнэйнь нээгдэхэтэй сасуу, гэрэйнь хаяа багhаа
дорьбогyй абяан гараhан аад,удаань ямар нэгэ хyндэ юумэнэй
«пад» гэтэр унаhан шэнги болоходонь, залуухан эхэнэр даб
гэн yндымсooрoo айдаhаниинь хyрэжэ, миисгэй шэнгеэр бэеэ
хуряан, оронойнгоо хyл yзyyртэ бyгтын hуугаад, шагнаархаха
хоорондоо:

28. 28
– Бурхандань ябуулhан олон ламанарай hyнэhэн yhooгoo
абахаяа ерээ. Иимэ бузар амитантай yбэл ниилэhэнэймни хо-
хидол дээ, хохидол гэжэ бэеэ зэмэлээб. «Ум базар ва ни хум
пад, ум базар ва ни хум пад», – гэжэ тарни уншажа, зальбаржа
мэдэбэ.
Нилээн сагай yнгэрхэдэ, тэрэ эхэнэрэй айдаhаниинь бага
багаар зайлажа, бэень шэшэрхэеэ болижо: «Хooрхы, эжымни
заажа yгэhэн тарни намайе абарба. Yгы гэбэл, yнooхи гайха-
лаймни yгы байhые мэдээд, зайлаба ха. Лама хyн... тиимэшье
амар юумэн бэшэ дээ. Монголойнгоо засаг алдаhан амитан-
тай ханилжа hууха гэжэ... Сэрэгэй даргын абгай болооб гэжэ
hанаhамни... ноёд, hайдта hаймhардаг, эгээлэй юрын зондо
дээрэлхэдэг байгаа дээ. Хyнэй газаа талынь yнгэ hаймhарhан
yгэ хоёрто мэхэлэгдэhэн минии богони ухааншье дээ, бурхан
зайлуул... Хэрбээ унаа тэргын дайралдаа hаа, тyрхэмдoo бу-
саха hэм... «Хyнэй эреэн зосоогоо, могойн эреэн газаагаа» гэ-
дэг ёhотой yнэн yгэ бии юм дээ», – гэжэ бодолгото болон,
hooргoo хэбтэжэ унтахаяа забдажа байтарнь, yyдэндэнь нэгэ
юумэн хyдэлхэ шэнги болоод, yyдыень дyмyyхэнээр татажа:
– Хyн байна гy? – гэжэ аалиханаар хэншьеб hураба.
Залуухан эхэнэр тамир муутайхан абяа дуулаад, айдаhа-
ниинь гансата хайрлалгаар hэлгэгдэн, нэгэ мэдэхэдээ, дэгэлээ
хамсылан, yyдэнэйнгээ суургые мулталжа байба. Тэрэнэй
урда барагар дyрэтэй хyн hyyмын харагдаад:
– Амар мэндэ байна гyт? – гэжэ аргааханаар мэндэшэлбэ.
– Амар мэндэ байна, та... амархан hайн байна гyт? Та мо-
рилжо хайрлагты, – гээд, залуу эхэнэр yyдэеэ сэлижэ yгooд,
гэрэйнгээ баруун талада олбог дэбдижэ: «Морилогты», – гээд,
тоhон дэнгээ носоогоод, танихагyй айлшанайнгаа зyг тээшэ
айhан, гайхаhан харасаяа шэглyyлбэ. Хиртэжэ уршышаhан
ламадэгэлтэй,hахал,yhэндooдарагдаhан эрэ хyнэй хyлисэнгы
аад, этигэлтэйгээр хаража байхада, yхэhэн хyнэй hyнэhэн
бэшэ, харин ooрhooнь yршooл, найдал эриhэн хубарагай hуу-
хые харахадаа, тэрэ эхэнэр хуурай гэшyyhэ галдаа дyyрэтэр
хээд, ехэл тэбдyyгээр сай болон хоол бэлдэжэ эхилбэ.
Алтан-Очир гэр доторхиие тойруулан хаража, гал но-
сооhон залуу эхэнэрhээ бэшэ ондоо хyн yгы гэжэ мэдэмсээ-
рээ, hанаагаа амаржа, бэень эсэhэндээ хyндэржэ, гансата хэб-

29. 29
тээд унташахаар болобо. Залуу эхэнэр эдеэ шанаха зуураа:
«Лаб лэ хойто шоронhоо бодхуултаhан байха... Манай хэрзэ-
гэрэй yгы байhанда ерэhэниинь болоол даа. Байгаа hаа, тэрэ
мyр улагyйгooр буудахаяа тунхарихагyй hэн. Бурхамни, нэгэ-
шье хyниие hаань, абаржа шадабални, нyгэлтэ нyхэрэймни хи-
лэнсэг нимгэрхэ hэн... Шорондо hууhан хэдэн дээдэ эрдэмтэй
ламанар унда, хоолоо голожо hyрхэйтээд hаланагyй. Тиимэ
hyрхэй хубилгаанууд юм hаа, эди шэдеэрээ эдихэ, уухаяа
олохоо яадаг юм? Шадахагyйл дээ, муухайл хубалзанууд!..
Тyргooр саашань харуулаагyй hаа, hyзэгтэ баригдаhан ха-
ранхы арад зон yнэ сэнтэй, hэжэгтэй юумэеэ зooжэ, тараажа,
тэрэ зooриеэ дууhахал! Эрьюу тэнэг харуулшад тэдээнhээ ай-
гаад, минии захиралтада хyндэлэлдooд байха юм»,– гэжэ сэдь-
хэлдээ hанажа байтарнь, гэнтэ нyхэрэйнь хатуу хахир хоолой
дуулдаhан шэнги болоод:
– Эй, бурхамни, – гэжэ амандаа шэбэнээд: – Та садажа ха-
натараа зооглогты даа, – гээд, гyсэтэй сайhаа аягалжа, манги-
раар анхилhан боро шyлэ бариба.
Алтан-Очир хажуудахиингаа зyhэ шэгыень хyсэд hайн ха-
раагyй аад, хyндэмyyшэ абари зантай гэрэй эзэн эхэнэртэ ба-
ярлажа, эльгэ сэдьхэлhээ уяржа, бага зэргэ эдижэ, уугаад:
– Дyyмни, садааб, гэнтэ ехээр эдихэдэ, гэдэhэндэ сyйдтэй
гэдэг юм. Олон хоногто хооhон байhан хyм... Бодхуултажа, зу-
гадажа ябаhан би холо ябажа шадахагyй хадаа... аргалай утаан
намайе танайда асараа. Иигэд гээд, хyдэлэнгyй эндээ hаата-
бални, хойноhоомни мyшхooд ерэхэ. Арбаад алхам хээд ба-
ригдабал, юунэйнь hайн юумэн байхаб?.. Тэндэ yлэhэн багша-
нарни гомдоно ааб даа, – гэхэдэнь:
– Эртэ yyрээр газараа хороогоогyйдэ аргагyй... Танай ша-
райе харахада, тэнхээ шадалгyй байнат. Эндэ хоножо, тамир
тэнхээ ороо hаатнай, яадаг юм бэ?.. Би шадаха, ядахаараал
туhа хyргэхэб!.. – гэжэ тэрэ эхэнэр найдуулба.
– Дyyхэй, тон зyб хэлэнэш. Би аргагyй ехээр эсээб... Яагаа
hаа дээрэ юм?..Ябаагyйдэ – аргагyй! Yyр сайхалаар ламанарай
нэгэн бодхуултаа гэжэ мэдэгдэхэ, тиигээд лэ Уляастайгаар
дyyрэн бэдэрэлгэ, нэгжyyл болохо. Дyyхэй, шамда гай тодхор
татаад, юу хэхэбиб?..
– Манай гэрэй эзэн нэгэ-хоёр хоногто ерэхэгyй. Тиигээд-

30. 30
шье манайхиниие нэгжэхэгyй. Hанаагаа бy зобогты,– гээд, тэ-
рэ эхэнэр hууриhаа бодожо, Алтан-Очирой марган татажа бай-
хыень харамсаараа, оронойнгоо yлзы хээтэй нюур талыень
hугалан татажа, хэбтэри заhаад, тэрээн уруу шургажа орохые
уриба.
«Yyр сайха дyтэлoo. Хоноошье hаа, яахаб? «Юу-хээхэниие
yзэхэш дээ, хyбyyмни» гэжэ аграмбын хэлээшэнь энэ байна.
Залуу эхэнэрэй орон доогуур орохо гээшэ – буянда харша.
Яахаб даа, байза?» – гэжэ Алтан-Очир сэдьхээд, залуу эхэнэ-
рэй урдаhаа гайхангяар хараба.
Тэрэ эхэнэр ямаршье хара бодолгyйгooр, урдаhаань илда-
маар энеэбхилээд:
–Ахамни, нюугдаад хэбтэхэдэ, хамагай найдамтай. Шоро-
ной даргын эхэнэр бодхуул ламые орон дороо хоргодуулаа
гэжэ хэн hанахаб?.. Ooрoo мэдэгты дээ. Амбаар соо амархада-
шье болоно, – гэбэ.
Алтан-Очир yндыжэ, «юун гэбэб, буруу дуулаба гyб» гэhэн
шэнгеэр тэрэ эхэнэр тээшэ этигэжэ ядан шэртээд: «Зай даа,
баригдаа hаа, баригдуужаб, хаагдаа hаа, хаагдуужаб. Шоно
нyхэн дээрээ yлзытэй» гэдэг. Хоргодожо, бодхуултажа ябаhан
би орон доро хэбтэжэ, аятайгаар амархаяа hанажа, бурханай
номтой зохилдоногyй гээдшье яахамниб! Алибаа юумэн
бyхэнэй эхин тэнгэритэй холбоотой юм гэлсэдэг hэн хойнонь
hэжэглэжэ, бэеhээ холодуулха гээшэ yлyy бэзэ даа. Харагдаhан
шарайдаш арюун сэдьхэлтэ Янжинлхама бурханаймни дyрэ
шэнгил. Дyyгэйнгээ yгэдэ ороо hаа, hураггyй дээрэл ха»,– гэжэ
сэдьхэбэ.
Залуухан эхэнэрэй гараар шанагдажа энхэрэл шэнгэhэн
шyлooр хотоёо дyyргэhэн Алтан-Очир дулаахан хyнжэл соо
орожо хэбтээд, шороной дарга болон сагдаа харуулшадай ха-
раал шэрээл, буу шуу табилдан, ooрынь хойноhоо мyрдэжэ
мyшхэхые таhа мартан, энхэ тайбанаар нойрсохо зуураа, зyy-
дэн соогоо yнгэрhэн намарай хуралай yедэ тэнгэридэ за-
ларhан хайрата эжытэеэ ушаран золгобо. Хyхэ тэнгэриин хаяа-
hаа yyлэн дээгyyр хooрэ-хooрэhooр, хажуудань ерэhэн эхынь
амгалан дyрэ тодорон тогтоходоо, залуу болоhоншье шэнги,
yриеэ тэбэрин бyyбэйлжэшье байhан шэнги...
Тиихэдээ шэхэндэ урихан энэрхы дyтэ аялгаар: «Минии