Карбон қышқылдары, табиғатта таралуы, алынуы, қасиеттері,қолданылуы

1. Сабақтың тақырыбы
Карбон қышқылдары, табиғатта таралуы, алынуы,
қасиеттері,қолданылуы.
Сабақтың
мақсаты
Білімділік: Карбон қышқылдарының жалпы сипаттамасы,
жіктелуі, түрлері, алыну жолдары мен қасиеттері, сақтау,
қолдануы және тұздары жайлы түсініктерін
кеңейту,пәнаралық негізде ерекшеліктерін білуі, мәнін
түсінуі, білімдерін жүйелеуі.
Дамытушылық: Қышқылдар туралы білімдерін
тереңдету, логикалық ойлау қабілеті мен есептеу
дағдыларын жетілдіру, өзара байланысын ашуы, өз
бетінше еңбектенуі, белсенділігін арттыру, пәнге
қызығушылығын ояту.
Тәрбиелік: Адамгершілікке, ұқыптылыққа, білімге
талпыну, іздену, жауапкершілік қабілеттерін тереңдету,
білімді жүйелі қолдануға, өмірмен байланысын ұғынуға
тәрбиелеу.

2. Сабақтың
міндеттері
1.Карбон қышқылдарының жіктелуі,
аталуы мен изомерленуін ажыратады.
2. Карбон қышқылдарының алыну
жолдары мен табиғатта кездесуін біледі.
3.Карбон қышқылдарына тән қасиеттерді
анықтайды.
4.Карбон қышқылдарын сақтау,қолдану
туралы түсініктерін жүйелейді.
5. Тұздарының аталуы мен қолданылуы,
өмірдегі маңызын ұғынады.

5.  1)C → CH4 →HC≡CH→CH3 CHO→C2H5 ОН

 CaCO3→CaO→CaC2→C2H2→C2H4→
 CH2 –CH2 – OH
 OH
 3)C2H6→C2H4→C2H2→C6H6→C6H5Cl→
 C6H5OH
 Реакция теңдеулерін дұрыс жазды, теңестіре
алады, аттарын біледі. 4-ұпай.
 Реакцияның жүру белгілеріне мән береді.1-ұпай.

6.  1. Карбон қышқылдарының құрамы.
 Молекуласында – СООН карбоксил тобы болады.
 O (карбонил тобы)
 R – (COOH)x немесе R – C
 ОН (гидроксил
тобы) немесе
 CnH2n+1 COOH
 2. Карбон қышқылдарының жіктелуі.
 1. Көмірсутек радикалының табиғатына
байланысты жіктеу.
Жаңа сабақ

7. 
Қаныққан Қанықпаған Ароматты
CH3COOH (этан)
сірке қышқылы
CH3CH2COOH
пропион (пропан)
қышқылы
C17H35COOH стеарин
қышқылы
CH2=CH – COOH
пропен (акрил)
қышқылы
СН3 – СН= CH=CH –
COOH сорбин
қышқылы
C17H29COOH линолен
қышқылы
С17Н31СООН линол
қышқылы
С17Н33СООН олеин
қышқылы
C6H5 – COOH
бензой қышқылы
C6H4 – (COOH)2 фтал
қышқылы
2. Карбон қышқылдарының жіктелуі.
1. Көмірсутек радикалының табиғатына
байланысты жіктеу.

8. Бірнегізді Көпнегізді
CH3COOH (этан) сірке
қышқылы
CH2=CH – COOH пропен
(акрил) қышқылы
HCOO – COOH қымыздық
(этанди) қышқылы
HCOO –CH2 – COOH малон
қышқылы
HCOO –CH2 –CH2 - COOH
янтарь қышқылы
фтал, изофтал, терефтал
қышқылдары

9.  4. Атаулары және изомерлері.
 СН3 – СН – СООН 2 метилпропан қышқылы
 СН3 (метилпропан қыш-ы)
 СН3
 СН3 – С – СООН 2,2 диметилпропан қыш-ы
 СН3

 СН3
 СН3 – С – СН2 – СООН 3,3 диметилбутан қ-ы
 СН3
 СН3 – СН2 – СН2 – СООН май немесе бутан
 қышқылы

10. .
Көпшілік түрлерінің құрсақ
бөлімінде шаншары мен улы
бездері жақсы дамыған, улы
бездерінен бөлінетін
сұйықтық – құмырсқа
қышқылы деп аталады.
Құмырсқа (Formіcіdae) –
жарғаққанаттылар
отрядының бір тұқымдасы.
Құмырсқа денесінде 70-тен
астам микроэлемент, 20-дан
астам амин қышқылы,
витаминдер бар. Қазіргі
кезде Қытайда құмырсқадан
аса бағалы азықтық, дәрілік
қасиеті бар препараттар
дайындалады.
Құмырсқаларға жүргізілген
зерттеулер нәтижесінде
олардың жұқпалы
аурулармен ауырмайтындығы
анықталған. Құмырсқадан
алынатын дәрілер буын
ауруларын, қант диабетін
емдеуде, қан қысымын
реттеуде қолданылады.
Шаншарлы қалақай (Urtica
dioica)
Сірке қышқылы E460 ең танымал тағамдық қышқыл. Ол
эссенция түрінде қышқылы 70-80% болып шығарылады.
Тағамдық өнімдерді консервілеуде ертеден
қолданылады.
Ашыту арқылы алынған сірке қышқылының хош иісі мен
дәмін ашудың қосымша өнімдері, күрделі эфирлер
(этилантат және т.б) жоғарғы спирттер, органикалық
қышқылдар қалыптастырылады.

11. Шүйгіншөп қышқылы
(Валериан қышқылы)
С4Н3СООН — бір негізді,
қанық органикалық қышқыл.
Изовалериан қышқылы бос күйінде
біраз мөлшерде валериан тамырында
кездеседі. Оны валериан тымырын су
буымен айдау арқылы бөліп алады.
Изовалериан қышқылы көбіне мед.
препараттар алу үшін
пайдаланылады.
Лавр тұқымдасы — мәңгі жасыл,
қос жарнақты өсімдік.
Діңінен, жапырағынан эфир майы, камфора алынады,
дәрі жасалынады; парфюмерияда, кондитер, тамақ
өнеркәсібінде қолданылады. Кейбір түрінің (авокадо)
жемісі жеуге жарамды, емдік қасиеті бар.
Қымыздықтың құрамында
өте көп қымыздық қышқылы бар
Жержаңғақ (Arachіs)
Кәдімгі қымыздық
Зығыр тұқымы

12.  1.1. Карбон қышқылдарын алкандарды тотықтыру арқылы:
 [O]
 CH3 – CH2 – CH2 – CH3 → 2CH3 – COOH
- бутан -H2O

 1.2. Спирттерді тотықтыру:

 [O]
 CH3 – CH2OH → CH3 – COOH
- этанол -H2O

 1.3. Альдегидтерді тотықтыру:

 [O]
 CH3 – CHO → CH3 – COOH
- этаналь -H2O


13.  2. Алкендерді көміртек (ІІ) оксиді мен су буы катализатор (H2SO4) қатысында (p,t) алады.
 кат
 R – CH = CH2 + CO + H2O →R – CH2 – CH – COOH
 3.Спирттерді көміртек (ІІ) оксидімен әрекеттестіргенде түзіледі:
 кат
 R – OH + CO→ R – COOH

14.  Н – СООН
 СН3 – СООН өткір иісті, сұйық, Н2О Ер
 СН3 – СН2 – СООН
 СН3 – СН2 – СН2 – СООН (Н2О) Ае жағымсыз иісті

15.  R – COOH ↔ R – COO- + H+

R – COOH + H2O ↔ R – COO- + H3O+
 Суда еритін карбон қышқылдары диссоциацияланады.
 Тұздар түзілуі:
 2RCOOH + Mg → (R - COO)2Mg + H2↑
 Белсенді, белсенділігі орташа металдармен орынбасу
 реакциясына түседі, сутек ығысады.

 2RCOOH + MgO → (RCOO)2 Mg + H2O
 Металл оксидтерімен әрекеттесіп, тұз және су түзіп, алмасу реакциясы жүреді.

 RCOOH + NaOH → RCOONa + H2O
 Сілтілермен бейтараптану реакциясы барысында тұз жіне су түзеді.

 CH3COOH + NaHCO3 → CH3COONa + H2O + CO2↑
 Қышқыл тұздармен әрекеттесіп, әлсіз қышқылдарды тұздарынан ығыстырады.

 RCOOH + NH3 → R – COONH4
 аммоний тұзы
 Аммиакпен әрекеттескенде аммоний тұзы түзіледі.
 3.RCOOH + РCl → RCOCl + POCl + HCl Галогенангидридтер түзілуі

16. Индикатор Қышқылдық Сілтілік Бейтарап
Лакмус Қызыл Көк Күлгін
Фенолфталеин Түссіз Таңқурай
түсті
Түссіз
Метилоранж Қыз ғылт Сары Қызғылт сары
Әмбебап Қызыл Көк Сары
R – COOH ↔ R – COO- + H+
R – COOH + H2O ↔ R – COO- + H3O+
RCOOH + NaOH → RCOONa + H2O
Сілтілермен бейтараптану реакциясы
барысында тұз жіне су түзеді.

17.  4. Күрделі эфир түзілуі (эфирлену реакциясы)
 R – CO OH + H OCR` ↔ R – CO – OCRꞌ + H2O

 Күрделі эфир түзілуі. (этерификациялау)
 О О
 СН3С + С2Н5ОН → СН3 – С + Н2О
 ОН О С2Н5


 O O
 5. CH3 COOH + HOCOCH3→CH3 – C – O – C – CH3 + H2O
 сірке ангидриді

 6. Декарбоксилдену.
 О NaOH + CaO
 СН3 – С ------------→ CH4 + CO2
 О – Н


 7. Көмірсутек радикалы бойынша реакцияға түсуі.
 Сірке қышқылының хлормен әрекеттесуі:
 H H
 CL – CL + H – C – COOH → CL – C – COOH + HCl
 H H
 хлорсірке қышқылы
 Бұл қышқыл сірке қышқылына қарағанда күшті қышқыл.

18.  Әр дертке –бір қышқыл
 Жемістердің ішінде ең пайдалысы – алма қышқылы. Ол май басу, тамақтың қабынуы,
буынның, өт қабығының, тоқ ішек пен аш ішектің қабынуы және созылмалы асқазан ауруы
кезінде көмектеседі.
 Жүзім (шарап) қышқылы – тыныс алу мүшелеріне жағымды әсер етеді. Көкжөтел,
бронхит, плеврит, тіпті туберкулездің алғашқы белгілері байқалғанда да оны қолданса,
қақырық түсіруші дәрі ретінде емдейді. Сонымен қатар, әлсіреп, жүйке шаршағанда, қан
аздық кезінде шипа береді.
 Шие және барбарис қышқылдары – жүйке жұмысын реттейді.
 Сары өрік қышқылы – ішекті дезинфекциялап, асқорытуды жақсартады.
 Алмұрт (груша) қышқылы – шөлді, ауырсынуды басып, көкжөтелге қарсы әсер етеді.
 Алхоры (қара өрік қышқылы) – көзді демалдырып, көру қабілетін жақсартады.
 Таңқурай (малина) қышқылы – дене қызуын түсіреді. Суық тиіп, бас ауырғанда
көмектеседі.
 Бүлдірген мен құлпынай қышқылдары – организмдегі бүйрекке жиналып жатқан
тастарды ерітіп, сыртқа шығарады. Ал үнемі пайдалансаңыз, олардың жаңадан жиналуына
жол бермейді. Жүрек- тамыр жұмыстарын реттейді.

19.  2.1. Этиленнен сірке қышқылын қалай алады? Реакция
теңдеуін жазуы.
 2. Сірке және хлорсірке қышқылдарының қышқылдық
қасиеттерін салыстырғанда қайсысының қышқылдығы
басым болады?
 3.Сірке қышқылы мен пропанол-1-дің арасындағы
күрделі эфир түзілу реакция теңдеуін жазуы.

21.  Орындалатын тапсырмалар сәйкестендіру тесті:
 1. Оттекті органикалық қосылыстар:
 Біратомды спирттер
 Альдегидтер
 Карбон қышқылдары
 Көмірсутектер
 Көмірсулар
 Жалпы формуласы: А. Cn(H2O)m
 Б. CnH2n+1OH
 В. CnH2n+2
 Г. CnH2n+1 COOH
 Д. CnH2n+1COH
 2. Оттекті органикалық қосылыстар:
 Біратомды спирттер
 Көпатомды спирттер
 Фенолдар
 Күрделі эфирлер
 Көмірсулар
 Заттардың формуласы:
 А. R – CO – OCORꞌ
 Б. C2H5OH
 В. (C6H10O5)n
 Г. CH2OH – CH2OH
 Д. C6H5OН

22.  3. Карбон қышқылының қайнау температурасының жоғары болу себебі
 А)олардың суда еритіндігінде
 Б)құрамында көмірсутек радикалының болуында
 В)сутектік байланыстың болуында
 Г)сутектің болуында
 Д)көміртектің санында

 4. Карбон қышқылының үшінші өкілі.
 А)құмырсқа қышқылы Г)май қышқылы
 Б)пропион қышқылы Д)сірке қышқылы
 В)валериан қышқылы

 5. Карбон қышқылының жалпы формуласы.
 А)R-COOH
 Б)R-O-R1
 В)R-OH
 Г)R- COH
 Д)R-O-R1
 Теңдеу жүйесін шешті. 1-ұпай
 Оның шешімін тапты. 1-ұпай
 Табылса неше шешімі бар екендігін дәлелдеді 1-ұпай

23.  Сабақты бекіту кезеңі:

 Сабақтың міндеттері бойынша бекіту.
 (4 ұпай)
 Қорытындылау
 Бағалау парағы бойынша оқушыларға сабаққа
қатысқанына сай баға қою.
 Кері байланыс
 Білемін, білдім, білгім келеді
 Үйге тапсырма беру
 Оқулықтан және қосымша ақпараттардан
 карбон қышқылдары туралы мағлұматтар іздеуі
