2. Սիամանթոն (Ատոմ Յարճանյանը) ծնվել է 1878 թ-ին պատմական
Հայաստանի Ակն քաղաքում, ծառայողի ընտանիքում: Ծննդյան
անունը եղել է Աստվածատուր, հետո կոչվել է Ատոմ:
3. Նախնական կրթությունը ստացել է Ակն քաղաքի վարժարանում: Այդ
ժամանակ դպրոցի տեսուչը՝ գարեգին Սրվանձտյանը նրան
անվանակոչում է Սիամանթո՝ ըստ իր գրած «Սիամանթո և
Խջիզարե» ժողովրդական պոեմի:
1891թ-ին 13-ամյա պատանին հոր հետ տեղափոխվում է
Կոստանդնուպոլիս և շարունակում կիսատ մնացած կրթությունը:
1896 թվականի ջարդերի ժամանակ 18 տարեկան պատանին, որ նոր
էր սկսել գրական փորձերը, հեռանում է արտասահման։ Ամբողջ 12
տարի նա դեգերում է օտար ափերում, լինում է Հունաստանում,
Կահիրեում, Շվեյցարիայի զանազան քաղաքներում, ապա Փարիզում
և Լոնդոնում։ Փարիզում նա որպես ազատ ունկնդիր հաճախում է
Սորբոնի Համալսարան։
4. 1909-ին Յարճանյանն աշխատանքի է
հրավիրվում Բոստոնի «Հայրենիք» թերթում:
Տարեվերջին արդեն ԱՄՆ-ում էր: Ծանոթանում է
Նոր աշխարհին, տեսնում՝ Նիագարա ջրվեժը:
5. Նյութական զրկանքները, հարազատների և
հողի կարոտը, երկրից եկած սարսափելի
լուրերը խոր կնիք են դնում զգայուն հոգու
վրա` որոշելով նրա գրական հետագա ուղին։
Արտասահմանում լույս են տեսնում
Սիամանթոյի ժողովածուները`
«Դյուցազնորեն», «Հայորդիներ», «Հոգևարքի և
հույսի ջահեր» խորագրերով։ Այդ գրքերը
նվիրված են բացառապես հայ ժողովրդի
ողբերգությանը։
6. Շարքը բացվում է «Մահվան տեսլիք»
բանաստեղծությամբ: Տեսիլ այստեղ նշ. է
տեսարան, երևակայական
պատկերացում, մինչև իսկ՝
ցնորական, խաբուսիկ երևույթ: Այս
բանաստեղծության մեջ Յարճանյանն
ուրվագծում է ահավոր ոճիրի իրական
պատկերը: Բարբարոսը թշնամին է՝ թուրքը:
Փողոցում ընկած են մորթված մարդկանց
դիակներ, հրդեհում են ազնվական քաղաքները:
7. Նույն պատկերն է նաև «Չարչարանքի երազ» քերթվածի մեջ:
Անդունդներից, երկրի խորքից «սրածումներու ձայն» է լսում, և այդ
ձայնը նորից նրան պարուրում է մահվան ցնորքով: Հաջորդում են
նույն ապրումներով գրված «Հոգեվարքի
իրիկուն», «Աղոթք», «Հանգստի իրիկուն», «Գիշեր մը» քերթվածները:
Այս ամբողջ ցավը, ողբը, ցասումը, վրեժը կուտակվում են
բանաստեղծի էության մեջ և ծնունդ տալիս«Հոգիս» լայնահուն
բանաստեղծությանը, որի մեջ հոգին է դառնում բառ-խորհրդանշան:
Ժողովրդի ցավից հոգին կարող է և՛ քարանալ, և՛ ողբալ, իսկ որ
այստեղ առաջնային է կարեկից լինել, կողքին լինել և հույսի
ճանապարհը չկորցնել:
8. Հոգիս ա՛ն է որ բյուրավոր անգամ ձեր ամենուն ցավն ապրեցավ,
Ա՛ն է որ անդունդի մը մեջ` իր մոխրի վրա ծնրադիր`
Հարազատ ուշղթայակապ քույրերու աքսորը կուլա...
Հոգիս այն վա՛յրն է, ուրկե արյունառուշտ լուսին մը բարձրացավ
Անմեղներու կոտորածեն ծովացյալ դաշտի մը վրա…
Ու ա՛յն հողմակոծ անտառն է, որուն ավազաններուն շուրջ՝
Օ՜, եղբայրական արյունի հեղեղներ կը հոսին…
Հոգիս այն երկիրն է, ուր որբ և սևահեր տղաներու բազմություններ,
Անարդար սուրելու շողյուններեն հալածական,
Աղեխարշ ճիչերով փլատակներու միջեն կը փախչին…
Հոգիս այն երկինքն է, ուրկե հույսին բոլոր աստղերը թափացան,
Ու այն մարմարակերտ տաճարն, ուր կյանքը ծունկի եկած՝
Խելահեղորեն Ամենագութ մահը կը պաղատի…
Հոգիս Ավետարան մըն է, որուն վրա տժգույն ու հուսահատ ձեռքեր
Անկարելի քավության մը համաև, ապարդյունորեն, դեղին թերթեր մը
թղթատեն:
Հոգիիս մեջ երբեմն արշալույսներ կ’արյունին,
Եվ պաղպատող աղաղակներու անասելի համանվագ մը կ’որոտա…
9. «Կարմիր լուրեր բարեկամես» վերնագիրը
նշանակում է
արյան, սպանդի, նախճիրի, եղեռնի լուրեր:
Հոսում են հոգին կեղեքող լուրերը և գրքի հենց
առաջին բանաստեղծության մեջ վերնագրվում
«Սուգ»: Սա արտասովոր երգ է՝ մահվան
երգ…Դրվագ առ դրվագ մարմնավորում է ոճիրը:
10. Բանաստեղծության մեջ պատկերվածը պատմել է մոխրադաշտի վրա
մեռնող հայ կյանքի ականատես գերմանուհին: Պարտեզ քաղաքը
վերածվել է մոխրակույտի: Գերմանուհին, բանաստեղծի խոսքով, ասում
է. «Օ՜, չի սոսկաք, երբ անպատմելի պատմությունս ձեզի պատմեմ»: Եվ
պատմում է, որպեսզի մարդկությունը հավատա անհավատալի թվացող
իրողությանը. «Թող մարդերը հասկնան մարդուն ոճիրը մարդուն դեմ,...
// Մարդուն չարիքը մարդուն դեմ»:Սեւ խուժանը, որը թուրքն է, քսան
աղջկա «մոլեգնորեն մտրակելով», հավաքում է մի այգու մեջ:
Գերմանուհին, որ մինչ այդ դաշունահար մի աղջկա հոգեվարքն էր
տեսնում, մոտենում է իր կացարանի «Դժոխհայաց պատուհանի
պատշգամբին», իսկ դրսում՝ «Այգիին մեջ սեւ խուժանն անտառվեցավ»:
Եվ մի վայրենի հրամայում է աղջիկներին՝ պիտի պարեք: Այդ
աղջիկները «մահակարոտ» էին, որովհետեւ մահն ավելի գերադասելի
էր, քան անարգանքը: Շառաչում են մտրակները, եւ քսան աղջիկները
ձեռք ձեռքի տված իրենց մահվան շուրջպարն են պարում: Արցունքները
հոսում են, եւ անգամ երջանկություն է դառնում քիչ առաջ
դաշունահարված աղջկա հոգեվարքը, որն ավանդում է «շուշան հոգին»:
11. Պե՛տք է պարեք,- կ’ոռնար խուժանը մոլեգին,-
Մինչեւ ձեր մահը պե՛տք է պարեք, դո՛ւք, անհավատ գեղեցկուհիներ,
Կուրծքերնիդ բաց՝ պե՛տք է պարե՛ք, մեզ ժպտելով եւ անտրտունջ...
Հոգնությունը ձեզ համար չէ, ո՛չ ալ ամոթը ձեզ համար,
Ստրուկներ եք, պե՛տք է պարեք, ե՛ւ մերկանդամ, ե՛ւ հոլանի,
Մինչեւ ձեր մահը պե՛տք է պարեք պագշոտորեն եւ ցոփությամբ,
Մեր աչքերը ծարավի են ձեր ձեւերուն եւ ձեր մահվան..
12. Մահվան պարը տեսնող գերմանուհին միայն մի բան է մտածում՝
«Ինչպե՞ս փորել այս աչքերս, ինչպե՞ս փորել, ըսե, ինձ...»: Այսինքն՝
երնեկ աչքեր չունենայի եւ չտեսնեի այս ոճիրը: Իսկ դա նշանակում է,
որ քաղաքակիրթ աշխարհը կա՛մ պետք է օգնության հասնի, կա՛մ
պետք է իր աչքերը հանի՝ չտեսնելու համայն մարդկությանն
ուղղված այս զարհուրելի հեգնանքը:
Այս քերթվածի մեջ է, որ ասես հրաբխից ժայթքում է. «Ո՜վ
մարդկային արդարություն, թո՛ղ ես թքնեմ քու ճակատիդ...» խոսքի
հրեղեն լավան՝ որպես ապտակ քաղաքակիրթ աշխարհին, որի աչքի
առջեւ կատարվում էին այս եւ մյուս ոճրագործությունները...
13. Շարքը ներշնչված է հայրենիքի փրկության հույսով: Այս դեպքում
նրա հույսը որոշակի է՝ կոչ հայրենիքից հեռացածներին՝
վերադառնալու և հայրենիքը շենացնելու՝ որպես մի նոր կյանքի
սկիզբ: Հոգեվարքի մեջ գտնվող հայրը դիմում է ընտանիքի
անդամներին. «Վերջին նամակն ինծի տվեք, որ արցունքներս
սրբեմ…»: Եվ ապա՝ վերջում.«Եթե դիակս ալ ըլլա, պետք է որդիս
այս իրիկուն աչքերս բա՜ց տեսնեմ»:
Եբայրը եղբորը գրում է.« Մեր մայրը մեռավ այս իրիկուն»՝ աչքը քո
ճանապարհին:
Վերադարձը, համախումբը հայրենիքի փրկության երաշխիք են:
14. ԱՓ ՄԸ ՄՈԽԻՐ, ՀԱՅՐԵՆԻ ՏՈՒՆ
ԵՍ ԵՐԳԵԼՈՎ Կ'ՈՒԶԵՄ ՄԵՌՆԻԼ
ԱՆԴՐԱՆԻԿ
ԳՅՈՒՏԻՆ ՓԱՌՔԸ
ՄԱՀՈՒԱՆ ՏԵՍԻԼՔ
ՉԱՐՉԱՐԱՆՔԻ ԵՐԱԶ
ՍՈՒՐԲԻՆ ԱՂՕԹՔԸ
ՆԱՒԱՍԱՐԴԵԱՆ ԱՂՕԹՔ ԱՌ ԴԻՑՈՒՀԻՆ ԱՆԱՀԻՏ
ՀՈՒՅՍԻՆ ՀԱՄԱՐ
15.
16. Ավետիք Իսահակյանը Սիամանթոյին
անվանում է «ունիկում համաշխարհային
գրականության մեջ»։Սիամանթոն նաեւ եղել
է առաջինը նրանց թվում, ովքեր, ի դեմս
երիտթուրքերի, տեսել են հայ ժողովրդի
ապագա դահիճներին։Եվ զարմանալի չէ, որ
Եվրոպայի գրական հասարակայնությունը
բարձր է գնահատել հայ բանաստեղծի
ստեղծագործությունը՝ նրան Նոբելյան
մրցանակի ներկայացնելով զոհվելուց մի քանի
ամիս առաջ...
17. «Յարճանյանի «Հոգեվարքի և հույսի ջահերը»՝
մինչև ցարդ իր հրատարակածներուն մեջ
ամենեն հարուստը և
բազմազանը, սահմանված է փառավոր ու
հավերժական կյանքի մը, իբր մեր
ժամանակակից բանաստեղծության ամենեն
շքեղ, ամենեն տոհմիկ և ամենեն ուժեղ էջերեն
մեկը»:
Արշակ Չոպանյան,
գրականագետ, գրող
