A rare book on Shilpa shastra in Marathi

1. भृगुशिल्पसंहिता- संिोधित मराठी आवृत्ती – प्रा अिोक नेने
Page 1
भृगु शिल्पसंहिता
शिल्पिास्त्रावरिल एक दुशमिळ ग्रंथ
मुळ संपादन - कै . कृ .वव. वझे, नाशिक
१८६९ ते १९२९
संकलन व पुन:लेखन –प्रा. अिोक सदाशिव नेने , नागपूि
सप्टेंबि २०१६

2. भृगुशिल्पसंहिता- संिोधित मराठी आवृत्ती – प्रा अिोक नेने
Page 2
अनुक्रमणिका
भ्रुगुशिल्पसंहितेतील उपलब्ध श्लोकांवरून मुळ ग्रंथातील अध्याय कसे असावेत याचा अंदाज
करून खालील प्रमािे अनुक्रमणिका तयाि के ली आिे. श्लोकाचा क्रम लाविे अिक्य िोते कािि
संदभि ग्रथांतच श्लोकांचे क्रमांक उपलब्ध नािीत.
संिोधधत भ्रुगुशिल्पसंहिता
अध्याय ववषय पृष्ठ
अनुक्रमणिका २
प्रस्त्तावना ३
० शिल्पिास्त्रासंबघी व्याख्या ५
१ कृ षीिास्त्र ८
२ जलिास्त्र १२
३ खननिास्त्र १४
४ नौकािास्त्र १८
५ िथिास्त्र १९
६ ववमानिास्त्र **
७ वास्त्तुिास्त्र २२
८ प्राकाििास्त्र **
९ नगि िचनािास्त्र ३४
११ परिशिष्ट ३५
संदभि सूची ४४
संपादकाचा परिचय ४५
** ह्या िास्त्रांवि आधारित एकिी श्लोक उपलब्ध झाला नािी.
***.***

3. भृगुशिल्पसंहिता- संिोधित मराठी आवृत्ती – प्रा अिोक नेने
Page 3
प्रस्त्तावना
सप्तषीपैकी एक ऋषी म्ििजे भृगुऋषी. मत्सस्त्यपुिाि अ. २५२ मध्ये अठिा धचिंजीवी
शिल्पिास्त्रोपदेिकांचे वििन आिे. त्सयापैकी आद्य शिल्पज्ञ म्ििजे भृगुऋषी. या अठिा
शिल्पज्ञांनी स्त्वत:च्या अिा अठिा शिल्पपध्दती ववकशसत के ल्या. या अठिा शिल्पज्ञांपैकी कश्यप,
भृगु,मय व ववश्वकमाि सविप्रशसध्द आिेत. भृगुऋषींचा उल्लेख शिवपुिाि व वायुपुिािामध्ये सुध्दा
आढळतो.
भ्रुगुंचा फलज्योनतष्याविचा जगप्रशसध्द ग्रंथ म्ििजे भृगुसंहिता जो सविर उपल्ब्ध आिे पि त्सयांचा
शिल्पिास्त्रावरिल ग्रंथ भृगुशिल्पसंहिता िा अत्सयंत दुशमिळ आिे. भृगुंनी संपूिि शिल्पिास्त्राची दिा
िास्त्रे,बविस ववद्या आणि चौसष्ट कलांमध्ये ववभागिी के ली िे त्सयांचे अलौककक कायि आिे.
यातील अनेक ववद्या व कला आजिी प्रचशलत आिेत. डोंगिातून कोरून भोगदा (भृगुदि)
वनवण्याची कल्पना त्सयांचीच. डोंगिाविचे िस्त्ते (घंटापथ ) कसे असावेत याचे वििन त्सयांनी हदले
आिे. काश्यपमूनींनी जसा कश्मीि (कश्यपमीि) प्रांत वसवला तसा भृगुंनी गजिात मधधल भडोच
प्रांत वसवला.
मिािाष्टातील नाशिक येधथल इंजजननअि िावसािेब श्री कृ ष्िाजी ववनायक वझे यांनी प्राचीन
भाितीय शिल्पिास्त्रावि अनेक ग्रंथ व लेख शलहिले व व्याख्याने हदली. त्सयात त्सयांनी
भृगुशिल्पसंहितेतील अनेक संदभि वापिले पि त्सयांनािी संपूिि भृगुशिल्पसंहिता शमळाली नािी.
उज्जैन येथे त्सयांना एक अपूिि व फाटक्या अवस्त्थेत एक पोथी शमळाली तीचाच ते संदभि म्ििून
वापित. श्री .वझे यांचे नंति अनेक संिोधकांनी भृगुशिल्पसंहिता शमळवण्याचा प्रयत्सन के ला. पि
भाितांत कु ठेिी िा ग्रंथ उपलब्ध नािी कदाधचत िा ग्रंथ जमिनीतील संस्त्कृ त वाचनालयात असावा.
श्री. वझे यांचे शिवाय कु ठल्याच लेखकाच्या ग्रंथात ककं वा लेखांत भृगुशिल्पसंहितेचा उल्लेखसुध्दा
सापडत नािी.
तेव्िा प्राप्त श्लोकांवरूनच मूळ ग्रंथाचे पुन:लेखन किावे या उद्देिाने अध्यानूसाि सवि श्लोक
एकत्ररत के ले आिेत. त्सयावरून मुळ ग्रंथाची पुसटिी कल्पना किता येते. मूळ ग्रंथात एकु ि
पंचेवीस अध्याय असावेत. त्सया त्सया अध्यायाचे शिषिक व व्याप्ती काय असावी िे िोधण्याचा िा

4. भृगुशिल्पसंहिता- संिोधित मराठी आवृत्ती – प्रा अिोक नेने
Page 4
अल्पसा प्रयत्सन आिे. पिदेिातील भाितीय वाचकांनी त्सया त्सया देिांत ‘भृगुशिल्पसंहिता’ ह्या
दुशमिळ ग्रंथाचा िोध घेतला ति िा प्रयत्सन सफल िोईल िी आिा.
प्रा.अिोक सदाशिव नेने सप्टेंबि २०१६, नागपूि.
***.***

5. भृगुशिल्पसंहिता- संिोधित मराठी आवृत्ती – प्रा अिोक नेने
Page 5
प्रकिि ० – शिल्पिारातील परिभाषा
०.०१ शिल्पाची व्याप्ती: नाना प्रकािच्या भांडी वस्त्रे वगैिे जजनसा, अनेक प्रकािची यंरे, अनेकववध
औषधी व उपयुक्त कल्प, सवि प्रकािच्या धातू, जजनसा वािून नेण्याची सवि साधने व सवि
प्रकािच्या इमािती यांचा समावेि शिल्पिास्त्रात िोतो. संदभि १ पृष्ठ २, संदभि २ पृष्ठ ८. संदभि
३पृष्ठ ५
नानववधानां वस्त्तूना यंरािां कल्पसंपदाम् ।
धातूनां साधनानां च वास्त्तूनां शिल्पसंज्ञज्ञतम् ॥ भ्रुगुसंहिता अ. १
शिल्पाची व्याप्ती
०.०२ ववद्या व कला: कोितेिी काम चंगल्या िीतीने कितां येऊन त्सयाचे सोपपविक वववेचन
किता आले म्ििजे त्सयाला ववद्या म्िितात. व नुसतेच िातांनी मुक्याप्रमािे काम किता येत
असले व ते तसेच कां व के व्िा किावे िे समजत नसले म्ििजे त्सयाला कला म्िितात. शिल्पात
एकं दि ववद्या व कला अगणित आिेत पि त्सयात बविस ववद्या व चौसष्ट कला प्रमुख आिेत.
संदभि १ पृष्ठ २, संदभि २ पृष्ठ ८, संदभि ३पृष्ठ १४.
यद्यत्सस्त्याव्दाधचकं सम्यक्कमि ववद्येनत संज्ञज्ञतम् ।
िक्तो मूकोऽवप यत्सकतुुं कलासंज्ञं तित्सस्त्मृतम्॥
ववद्या ह्यनंताश्च कला: संख्यातुं नैव िक्यते ।
ववद्या मुख्यास्त्तु व्दात्ररंिच्चतु:जष्ष्ट: कला: स्त्मृता:
॥
भ्रुगुसंहिता अ. १
ववद्या व कला
०.०३ भृगुसंहिता: भृगुंची मते एकर के लेला ग्रंथ ककं वा भृगुंनी सांधगतलेल्या सवि महितीचा संग्रि.
०.०४ तीन खंड: भृगूंनी आपल्या संहितेचे तीन खंड के ले आिेत. ते खंड म्ििजे धातु खंड, साधन
खंड व वास्त्तु खंड िे िोत. संदभि ३पृष्ठ
धातुनां साधननंच वास्त्तूनां शिल्पसंहितं ॥ भ्रुगुसंहिता अ.१
०.०५ धातुखंड: धातुखंडात कृ वष ,जल व खनन असे तीन भाग पडतात. संदभि ३पृष्ठ
. कृ षीजिल खननश्चेनत धातुखंडं त्ररधाशभदं॥ भ्रुगुसंहिता अ.१

6. भृगुशिल्पसंहिता- संिोधित मराठी आवृत्ती – प्रा अिोक नेने
Page 6
०.०६ साधनखंड: साधनखंडात नौका, िथ व अजननयान (ककं वा व्योमयान) अिी तीन िास्त्रे
ककं वा भाग पडतात. संदभि ३पृष्ठ, संदभि २ पृष्ठ ४०.
नौकािथाजननयानानां कृ नत साधनमुच्चते ॥ भ्रुगुसंहिता अ.१
०.०७ वास्त्तुखंड: वास्त्तुखंडात वेश्म, प्राकाि व नगििचना अिी तीन िास्त्रे ककं वा भाग आिेत.
संदभि ३पृष्ठ संदभि २ पृष्ठ ४०.
वेश्मप्राकािनगििचना वास्त्तुसंज्ञज्ञतं ॥ भ्रुगुसंहिता अ.१
०.०८ कृ वषिास्त्र: वृक्ष,पिु व मनुष्ये या नतघांचेिी प्रसव (जन्म), आिोप (वाढ) व पालन
(संगोपन) याची माहिती कृ वषिास्त्रांत सांधगतली आिे.
वृक्षाहदप्रसवािोपपालनाहदकक्रया कृ वष: ॥ भ्रुगुसंहिता अ.१
०.०९ जलिास्त्र: जलिास्त्रांत पािी पुिवठा , सांडपाण्याचा ननचिा व पािी अडविे ककं वा साठविे
ह्या तीन ववद्या आिेत. संदभि ३पृष्ठ ११.
संचेतन,संििि जलानां स्त्तंभनं जलं ॥ भ्रुगुसंहिता
०.१० खननिास्त्र: ननिननिाळ्या प्रकािचे दग़ड ककं वा सोन्यासािख्या शसध्द धातु ककं वा ित्सने फोडिे
ककं वा नुसते काढिे म्ििजे खननिास्त्र. संदभि ३पृष्ठ ११
पाषािधात्सवाहददृनतस्त्तभ्दस्त्मीकििं तथा ।
धातुसांकयिपाथिक्यकििाहदंकक्रया खनन:॥ भृगुसंहिता अ .१
०.११ जलयानांचे प्रकाि : पाण्यांत चालिा-या नौकायानचे तीन प्रकाि आिेत. संदभि ३पृष्ठ १२
जले नौके व यानं स्त्याद् । भृगुसंहिता अ .१
०.१२ नौका: नुसता पाण्याचा प्रवाि नेईल नतकडे जािािे साधन ते ‘तिी’,वािा व पािी यांनी वाित
नेलेली ती नौ (नाव), व वािा , पािी व मनुष्य या नतघांच्या संयोगाने उपयोग करूं िकिािी ती
नौका. नौके च्या वल्ह्याला अरिर (अरि: जायते तद्) म्ििजे िरूपासून जे आपल्या नौके चा बचाव
किते अिा अथािचे नांव आिे. िरू मागे लगले असता जजतक्या जोिाने मािावे नततक्या अधधक

7. भृगुशिल्पसंहिता- संिोधित मराठी आवृत्ती – प्रा अिोक नेने
Page 7
वेगाने आपि पुढे जाऊन िरुंपासून बचावलो जातो म्ििून वल्ियाला ‘अरिर’’ म्िितात. संदभि
३पृष्ठ १२
सोमेन नीता तिी । पवमानसोमाभ्यां नौ: ।
अरिराहदशभजिलवायुमानवैनौका ॥ भृगुसंहिता अ .१
०.१३ िथ: जशमनीवरूनचालिािे जे साधन त्सयाला िथ म्िितात. िथ द्ववपद, चतुष्पद व बिुप्रद
असतात. पद म्ििजे पाउलवाट. संदभि ३पृष्ठ १२
भूशमयानं िथं स्त्मृतं ॥
०.१४ अजननयान: आकािात चालिािे जें यान ते अजननयान व त्सयालाच व्योमयाना असेिी
म्िितात. संदभि ३पृष्ठ १२.
आकािे अजननयानं च व्योमयानं तदेवहि ॥
०.१५ शिल्पज्ञ व त्सयाचे मदतनीस :भृगुसंहिते प्रमािे शिल्पकमि कििा-या लोकांचे पांच वगि पडतात
. सूरधाि, गणितज्ञ, पुिािज्ञ, कमिज्ञ व कारू. त्सयातील सूरधािाची लक्षिे भृगुंनी खाशलल प्रमािे
सांधगतली आिेत. संदभि २ पृष्ठ ४०.
सूरधाि: सूरधाि िा (सुिील) ननयशमत आचिि कििािा , (चतूि) ननिननिाळ्या गोष्टी
साधण्यासाठी कोित्सया युक्ती वापिाव्या िे जाििािा , (दक्ष) आपल्या कामांत कें व्िािी िलगजी
अगि चूक न कििािा, शिल्पिास्त्रातील ििस्त्य जाििािा व सूरे किी वापिावी िे जाििािा
पाहिजे. संदभि २ पृष्ठ ४२.
सूरधाि- सुिीलश्चतुिोदक्ष: शिल्पिास्त्रस्त्य तत्सवववद्।
सूरािां धाििे ज्ञाता सूरधाि: स उच्चते ॥ भ्रुगुसंहिता अ.?
०.१६ ववद्या: ववद्या िब्दातील ववद् धातुच्या अथािवरून ववद्यांचेचाि प्रकाि िोतात व या प्रकािचे
आचायि, ववनय (शिक्षिाचे फळ) व आचििाचे ननयम सांधगतले आिेत. संदभि २ पृष्ठ ८४.
ववद्यानां यथास्त्वं आचायुं प्रमाण्यं ववनयो ननयमश्च ॥

8. भृगुशिल्पसंहिता- संिोधित मराठी आवृत्ती – प्रा अिोक नेने
Page 8
भ्रुगुसंहिता
***.***

9. भृगुशिल्पसंहिता- संिोधित मराठी आवृत्ती – प्रा अिोक नेने
Page 9
प्रकिि १ – कृ षीिास्त्र
१.०१ वस्त्र ववचाि : पिूच्या अंगाविचे सोलून काढलेले कातडे म्ििजे कृ वि . सावली किण्यासाठी
वगैिे पहिली वापिण्यात आलेली िी जजन्नस िोय. त्सयानंति झाडांच्या साली पासून तयाि के लेली
वल्कले वापिण्यात येउ लागली. मग िेिमाची वस्त्रे , पुढे लोकिीची वस्त्रे व िेवटी कापसाची
वस्त्रे प्रचािात आली. (म्ििून वेदात कापसाचा उल्लेख नािी). संदभि १ पृष्ठ २६
पिूनाअंगननिािि: कृ वि कृ विरित्सयुच्यते बुधै:।
वृक्षत्सवक्संभवं वाक्षुं तज्ज्ञेयं तु चतुवविधम् ॥ भ्रुगुसंहिता अ. १४
वस्त्र ववचाि
१.०२ धातुखंड: शिल्पसंहितेचे तीन भाग आिेत. धातुखंड, साधनखंड व वास्त्तुखंड . संदभि २ पृष्ठ
३९ धातुखंडात कृ षी,जल, खनन या तीन िास्त्रांचा अंतभािव िोतो. संदभि २ पृष्ठ ३९
कृ षीजलं खननश्चेनत धातुखंडं त्ररधामतं॥ भ्रुगुसंहिता अ. १
धातुखंड
१.०३ कृ षीिास्त्र: वृक्ष , पिु व मनुष्ये यांची िचना, जन्म, वाढ व उपयोग या बाबत वववेचन
ज्यात के लेले असते त्सयाला कृ षीिास्त्र म्िितात. संदभि २ पृष्ठ ४०.
वृक्षाहद प्रसवािोप पालनाहद कक्रया कृ षी: ।
भ्रुगुसंहिता अ. १
कृ षीिास्त्र
१.०४ गाईची उपयुक्तता: आपल्याला पचवता न येिािे असे गवत खाउन ज्या गाई दििोज देव
लिान मुले, आजािी व म्िातािी मािसे यांना तृप्त कििािे दुध देतात त्सया मािसांनी ती
सांभाळण्यालयक नािीत असे कोि म्ििेल? ज्यांचे िेि ककं वा मुर प्याले ति अनेक पापे(िोग)
नािीसे िोतात त्सयांचा कोिता भाग पुज्य नािी असा प्रश्न पािाििांनीच के ला आिे. आपली िाडे व
आंतडी यांच्या ठोकािी असिािे दोष पंचगव्य प्याल्याने नािीसे िोतात इतका गाईचा उपयोग
आिे. संदभि ४ पृष्ठ ?
गावोिजानति तस्त्मािस्त्याज्जाता अजावय: ॥
अनादेयं तृनंजनधा स्त्रवस्त्युतुहदनंपय: ।
तृजप्तदं देवता दीनां गाव: पोष्या कं धनहि ॥
िकू नमुर्आहद यस्त्यास्त्तु पीतं दिनत पातकं ।

10. भृगुशिल्पसंहिता- संिोधित मराठी आवृत्ती – प्रा अिोक नेने
Page 10
ककमपूज्याहित स्त्यागोरिनत पािाििोव्रवीत ॥ भृगुसंहिता
अ.?
गाईची उपयुक्तता
१.०५ दुधाची परिक्षा: गाईचे िेि, मुर, दुध, दिी, तुप िी इतकी मौल्यवान औषधे आिेत पि ती
सुध्दा चांगली घेण्याची खबिदािी घेतली पाहिजे. जसे गंधकाम्ल वगैिे औषधी पदाथि बाजािातून
ववकत घेतांना जसे िुध्द अिुध्द वगैिे चौकिी करून घ्यावी लागतात त्सयाच प्रमािे दुध वगैिेची
पि चोकिी के ली पाहिजे. ४ पृष्ठ ?
१.०६ अयोनय जनाविे : अिक्त,िोगी, भाकड माजलेली, दोन वासिे एकदम जन्म देिािी वजि
आिे. गाईचे दुध धाशमिक व चांगल्या मािसांनी काढावे. म्ििजे वापितांना भय िाििाि नािी
असा ननयम भृगुंनी घालून हदला आिे. ४ पृष्ठ ?
दुबिला व्याधध: भीता पुजज्यतायाजव्दवत्ससंभू: ।
तागावोनैव दोनधया धननकै धमािशभत्ससुशभ: ॥ भृगुसंहिता ?
दुनध दोिन कमिचािी
१.०७ दुनध दोिनाची वेळ : ििाण्या मािसाने गाईचे दुध फक्त सकाळी काढावे.संध्याकाळी दमून
भागून आलेल्या गाईचे दुध काढू नये. ४ पृष्ठ ?
प्रातिे वहिद्नध व्या सायंगातोव ब्राम्ििै: ।
दोनधुहििपि सोनैव वधुंनतता: कदाचन ॥ भृगुसंहिता ?
दुनध दोिनाची वेळ
१.०८ गुिे चिण्यासाठी नेिे: पोट भििे िे जगातील सवि प्राण्यांचा आधाि आिे त्सयांची सुजस्त्थती या
पोटावि अवलंबून आिे. यासाठी आपली गुिे िोज चिण्यासाठी जवळच नेली ति जाण्यायेण्यातती
थकू न जाउन जातात व पोट नीत भित नािी. ४ पृष्ठ ?
अन्नंतु जगदाधािं सविमन्ने रववजप्नतं ।
न दुिे गौश्चनेतव्या चाििाय कदाचन ॥
संपश्येच्चित: सवािन् गोवृषाहदक स्त्वयंगृिी ।
धचंतयेस्त्तममात्समी यांत्सस्त्वयमेव कृ षी व्रजेत्॥ भृगुसंहिता ?
गुिे चिण्यासाठी नेिे

11. भृगुशिल्पसंहिता- संिोधित मराठी आवृत्ती – प्रा अिोक नेने
Page 11
१.०९ जनाविांचा ख़िािा: तसेच गुिांच्या गोठयांत त्सयांना अंग खाजवून सुख लगते. खिाि, िाताळी
ब्रि वगैिे घेउन आंग खजवण्याची व्यवस्त्था नसेल तेव्िा गोठयातच अिी व्यवस्त्था के ली ति गुिे
शभंतीला ककं वा झाडाला आंग घासून खिाबीकरून घेत नािी. ४ पृष्ठ ?
वजजगोवृषाला सुसुतीक्ष्िं लोि: यैनक ।
स्त्थाप्यंतु सविदा तेषां कं डूयन ववमोक्षवृद्॥ भृगुसंहिता ?
जनाविांचा ख़िािा
***.***

12. भृगुशिल्पसंहिता- संिोधित मराठी आवृत्ती – प्रा अिोक नेने
Page 12
प्रकिि २-जलिास्त्र
२.०१ संििि ववद्या- जलननष्कासन : एखाद्या जागेत जि पािी साठत असेल व त्सयाचा ननचिा
िोत नसला ति तेथे उभे आडवे चि खोदून ते चि दगड गोटे वगैिेंनी साधातिि भरून काढवे
म्ििजे त्सया जागेतील पािी ननचरून जाईल व ती जागा कोिडी िोऊन कामास येइल. संदभि १
पृष्ठ ११.
अनूपं जलपंकमयं देिं पूवोिखाििशभरिष्टकोपलपूरिता
शभग शभिास्त्रावयेत् ॥भ्रुगुसंहिता अ. ८
२.०१-जलननष्कासन
२.०२ स्त्तंभनववद्या: तलावातील धचखल धूवून जावा व तत्सकाळ पाण्याचा प्रवाि ओढला जावा
म्ििून , आपोआप बंद व उघडण्यासािखे , जरूि नततके खळखळून पािी जािािे दिवाजे बंधा-
यात ठेवावे . िे दिवाजे ज्या कु सवाभोवती कफितात ते कु सू ,त्सयाच्या उंचीच्या नतस-या भागावि
बसवावे म्ििजे िे दिवाजे आपोआप उघडतात व बंद िोतात. संदभि १ पृष्ठ १२.
पंक्क्षालनशसद्ध्यथुं प्रवािाकषिािय च ।
यथाशभलवषतान व्दािान् वपधानोध्दाटनक्षमान् ॥ भ्रुगुसंहिता अ. १२
२.०२ स्त्वयंचशलत जलद्वािे
स्थीर पाण्याचे गुणिमम : भृगुऋषींनी स्त्थीि पाण्याचे खालील प्रमािे गुिधमि सांधगतले आिेत.
१. स्त्थीि पाण्याचा पृष्ठभाग अधोत्रबंदुपासून, सािख्या अंतिावि ककं वा पािसळीत असतो,
पाण्यास पािी जोडलेले असते. म्ििजे मग त्सयाचा आकाि वगैिे बाकी ककतीिी परिजस्त्थती
भेद असला तिी िा पृष्ठभाग सािखा ििातो.
२. पािी अत्सयंत चंचल आिे.त्सयाला कोठेिी जिा वाव सापडला म्ििजे ते नतकडे ननसटू पिाते.
३. पाण्याचा दाब चोिोकडे सािखा असतो. या साठी एका हठकािीत्सयावि जास्त्त दाब घातला ति
त्सया सपाटीत सगळीकडे नततका दाब िोईल अगि दाब कमी के ला ति त्सयाच सपाटीत नततका
दाब सगळीकडे कमी िोईल अिी िचना त्सयांत िोते.

13. भृगुशिल्पसंहिता- संिोधित मराठी आवृत्ती – प्रा अिोक नेने
Page 13
४. पाण्याचा दाब त्सयाच्या वजना एवढा असतो व खोल जावे त्सया प्रमािे तो त्सया वजनाने वाढत
जातो.
५. कोठेिी त्सयाला वाव शमळाला म्ििजे त्सया हठकािचा दाबा इतक्या जोिाने ते बािेि पडते.
६. पािी कोठेिी पडले ति ते इति वस्त्तू प्रमािेच जोिाने पडते व ज्यांवि ते पडते त्सयाचा नाि
किते. पि पाण्यावि पािी पडले ति खालच्या वस्त्तुंचा बचाव िोतो.
७. वािा वगैिेच्या योगाने पाण्यात लाटा येतात त्सयावेळी पािी एखाद्या लाटण्याने लाटल्या प्रमािे
पुढे पुढे सिकते व चाका प्रमिे वि चढते. िी लाट जास्त्त उंच झाली ति माथ्यावि फु टते.
८॰ लाटा जोिाने येउन काठावि आपटतात. त्सयापासून रास िौ नये म्ििून काठ उतिता असावा
म्ििजे काठाला इजा िोत नािी. काठाचा ढाल जजतका थोडा असेल नततका लाटांचा आघात
कमी.
९. पाटांत पािी शििले म्ििजे ते जोिाने गेले ति तळ व वाजवा खाते व सावकाि गेले ति
पाटांत गाळ बसतो व झाडे उगवतात यासाठी पाण्याचा वेग पाटांत बेताचा असावा
१० पाटात गाळ बसू नये म्ििून पाटांत गढूळ पािी नेिमी सोडू नये. पाटात पािी हिवाळ्यांत
सोडावे. संदभि २ पृष्ठ १०९ व ११०
***.***

14. भृगुशिल्पसंहिता- संिोधित मराठी आवृत्ती – प्रा अिोक नेने
Page 14
प्रकिि ३ –खनन िास्त्र
दगडांची उत्पती : हदव्य दगड म्ििजे आकािांत ननमािि झालेले व उल्कापातात पृथ्वीवि आलेले
दगड यांना इंग्रजीत ‘शमहटआरिक’ म्िितात. भौम म्ििजे पृथ्वीवि उत्सपन्न झालेले यांना इंग्रजीत
‘टेरिस्त्टेरिअल’ म्िितात. भौम दगडांना कें व्िा कें व्िा ‘ द्ववनतज, दैतेय ‘ असे म्िितात. आहदत्सय
दगडांना आहदनतज , आहदतेय’ असे म्िितात. संदभि २ पृष्ठ ११३.112
हदव्यभौम ववभागेन भूशसस्त्तु द्ववववधामता ।
हदव्याहदववसमुभ्दूता भौमाभूशम समुभ्दवा: ॥
खननिास्त्र
दगडांची उत्पती
देिरचना: ववंध्य व सह्य ह्या दोंगािांचा प्रदेि आननेय ववस्त्तवापासून उत्सपन्न झालेला आिे व
ववंध्यापासून हिमालयापयित (हिमालयसुध्दा) प्रदेि सौम्य पाण्यापासून उत्सपन्न झालेला आिे
त्सयामुळे या भागांत उत्सपन्न िोण्या-या वनस्त्पती त्सया त्सया प्रदेिांनूसाि उष्ि व िीत ककं वा
कोिड्या व िसभरित अिा असतात. संदभि ३पृष्ठ ३५.
आननेयाववंध्यसह्याद्या: सौम्यो हिमधगिेस्त्तत: ।
अतस्त्तदोषधानन स्त्य: अनुरूपाणि िेतुशभ:॥ भृगुसंहिता
देिरचना
३०१-धातु परिक्षा
धातुची परिक्षा आठ प्रकािांनी करित असतात. ते प्रकाि असे, अंग, रूप, जाती, नेर, अरिष्ठ ,
भूशमका , ध्वनन व मान. संदभि ३ पृष्ठ १५४.
अंगं रुपं तथा जानतनेरारिष्टे च भूशमका।
ध्वननमािजन्मनत प्रोक्तं धातुज्ञानाष्टकं िुभं ॥
भृगुसंहिता
धातु परिक्षा
३०२-अंग

15. भृगुशिल्पसंहिता- संिोधित मराठी आवृत्ती – प्रा अिोक नेने
Page 15
धातुची लगड अगि तुकडा कसा हदसतो व तो तोडला असतां त्सयाचा छे द कसा हदसतो, छे दात
काय खुिा अगि फिक हदसतात त्सयावरून जी परिक्षा तीला अंग परिक्षा म्िितात. संदभि ३ पृष्ठ
१५५.
अशभन्ने दृश्यते कीदृग ् ववशभन्न घटते कथं ।
शभन्ने प्रदश्यते धचन्िं तदुंग संप्रच्क्षते॥
अंग परिक्षा
३.०३ रूप
धातूचा ननळा, काळा, तांबडा, वपवळा वगैिे जो िंग त्सयाला रूप म्िितात. प्रत्सयेक धातूचा ववशिष्ठ
असा िंग असतो. संदभि ३ पृष्ठ १५५.
नीलकृ ष्िाहदको विो रूपशमत्सयशभधीयते ॥
रूप परिक्षा
३.०४ जानत
जानत परिक्षा: अमुक गुि अमुक धातूच्या हठकािी अस्त्तात व गुिाच्या कमीजास्त्तपिामुळे नतचे
जे प्रकाि िोतात त्सयाला जानत म्िितात. जानत ननसगित:च ननिननिाळ्या प्रकािांत असलेले
ननिननिाळे ववशिष्ठ गुि दाखवतात. संदभि ३ पृष्ठ १५५.
येनैव यत्सप्रतीतं स्त्यािज्जानतरिनत गद्यते ॥
जानत परिक्षा
३.०५ नेर
तोडून पाहिल्याशिवाय धातूची जात व नतचा मोठेपिा दाखविा-या ज्या खुिा (ट्रेड माकि ककं वा
ब्रंड) कािखानदाि कितात त्सयाला नेर म्िितात. मािसांची माहिती देिािी जिी िरििकांनत व
डोळ्याची चमक या दोन गोष्टी असतात त्सयाचप्रमािे धातूची माहिती देिािे अंग व नेर िे दोन
गुि आिेत. संदभि ३ पृष्ठ १५५.
अंगानतरिक्तं यज्जानतस्त्तन्मािात्सम्योपसूचकम्।
तन्नेरशमनत जानीयात स्त्पष्टं धातुवविािद: ॥
नेर परिक्षा:
३.०६ अरिष्ट
धातूचा तुकडा तोडून न पािता ती ककती िुध्द आिे िे दाखविािी तज्ञांनी के लेली खूि नतला
अरिष्ट असे म्िितात. नेर कािखानदाि कितात व अरिष्ट सिकािी आधधकािी किीत असतात.
संदभि ३ पृष्ठ १५५.

16. भृगुशिल्पसंहिता- संिोधित मराठी आवृत्ती – प्रा अिोक नेने
Page 16
अंगानतरिक्तं यध्दातौ तच्छु ध्दत्सयोपसूचकम् ।
तदरिष्टशमनत प्रािुननित्सयं धातुवविािदा ॥
अरिष्ट परिक्षा
३.०७ भूशम
ती धातु कोित्सया मुलुखात कोित्सयाखािीतून काढलेली आिे िी माहिती म्ििजे भूशम िोय.
संदभि ३ पृष्ठ १५५.
देिस्त्थानाहदकं भूशम:।
भूशम परिक्षा
ती धातु कोित्सया मुलुखात कोित्सयाखािीतून काढलेली आिे िी माहिती म्ििजे भूशम िोय.
संदभि ३ पृष्ठ १५५.
३.० ८ ध्वनन
धातुच्या तुकड्याला अगि तािेला काठी, दगड अगि नखा वगैिेंनी ठोकल्यावि जो आवाज
ननघतो त्सयाला ध्वनन म्िितात. ननिननिाळ्या धातूंचे ननिननिाळे आवाज शिल्पिास्त्रज्ञाला ठाउक
पाहिजेत. संदभि ३ पृष्ठ १५५. .
धातो यो आयते श्ब्दो नखदंडाहदना िते ।
स ध्वननरिनत ववज्ञेय: शिल्पिास्त्रवविािदै:॥
ध्वनन परिक्षा
३.० ८ मान
कािखानदाि शिल्पकमािला उपयोगी अिा ननिननिाळ्या आकािमानाच्या जजनसा त्सयाि कितात
त्सयांना मान असे म्िितात. मान ह्याला इंग्रजीत साईझेस ककं वा सेक्िंस म्ििता येईल. संदभि ३
पृष्ठ १५६.
धातूनां ववववधं मानं शिल्पकमोधचतं भवेत्।
शभन्नदेिखननभ्यश्च उन्मानशमनत गद्यते ॥
मान
कािखानदाि शिल्पकमािला उपयोगी अिा ननिननिाळ्या आकािमानाच्या जजनसा त्सयाि कितात
त्सयांना मान असे म्िितात. मान ह्याला इंग्रजीत साईझेस ककं वा सेक्िंस म्ििता येईल. संदभि ३
पृष्ठ १५६.
३.०९ खिी परिक्षा
यापैकी पांच म्ििजे रूप, जाती, नेर, अरिष्ट, भूशम िी खोटी किता येतात पि दोन मार अगदी
सिज धातूच्या जन्माबिोबि उत्सपन्न िोिािी आिेत व ती म्ििजे अंग व ध्वनन. यावरून खिी

17. भृगुशिल्पसंहिता- संिोधित मराठी आवृत्ती – प्रा अिोक नेने
Page 17
परिक्षा िोते. यासाठी जेथे आपल्याला संिय येईल तेथे ती जजन्नस तोडून वा ठोकू न पिावी.
रुपये वगैिे नाण्यांची तोडून व आवाजावरून परिक्षा कितात. चांदी सोने यांना िंगवत नसल्याने
त्सयांची तापवून पि परिक्षा कितात.पि त्सयांत सुध्दा छे द घेऊन त्सयांचे रूप पिािे यानें चांगली
परिक्षा िोते. संदभि ३ पृष्ठ १५६.
पंचार ननपुिैधाितौ संभाव्यंते च कृ त्ररमा:।
व्दावेवाकृ त्ररमौ ज्ञेयौ यावर सिजो स्त्मृतौ ॥
खिी परिक्षा
३.१० इति परिक्षा
अंगाने पिीक्षा किण्याची िंभि धचन्िे आिेत. रुपांनी चाि प्रकािे पिीक्षा िोते. जातींची पि चािच
प्रकािे माहिती शमळते. नेर तीस आिेत. तसेच अरिष्ट पि तीस आिेत. भूशम दोन प्रकािची असून
आवाज आठ प्रकािचा असतो व मानाचे ति इतके प्रकाि आिेत की िे सवि नमुने कािखान्यात
ठेवलेलेच चांगले. संदभि ३ पृष्ठ १५६.
ितभंगानन चत्सवारि रूपाणि जातयस्त्तथा ।
त्ररंिस्त्रेराणि जानीयादरिष्टानन तथैव च ॥
भूशमस्त्तु जव्दववधा ज्ञेया ध्वननिष्टववधो मत: ।
मानं तु ववववधं प्रोक्तं सवेषां संग्रिो मत: ॥
***.***

18. भृगुशिल्पसंहिता- संिोधित मराठी आवृत्ती – प्रा अिोक नेने
Page 18
प्रकिि ४ –नौकािास्त्र
४.०१ नौके ची व्याख्या: वािा व पाण्याचा प्रवाि या दोन्िींचा जीत संयोग िोतो ती नौ. समुद्ांत
सफिी कििािे मिाधग-या, गलबते वगैिे नौ िोत. यांत शिडांचा मुख्यत्सवे उपयोग के लेला
असतो.संदभि १ पृष्ठ १८
पवमानसोमाभ्यां नीता नौ: ॥ भ्रुगुसंहिता अ. १०
नौके ची व्याख्या
४.०१ जल सेतु: बंदिात नावा लागण्यासाठी जो धक्का बांधतात त्सयाला पि सेतूच म्िितात.
धक्क्याची िचना नद्यातील बंधा-याप्रमािेच असते . िा धक्का भितीपासून ओिोटीपयित उतिता
असला ति सवि काळ याला नावा लाविे सोईचे असते. िा पाय-याप्रमिे असला म्ििजे याला
घाट म्िितात व िा मािसे व नावा या दोिोंनािी उपयोगी पडतो .नद्यावि असे घाट असतात.
संदभि १ पृष्ठ २४.
समुद्ाज्जनपदं प्रववष्टुं ननष्काशभतु वा सेतुबंधं नौका आश्रयाथि: ।
सच सिणिवद् व्यसनोदयेष्ववप नावाश्रयोपयुक्त: स्त्यात् ॥ भ्रुगुसंहिता अ. ११
जल सेतु
***.***

19. भृगुशिल्पसंहिता- संिोधित मराठी आवृत्ती – प्रा अिोक नेने
Page 19
प्रकिि ५ – िथिास्त्र
५.१ घंटापथ: डोंगिावि चढवयाचे म्ििजे झाडावि वेली जिा चढतात त्सया प्रमािे प्रदक्षिा घाशलत
जावे. या प्रदक्षिेचा चढ लांबीच्या सोळाव्या हिश्यापेक्षा कमी असावा. संदभि १ पृष्ठ २३.
धगिेिािोििं कु यािद वृक्षािोिीलतासमम्।
आयामषोडिोभागाद् िीनंस्त्याद उच््यं सदा ॥ भ्रुगुसंहिता अ. १०
घंटापथ
५.२ घंटापथ रचना: डोंगिातील िस्त्ता िा नेिमी उंच सखल असा किावा. कांिी भाग वि चढावे
मग थोडे उतिावे, कफरून चढावे व उतिावे असे असावे ििजे ववसावा शमळून सोईचे िोते. िसता व
डोंगि यात प्रस्त्रवि (गटाि ) असावे. संदभि १ पृष्ठ २३.
धगिोने:सििं कु यािदविोिािोििात्समकम् ।
धगिेस्त्त्सटात्ससंसिानी: प्रस्त्रविांतरिता भवेत् ॥
उभयोिंतिे स्त्रोत: प्रस्त्रविाथुं सदा भवेत । भ्रुगुसंहिता अ. १०
घंटापथ िचना
५.3 घंटापथ पृष्टभाग: घाटातील िस्त्त्सयाचा पृष्ठभाग बािेरून आंत पडता असावा म्ििजे जाण्या-
या येिा-या गाड्यांचा झोक आतल्या अ‍ॅंगास ििातो. िस्त्त्सयाविील सवि पािी डोंगिाच्या अंगाला
असलेल्यागटािात गोळा िोते व बािेिची बांधलेली बाजू ढासळत नािी. संदभि १ पृष्ठ २३.
मध्यननम्न: पुिे ग्रामे बहि:स्त्रावी समे स्त्थले ।
अंत:स्त्रावी भवेत्सप्संथा धगिेिािोििे सदा ॥भ्रुगुसंहिता अ. १०
घंटापथ पृष्टभाग
५.४ भ्रुगुदर ककं वा बोगदा: डोंगिाच्या दोन्िी अंगास सखल जशमन असून िस्त्ता पि त्सयाचप्रमािे
जािािा असेल तेंव्िा डोंगिावि चढिे व कफरून खाली उतििे इतकी खटपट किण्यापेक्षा तो डोंगि
फ़ोडून त्सयातून आिपाि वववि कििेच सोईचे असते. या ववविाला दोिोकडून सुिवात करून त्सयाचा
संयोग मध्ये कोठे तिी घडवून आिावा. त्सयामुळे िस्त्त्सयाची लांबी िो उन मेिनत वाचते. या
ववविाला भृगुदि (भृगुंनी कोिलेला) असे म्िितात. संदभि १ पृष्ठ २३.
धगिेिंतभेदीय: पंथास्त्तजव्दविं स्त्मृतम् ।
अंतद्िवानसािेि तस्त्य बंधनशमष्यते ॥ भ्रुगुसंहिता अ. १०

20. भृगुशिल्पसंहिता- संिोधित मराठी आवृत्ती – प्रा अिोक नेने
Page 20
भ्रुगुदि ककं वा बोगदा
५.४ सेतु ककं वा पुलाची आवश्यकता: ज्या प्रमािे डोंगिातून पाि जाण्यास बोगदा त्सयाचप्रमािे द-
यातून नद्यातून पाि जाण्यास सेतु ककं वा पुल वेळी नदीचे काठ उंच असल्याने ते फोडून खाली
तळापयुंत जािे व वि कफरून चढिे याला फाि खचि येईल तेव्िा आिपाि पुल करून जािेच
चांगले. िा िस्त्ता पहिल्याने जास्त्त खचािचा असला तिी हितावि असतो. संदभि १ पृष्ठ २४.
धगिेयिथावजव्दविं नद्यां सेतुस्त्तथोच्यते ।
समो-िस्त्व्तम: पंथा व्ययकािी सुखाधधक: भ्रुगुसंहिता अ. ११
सेतु ककं वा पुलाची आवश्यकता
५.५ पुलासाठी जकात िुल्क: नदीला नावा चालण्यासािखे बािािी महिने पािी असले तिी नावेत
माल घालिे व काढिे व नावेपयुंत खाली व वि नेिे यापेक्षा सिळ पुलावरून जािेच श्रेयस्त्कि व
कमी खचािचे असते. असल्या पूलावि नावांच्या उतािाएवढी जकात ठेवली ति लोक आनंदाने
देतात व पुलाचाखचि बािेि पडतो. संदभि १ पृष्ठ २४.
िेमंतग्रीष्मतायासुि नदीषु नौकातिित: सेतुबंध: श्रेयान् ।
पण्यमानेनसेतुमुपयुंजानो यारावेतनं ददद्यु: ॥ भ्रुगुसंहिता अ. ११
पुलासाठी जकात िुल्क
५.६ वाितुकीची सािने: जमीनीवरून चालिािी जी याने त्सयांना ‘भूशमयान ‘ म्िितात. त्सयात िथ
िे प्रमुख आिे. पाण्यावरून चालिािे जे यान ते ‘जलयान’ िोय. त्सयांत नौका िे प्रमुख आिे.
ववस्त्तवावरून जािािे ककं वा आकािातून चालिािे जे यान त्सयाला ‘अजननयान’ ककं वा ‘व्योमयान’
म्िितात. यांत ववमान िे प्रमुख आिे. अजननयान’ म्ििजे आगगाडी नव्िे. संदभि २ पृष्ठ
१२६
अश्वाहदकं तु यद्यान भूशमयानं स्त्थले जस्त्थतं ॥
जले नौकै वयानं तज्जलयान शमनतस्त्मृतं ।
अजननयानं ववमानंस्त्याद् व्योमयानं तदेवच ॥ भ्रुगुसंहिता अ ५
वाितुकीची सािने

21. भृगुशिल्पसंहिता- संिोधित मराठी आवृत्ती – प्रा अिोक नेने
Page 21
५.७ रथांचे प्रकार : िथांना बसववलेल्या चाकांवरून िथांचे नऊ प्रकािकितात. त्सयात दोन चाकांचा
िा सवि कामी आिे व तीन चाकांचा न मोडिािा असा आिे. िी चाके नउ पयुंत वाढत जातात.
नऊचाकी िथाला िथति म्िितात. संदभि २ पृष्ठ १४१
िथोनवववधा: प्रोक्त: सच्चक्र ववभेदत:।
द्ववचक्रं सविकायेषु त्ररचक्रं ननत्सयमेवच ॥
त्ररचक्रोवाचतुश्च्क्र: पंचिट् सप्तचक्रयुक्।
नवाष्टचक्रयुक्तोवा नवचक्रो िथंति: ॥ भ्रुगुसंहिता
िथांचे प्रकाि
५.८ रथांची ननशममती: लोखंडी णखळे चाक्या, मोठ मोठे कोच बोल्ट वगैिेनी िथाचे भाग एकमेकांना
जखडून टाकावे म्ििजे िथ मजबूत िोतो. दोन आंखा मधधल अंतिाला ’नेशमताि’ असे म्िितात.
सवि गोल भागांना लोखंडी मापण्या अगि धांवा बसवव्या िे चवथे बंधनच आिे. आंख व दांडी
यांचे बंधन िे पहिले बंधन. दांडी व जू यांचे बंधन िे दुसिे बंधन. आंख व दाडी यांना साठा
जोडिे िे नतसिे बंधन व धावा ,मापण्या िे चवथे बंधन िोय. या प्रमािे िथाला चाि बंधने
असतात. या शिवाय जागोजाग चक्या व कु ण्या िे एक पांचवे बंधनच िोय, िी पाच बंधने
नेिमी तपासली पाहिजेत. संदभि २ पृष्ठ १४२.
अथ: वपंडैश्चकीलैश्व्ि स्त्वाग्रस्त्वाग्रकीलैमििििै:।
बंधयेिस्त्य िक्षाथुं यथादृढातिं भवेत् ॥
अक्षयोिंतिं तर नेशमताि शमनतस्त्मृतं ।
वलयाहदअय: पट्टं चतुथिबंधनं भवेत् ॥ भ्रुगुसंहिता
िथांची ननशमिती
५.९ रथांचा उपयोग: िाज्याशभषेकाच्या वेळी , िाजांच्या लढाईत , मोठया समािंभात, मंगलप्रसंगी ,
देवपूजेच्या वेळी व सोमयागांत या सिा कामांच्या वेळी िथात बसिे इष्ट असते. इति वेळी

22. भृगुशिल्पसंहिता- संिोधित मराठी आवृत्ती – प्रा अिोक नेने
Page 22
ििीवि बसिे श्रेष्ठ समजतात.लक्ष्मीची कमाल मयािदा म्ििजे ‘गजांत’ ििीवि बसिे िी िोय.
संदभि २ पृष्ठ १४३
सवििाज्याशभषेके च िाजयुध्दे मिोत्ससवे ॥
मंगले देवपूजायां सोमयागे तथैवच ।
इनतषट्कमािकालेषु िथािोििशभष्यते ॥ भ्रुगुसंहिता
िथांचा उपयोग
५.१० रथ ननशममती साठी झाडांची ननवड: िथांसाठी कोिती झाडे वापिावीत त्सया बाबत भृगुनी
संधगतले आिे की िाक बाभुळ जाती, खैि, शिरिष,अजुिन सािडा, ननंब,चािोळी ,वपशित, कटफल,
मोिाडा , आंबा, फिस , नाग व पुन्नाग िी झाडे वापिावीत. संदभि २ पृष्ठ १४१
िाक जानतंच दीिंच शिरिषंचाजुिनं तथा ।
ननंबंच वपशितंचैव कट् फलं मधुकं तथा ॥
क्षीरििा खहदिं चैव खहदिं कालबंधनं ।
चुतंच पनसचैव नागं पुन्नागमेवच ॥ भ्रुगुसंहिता अ .?
िथ ननशमितीसाठी झाडांची ननवड
***.***

23. भृगुशिल्पसंहिता- संिोधित मराठी आवृत्ती – प्रा अिोक नेने
Page 23
प्रकिि ७- वास्त्तुिास्त्र
७.० बांिकामाचे साहित्य: .खांब, तुळ्या व छप्पि यांचे सामान म्ििजे झाडे, दगड व ववटा िोत.
त्सयांचे खांब पुष्कळ हदवस हटकतात. संदभि १ पृष्ठ ३२.
इष्टकाश्चद्ुमा सवाि: स्त्तंभा:प्रोक्ताजश्चिंतना: ॥ भ्रुगुसंहिता अ.१५
बांधकामाचे साहित्सय:
बांिकामासाठी सामान: माती ,ववटा,चूना, दगड व लाकडी फळ्या , धातुंचे परे व ित्सने यांनी
खधचत अिा सामथ्यािनूसाि किाव्यात.
मृहदष्टका सुधािैला फलकाहदकशभविकं ।
िेमित्सनाहदसहितं गृिंकायि यथाबलं ॥ भ्रुगुसंहिता अ.२
बांिकामासाठी सामान
बांिकामाच्या साहित्यावररल संस्कार : वस्त्तु घेतली म्ििजे नतचा विि (वगिवािी), शलंग (गुिाची
खुि),वय (जन्मल्यापासूंचा काळ), अवस्त्था (त्सया काळाचा नतच्यावि झालेला परििाम ) िे पािून
व नतच्यात कोिती िक्ती ककती आिे िे ठिवून मग नतच्या अवस्त्थेनूसाि नतला जेथे वापिावयाची
असेल त्सया जागेला लागिा-या गुिांना अनुरूप असे नतच्यावि ‘संस्त्काि’ किावे. संदभि २ पृष्ठ
५६.
वििशलंगवयोवस्त्था: परिक्षचबलाबल ।
यथायोनयंयथास्त्थानं संस्त्कािान्काियोसुधी: ॥ भ्रुगुसंहिता
बांिकामाच्या साहित्यावररल संस्कार
बालत्सव कौमािं यौवनमथवाधिकं च ननधनं ।
पंचवयांस्त्तेतेषांमध्ये, नेष्टे, िेषािीष्टानन॥ भ्रुगुसंहिता
संदभि २ पृष्ठ ५८

24. भृगुशिल्पसंहिता- संिोधित मराठी आवृत्ती – प्रा अिोक नेने
Page 24
घराचा िेजार : िेजा-याची िरििे, ऋदये व मने सािखी असावीत म्ििजे त्सयांचे आचाि उच्चाि व
ववचाि एकसािखे असावेत म्ििजे िेजाि सुखाचा िोतो. संदभि २ पृष्ठ १५६
समाननव: ििीिाणि समानन ऋदयननव:।
समानस्त्तुवोमना यथान: सुसिासनत ॥ भ्रुगुसंहिता अ.
घराचा िेजार
बांिकामाचे साहित्य : माती , ववटा, चूना, दगड, लाकडी फळ्या, धातूंचे परे व ित्सने यांनी खधचित
अिा सामथ्यािनूसाि किाव्या . किाचीिी शभंत के ली तिी नतने तोच मतलब साधतो. व ऐपती
प्रमािे तफावत पि िोते. संदभि २ पृष्ठ १५८.
मृहदष्टका सुधाशिला फलकाहदकशभविक ।
िेमित्सनाहदसंहितं गृिंकायियथाबलं ॥ भ्रुगुसंहिता अ. ?
बांिकामाचे साहित्य
घराचे छप्पर: मातीच्या शभंतीवि गवताचे छप्पि घालावे. धातु व ित्सनांनी घिांची शिखिे मढवतात.
संदभि २ पृष्ठ १५८.
तृिैस्त्तु मृण्मयं छाद्यं इष्टकाशभिमृण्मयं।
धातुशभधाितुयुक्तंच शिखिैििित्सन मंहदतं ॥ भ्रुगुसंहिता अ. ?
घराचे छप्पर
घरातील चौक: घि चौवीस िात चौिस असले ति त्सयांत चौदा िात चौिस चौक असावे. संदभि २
पृष्ठ १६१.
स्त्यादूभूशमिेका वसुिस्त्त गेिे दिाशम वृध्दयाच तत: पिंभवेत्॥
घरातील चौक
देिननििय: वास्त्तुसाठी जशमनीची ननवड

25. भृगुशिल्पसंहिता- संिोधित मराठी आवृत्ती – प्रा अिोक नेने
Page 25
कोितेिी शिल्पकमि म्िटलेकीं ते किण्यासाठी अगोदि जागा पाहिजे. या जागेची ननवड कििे िे
काम पहिले िोय. पंचमिाभूतांपैकी पहिले भूत व पृथ्वीवरिल सवि वस्त्तूंचा आधाि यासाठी अगोदि
पृथ्वीची परिक्षा किावी व मग तीवि शिल्पकमि सुरू किावे. संदभि ३पृष्ठ ९६.
भूतानामाहदभूत्त्वादधाित्सवाज्जगजत्सस्त्थते: ।
पूवुं भूशमं परिक्षेत साधनं तदनंतिच ॥ भृगुसंहिता अ.४
पंचमिाभूतांपैकी पहिले भूत
वस्तूची पररक्षा: कोित्सयािी वस्त्तूची परिक्षा किवयाची म्ििजे ती विि (िंग) , गंध (वास) , िस
(चव) , आकाि (आकृ ती), हदक् (ढाळ) ,िब्द (आवाज) व स्त्पिि यांच्या योगानेकितां येते. संदभि-
३पृष्ठ ९७.
वििगंधिसाकािहदक्िब्दस्त्पििनैिवप ।
परिक्ष्यैव यथायोनयं गृिीयाद्द्व्यमुिमम् ॥ भृगुसंहिता अ.४
वस्तूची पररक्षा
1 वणम (रंग) – पांढिी , तांबडी, वपवळी व काळीअिाचाि प्रकािच्या जशमनी असतात. त्सयात पांढिी
उिम, तांबडी, मध्यम, वपवळी कननष्ठ व काळी शिल्पकामाला अयोनय म्ििून ठिली आिे. संदभि-
३पृष्ठ ९७.
श्वेता िक्ता च वपता च मृत्सस्त्ना चतुवविधा ॥
श्वेता तु ब्राम्ििी कृ ष्िा िुद्ी तथेतिा ॥ भृगुसंहिता अ. ?
श्वेता िक्ता च पीताच कृ ष्िा भूस्त्तु चतुवविधा ।
तेषामाद्यास्त्रयोग्राह्याश्च्तुथी वजजिता बुधै: ॥ भृगुसंहिता अ.४
वणम (रंग)
शिल्पिास्त्रातील चातुविण्य – शिल्पिास्त्रात सवि वस्त्तु, पिु, पक्षी प्रािी
इत्सयाहदंचे चाि श्रेिीत ववभाजन के लेले आढळते. ह्या चाि श्रेिी म्ििजे १-
ब्राम्िि (पहिल्या श्रेिीचा) ,२-क्षत्ररय(दुस-या श्रेिीचा), ३-वैश्य (नतस-या श्रेिीचा)
व ४-िुद् (चवथ्या श्रेिीचा). विि म्ििजे श्रेिी ककं वा िंग. पांढिा िंग सुयिप्रकाि
जास्त्तीत जास्त्त पिवतीत कितो. या उलट काळा िंग सुयिप्रकाि जास्त्तीत जास्त्त
िोषून घेतो. म्ििून पांढिा िंग सवाित श्रेष्ठ ति काळा िंग सवाित कननष्ठ
समजला जातो.लाल िंग व वपवळा िंग अनुक्रमे मध्यम व कननष्ठ मानले

26. भृगुशिल्पसंहिता- संिोधित मराठी आवृत्ती – प्रा अिोक नेने
Page 26
जातात. ब्राम्िि समाजाकडून कशमत कमी धेतात व समाजाला जास्त्तीत जास्त्त
(ज्ञान) पित कितात म्ििून पांढिा िंग ब्राम्िि समजला जात असे. या उलट
िुद् समाजावि जास्त्तीत जास्त्त अवलंबून िोते म्ििून काळा िंग िुद् समजला
जात असे. चातुविण्य म्ििजे चाि िंग, चाि प्रकािच्या जाती नव्िे.- संपादक
2 गंि – भृगुंनी तुपासाख्या, िक्तासािख्या, तेलासािख्या व मासळी सािख्या वासाची अिा चाि
प्रकािच्या जशमनी साधगतल्या आिेत. त्सयापैकी िेवटच्या प्रकािची (मासळी सािख्या वासाची)
शिल्पकामाला अयोनय सांधगतली आिे. संदभि-३पृष्ठ ९७.
घृत्सगंधा िक्तगंधा तैलगंधा तथैव च ।
मत्सस्त्यगंधा भवेद्भूशममिमत्सस्त्य गंधा ना िोभना॥
भृगुसंहिता अ.४
गंि
3. रस - भृगुंनी मधुि, तुिट, आंबट व कडू अिा चाि प्रकािच्या जशमनी साधगतल्या आिेत. त्सयात
कडू िसाची जशमन वाईट असे सांधगतली आिे. संदभि-३पृष्ठ ९८
रस
४. आकार- भृगुंनी स्त्फहटकांचे चाि प्रकाि चौकोन, षटकोन, अष्टकोन व गोल असे सांधगतले
असून त्सयात गोल वाईट म्ििून सांधगतले अिे. कािि गोल स्त्फहटक एकमेकांत नीट गुंतलेले
नसतात. संदभि-३पृष्ठ ९८.
चतुिस्त्रा षडस्त्राच अष्ठस्त्रा वतुिलाकृ नत: ।
भूशमश्चतुवविधा प्रोक्तावतुिला तर गहििता॥ भृगुसंहिता अ.४
स्फहटकांचे आकार
5 हदक् (जशमनीचा उतार) –जशमनीचा उताि पूवोिि असावा पि दज्ञक्षिेकडे असू नये म्ििून
भृगुंनी सांधगतले आिे. संदभि-३पृष्ठ ९९.
प्रागूििप्लवं योनयं अवानदज्ञक्षिगहिितं॥ भृगुसंहिता अ.४
हदक् (जशमनीचा उतार)
मधुिा च कषाया च आम्लका कटुका तथा ।
भूशमश्चतुवविधा प्रोक्ताकटुका तर गहििता ॥ भृगुसंहिता अ.४

27. भृगुशिल्पसंहिता- संिोधित मराठी आवृत्ती – प्रा अिोक नेने
Page 27
६ िब्द (आवाज) - भृगुंनी जशमनीचा आवाज फक्त गंशभि असावा इतके च सांधगतले आिे. संदभि-
३पृष्ठ १००.
गंशभिनननदाभूशम: शिल्पकमािणि पूजजता ॥ भृगुसंहिता अ.४
िब्द (आवाज)
७ स्त्पिि – जशमनीचा स्त्पिि समशितोष्ि असा असावा . उन्िाळ्यात थंड व हिवाळ्यात गिम असा
असावा.
शभंतीचा पाया:जेथे खडक लागत नािी अिा भागात शभंतींचा पाया नेिमी पािी असते इतक्या
खोलीवि असावा.जेथे चांगला खडक लागतो तेथे पाया खडकापयुंत न्यावा. व या दोन्िी गोष्टी
साधत नसतील ते पाया चांगला घट्ट व भाि सिन कििा-या माती पयुंत न्यावा.
शभिेमूिलं स्त्थापनीयं जलांते।
पाषािे वा सुजस्त्थिायां धरित्रयां ॥
शभंतीचा पाया
शिल्पाचे सामान: भृगुंनी दगड, ववटा, चूना लाकु ड, माती, धातु व ित्सने िी शिल्पकमािसाठी द्व्ये
सांधगतली आिेत. संदभि ३पृष्ठ १०९
शिलेष्टकासुधादारुमृत्ससनामृल्लोष्टलोिका: ।
एतानन शिल्पद्व्याणि मुख्यत्सवेन ननरूवपता: भृगुसंहिता अ.४
शिल्पाचे सामान
संस्कार: प्रत्सयेक जजनसेचा विि (वगि, पायिी), शलंग (गुिांची खूि), वय (जन्मल्यापासूनचा कळ),
अवस्त्था (गेल्या काळामुळे झालेले परििाम) व त्सयामुळे त्सया वस्त्तूच्या हठकािी उत्सपन्न झालेले
सामथ्यि ककं वा कोमलता िे लक्षात घेऊन ती जजन्नस ज्या हठकािी वापिावयाची व नतच्यावि
ताि पडावयाचे त्सयांचा ववचाि करून ससकाि किावे. संदभि ३पृष्ठ १०९
वििशलंगवयोवस्त्था: पिीक्ष च बलाबलं ।
यथायोनयं यथािजक्त संस्त्कािांकाियेत्ससुधी ॥ भृगुसंहिता अ.४
संस्कार
३. वय – वस्त्तु जन्मल्यापासून जो काळ जातो त्सयाला वय असे म्िितात. वयाचे पांच प्रकाि
आिेत. बालत्सव, कौमाि, यौवन, वाधिक्य आणि ननधन. या पांचांपैकी बालत्सवव ननधन िी उपयोगी
नसून बाकीची उपयोगी आिेत. कोित्सया कामाला ककती वयापयुंत कोिती वस्त्तू वापिावी िे पुढे

28. भृगुशिल्पसंहिता- संिोधित मराठी आवृत्ती – प्रा अिोक नेने
Page 28
ननिननिाळे सांगण्यात येईलच.सामान्यत: अगदी नववन जन्मलेली वस्त्तु ककं वा फाि जूनी झालेली
वस्त्तु शिल्पकमािला उपयोगी नािी इतके लक्षांत ठेवावे. संदभि ३पृष्ठ ११४.
बालत्सवं कौमािं यौवनमथ वाधिक्यं च ननधनं च ।
पंचवयांस्त्तेयेयानंत्सयेष्टै शिष्टानीष्टानन ॥ भृगुसंहिता अ.४
वय
४. अवस्था- वस्त्तूची कोित्सयािी वेळेची जस्त्थनत म्ििजे नतची अवस्त्था िोय. अवस्त्था चाि आिेत.
प्रकृ नत, संस्त्कृ नत, संकृ नत व ववकृ नत. वस्त्तूची जन्मत: मूलस्त्वरूपभूत जी अवस्त्था ती नतची
प्रकृ नत िोय. वस्त्तु जन्मल्यावि नतची अवस्त्था आपल्या कामाला योनय अिी सुधाििा मािसे
कितात ती नतची संस्त्कृ नत िोय. वस्त्तु के ली तिी तींत कांिी गुिांची वाि ििातेच व िी उणिव
भरून काढण्यासाठी तीत त्सया गुिाने संपन्न अिा वस्त्तुची जी शमसळ कितात तीस संकृ नत
म्िितान व ती वस्त्तु वापिल्यावि ववशिष्ट प्रकािच्या
तािांमुळे नतची जी अवस्त्था िोते ती ववकृ ती िोय. संदभि ३पृष्ठ ११४.
संस्त्काि: बांधकामासाठी सामान तयाि कििे
(१)माती
कश्यपसंहिते माती संबंधी ववस्त्तृत माहिती हदली आिे. भृगुंनी आपल्या संहितेत मातीला फाि
कमी मित्सव हदलेले आिे. त्सयांचे मुख्य द्व्य म्ििजे दगड.
(२) ववटा – इष्टका: भट्टीच्या तळािी वाळलेली धचंच वगैिेंची लाकडे घालावीत. मधून मधून
गवत,धानाचे तुस व लाकडाचा भुसा घालावा व भट्टी झाकू न ठेवावी. संदभि ३ पृष्ठ १३०
िुष्कधचंचाहदिाखाशभिास्त्तीथुं सुमुिुतिके
पलाि भासकै : पश्चाद ब्रीह्याभासैस्त्तुषैस्त्तथा
आच्छाद्याजभ्द: समशसंचेद् िाखां प्रज्वलयेित: भृगुसंहिता अ.?
ववटा
ववटेची पररक्षा: ववटा तयाि किण्याची कृ ती व ववटांच्या जातीसंबंधी ववस्त्तृत माहिती मय व
कश्यपसंहितेत सापडते. भृगुंच्या मताप्रमािे ववटा गुळगुळीत, सािख्या भाजलेल्या , चांगला
आवाजाच्या ,साकािाने सुबक नछद्े नसलेल्या अिाव्या. स्त्री पुरुष शलंगभेद पािून वापिाव्या.
संदभि ३ पृष्ठ १३१
सुजस्त्ननधा: समदनधाश्च सुस्त्विास्त्ता: सुिोभना: ।

29. भृगुशिल्पसंहिता- संिोधित मराठी आवृत्ती – प्रा अिोक नेने
Page 29
स्त्रीशलंगाश्चावप पुजल्लंगा भेदनछद्ाहदवधचिता: भृगुसंहिता अ.५
ववटेची पररक्षा
(३) सुिा ककं वा चूना: चूना खािीतून खोदून काढून ककं वा ितातील चूनखडीचे दगड वेचून गोळा
कितात.िी चूनखडी वड वगैिे नन:साि झाडांच्या लाकडांनी भट्टी घालून भाजतात. भाजल्यावि
नतजवि स्त्वछ पािी टाकू न नतला वविवतात. पाण्यामुळे चून्याची वविी जाते. असाचूना चाळिीने
चाळून त्सयातील खडे वगैिे काढून टाकतात .नंति या चून्यात किाल ककं वा मुनदीच्या आकािची
दीड ते दोन पट वाळू टाकतात. मळण्यासाठी पािी टाकू न घािीत मळतात. या घािीला
‘पुटभेदचक्र’ असे यंर म्िितात. यातील चाके उभी आडवी कफितात. संदभि ३ पृष्ठ १३३.
ककि िं वजन्िना दनधं चूणिितं सुजलेन च ।
वेधधतं नततऊना च ग्राह्यं वपष्टं सुसूक्ष्मकं ॥
साधे त्ररपादं द्ववगुिं ककं जल्कशसकतांववतं ।
किालं वाथ मुनवी वा तेन मानेन योजयेद्॥
व्यासाधिधित्ररभागैनतीव्रामध्येपिे पिे ।
पुटभेदेन चक्रे ि मदियेज्जलाशमधश्रकं ॥ भृगुसंहिता अ.५
सुिा ककं वा चूना
(४) िैल ककं वा दग़ड: चांडाल,पुल्कस, व्याध, पुशलंद वगैिे आपला व्देष कििािे जे लोक त्सयांनी
खिाब करून ठेवलेल्या व वारुळे साप मसनवटी वगैि असलेल्या जशमनी या वाईट व
त्सयाचप्रमािे तेथे सापडिािे दगड पि वाईट. तेधथल दगड गुि पािूनच घ्यावे. संदभि ३ पृष्ठ १३६.
चंडालपुल्कसव्याधपुशलंदाध्यैववंदूवषता:
वजल्मकाहि स्त्मिानाढ्या ननंद्या बूवपि तजच्छला ॥
भूपरिग्रििे पूवुं ननंहदता याश्च भूमय: ।
तव्दताश्च शिला: सम्यनवजिनीया गुिैबुधै: ॥ भृगुसंहिता अ.६
िैल ककं वा दग़ड
(५) फलक ककं वा लाकु ड: दुध(साय), तेल व तूप यांनी कु -िाडाला धाि द्यवी वजशमनीपासून
िातभि उंच ठेवून तीन घाव घालून पिावे. जि त्सया खाचेतून पािी आले ति ते झाड अजून
वाढिाि िोते असे समजावे व दाट िस आला ति ठीक आिे असे समजावे. झाडाच्या फांद्या
अगोदि तोडून मग बुंध तोडावे ; अगि अगोदि बुंध तोडून मग फांद्या तोडाव्या. िातभि तुकडा
मोजण्यास व फु टीसाठी उपयोगी आिे. संदभि ३ पृष्ठ १४४
दुनधतैलघृतै: सम्यक् संतेज्य पििोमुिखं ।

30. भृगुशिल्पसंहिता- संिोधित मराठी आवृत्ती – प्रा अिोक नेने
Page 30
मुले िस्त्तं व्यपोह्द्योध्वे त्ररजश्छवा तर लक्षयेद् ॥
वरिस्त्रावो वववृध्दयथि: क्षीिं पुरवववधिनं ।
पातयेदुििाग्रं व पूवािग्रं वा वनस्त्पनतं ॥ भृगुसंहिता
फलक ककं वा लाकु ड
बांिकामासाठी झाडे पाडणे: साल, अश्मिी व अजकिी िी झाडे अगोदि फांद्या तोडून मगच बुंध
तोडून पाडावी, कांिी झाडे ठेवून झाडें पाडिे असेल ति मोकळी जागा पािून नतकडे ती पाडावी.
एकदम झाडे पाडिे असतील ति झाडांनी झाड पाडू नये. दि एक झाडाला दोन्िी बाजूंनी सािखे
तोडून मग पाडावी. पाडलेले लाकु ड सिळ व चौिस करून मग ते मुिुतिमेढीसाठी नेिेअसेल ति
पांढ-या कापडाने गुंडाळून गाडीत घालून न्यावे. संदभि ३ पृष्ठ १४५
सालाश्मजिकिीनां उध्वािच्च पतनं िुभं ॥
ननगिमाजस्त्थनतमद् भुत्सवा वृक्षांतिननपातने।
अन्योन्यं पतनं नेष्टं छे ध्यं चोमयत: समं ॥
चतुिरं ऋजुं कृ त्सवा मुिूतिस्त्तंभसंग्रिे ।
शसतपट्टेन संछद्य स्त्यंदने न्यस्त्य वेियेद्॥ भ्रुगुसंहिता अ. ११
बांिकामासाठी झाडे पाडणे:
लाकडावर संस्कार : ज्या हठकािी कािखाना चालत असेल तेथे वाळूवि िी लाकडे नेउन ठेवावी.
लाकडाचा िेंडा पूवि ककं वा उिि हदिेकडे किावा म्ििजे दज्ञक्षि पजश्चम हदिेने येिा-या वा-याने ते
बुंधाकडून वाळत जाते.लाकु ड िस वाळेपयुंततसेच िािु द्यावे. लाकु ड तोडल्यापासून ननदानसिा
महिने री उलथे पालथे सुध्दा करू नये , मग कामांत वापििे ति लांबच िाहिले. संदभि ३ पृष्ठ
१४५.
कमिमंडपके न्यस्त्य वालुकोपरि िाययेद्॥
प्रागग्रं चोििाग्रं वाप्यािुष्कं िक्षयेत्सपुन:।
पिावृिं न कतिव्यं आषण्मासं द्ुमाहदकं ॥ भ्रुगुसंहिता
लाकडावर संस्कार
झाड तपासणे: समता अगि पिािीने नछद् घेउन पाहिल्याने उभे झाडच तपासावे. नंति दांडा
घातलेल्या जड िस्त्राने (िातोड्याने) त्सयास ठोकू न पोकळ वगैिे पिावे. म्ििजे लाकु ड तोडण्याची
मेिनत व्यथि जात नािी. संदभि ३ पृष्ठ १४५.
तीक्ष्ण्सूच्यष्टलीभ्यां च िोधयेत्सप्रथमं द्ुमं ।
गुरुिरेि मिता यसहटलेन प्रिाियेत्॥ भ्रुगुसंहिता

31. भृगुशिल्पसंहिता- संिोधित मराठी आवृत्ती – प्रा अिोक नेने
Page 31
झाड तपासणे
झाडांचे चार वणम: गभाित जी झाडे कहठि असतात ती फिस, आंबा वगैिे अंत:साि िोता व ती
क्षत्ररय समजावी; धचंच, बाभूळ वगैिे सगळा भाग सािखा असलेली ती सविसाि िोत व िी िुद्
समजावी, नािळी,पोफळी,वेळू िी बािेिचा भाग कहठि असिािी यांना बहि:साि झाडे म्ििावी ,
िी बैश्य िोत. ज्यात कोिताच भाग कहठि नािी अिी झाडे म्ििजे िेवगा,सातवि, िुक, पळस
वगैिे िी नन:साि झादे िोत. िी ननरुपतोगी. वड, वपंपळ , उंबि िी झाडे असाि असून त्सयांना
ब्राम्िि समजावे. वड, वपंपळ , उंबि िी झाडे फाि पिोपकािी व सिसा ना मििािी , अिा
झाडांना आपि पूज्य मानतो. संदभि ३ पृष्ठ १४७.
अंत:सािश्च वृक्षा: पनसतरूमुखा: सविसािाश्च धचंचा- ।
िाकाद्या नारिके िक्रमुकयवफलास्त्ते बहि:सािवृक्षा: ॥
नन:सािा शिग्रुसप्तच्छदिुकतिव:ककं िुकाद्याश्च सवे।
तेष्वाधौ क्षरिुद्ौ भव ... वैश्य-ववप्रास्त्िोऽन्ये ॥ भ्रुगुसंहिता
झाडांचे चार वणम
इमारतीस योग्य झाडे: भृगुंनी आपल्या विि व्यवस्त्थेला अनुसरून लांबलचक यादी न देता
थोडक्यात कोिची झाडे इमाितीस वापिावी व वापरू नये याचे ननयम सांधगतले आिेत. सिळ,
मजबूत गाभा असलेली, पुष्कळ हदवस जगिािी, वािा, पाउस व उन्िे सोसिािी, पािी अगि
जशमनीवि िोिािी झाडे त्सया त्सया जागी शमळिािी शिल्पकमािला घ्यावी. वड, उंबि, वपंपळ वगैिे
असाि झाडे इमाितीला घेउं नयेत. ज्यात िस फाि अिी झाडे साधाििपिे घिाला योनय नािीत.
ती देवळात (देवपूजेत) वापिावी. शििंप झाडे सविर चांगली. संदभि ३ पृष्ठ १४९.
ऋजव: सािवंतश्च दृढाश्च धचिजीववन: ।
विािवातातपसिा जलस्त्थलभवाश्च ये ॥
तिेददेिेिोभ्दवा: िस्त्ता ग्राह्या: स्त्यु: शिल्पकमिसु ।
असाििाणखन: सवािन् वजियेद्गृिकमािणि ॥
प्रायि: क्षीितिवो न मानुषग़्रुिधचता: ।
देवधामसु ते योनया: सवेषां शिंिुपा: िुभा: ॥ भ्रुगुसंहिता
इमारतीस योग्य झाडे
झाडांची शलंगे: झाडांची शलंगे दोन प्रकािाने ठिववतात. एक सामान्यत्सवे व दुसिे ववशिष्ट झाडांचे
गुि पािून. ते प्रकाि असे. मुळापासून िेंड्यापयिन सिळ, गोल व अनेक फांद्या असलेले झाड ते