1. Манлайллын онол, хандлагууд
МАНЛАЙЛЛЫН ОНОЛ, ХАНДЛАГУУД
Удирдах, манлайлах тухай ойлголт нь юуны өмнө удирдлагын
харилцаатай холбоотой. Аливаа удирдлагын хамгийн гол нь үр дүнтэй
манлайлах явдал юм. Удирдагч манлайлагч хоѐр адил ойлголт биш бөгөөд
удирдагч, дарга хүн манлайлагч байх шаардлагатай байдаг.
Манлайлал гэдэг нь бусдад нөлөөлөх чадвар, хүн
бүрт байгууллага, бүлгийн өмнө тавигдсан зорилго,
зорилтыг хэрэгжүүлэх хүсэл, тэмүүлэл төрүүлэх
урлаг юм.1
Нөгөөтэйгүүр манлайлал нь хувь хүн
тодорхой зорилгод хүрэхийн тулд бусдад нөлөөлөл
үзүүлэх үйл ажиллагаа юм.
Дэлхийн хоѐрдугаар дайны дараа манлайллын талаар хэд хэдэн онол
гарсан. Уг асуудлаар 1930-1933 онд 55, 1950-1953 онд 152 бие даасан
судалгаа хийгдсэн.
Нэрт эрдэмтэн Ральф Стогдилл 1974 онд манлайллын
талаарх өргөн хүрээтэй судалгаагаа дуусгаж наад зах нь гурван
мянган ном, өгүүлэл судлах хэрэгтэйг тэмдэглэж байв.2
Манлайллын тухай онолын олон чиг хандлагууд байдаг. Тэдгээр нь
манлайллын ямар хүчин зүйлүүд илүү үр дүнтэй, яагаад үр дүнтэй байдаг вэ
гэдгийг илрүүлж, урьдчилан харахыг оролдсон юм.
Мөн Бихевиорист-эрдэмтэд хамгийн үр нөлөөтэй удирдлагын гол
хүчин зүйлүүдийг тодорхойлохын тулд гурван чиг хандлагыг ашигласан.3
Үүнд нь:
Хувь хүний шинж чанарын хандлага
Үйл хөдлөлийн хандлага
Нөхцөл байдлын чиг хандлага
Мөн манлайллын онол, хандлагуудыг зарим сурах бичигт ангилахдаа4
:
Генетикийн онол
Манлайлах хувийн шинжийн онол
Зан үйлийн онол
Нөхцөл байдлын онол
1
Ерөнхий ред. Х.Пүрэвдаваа “Менежмент” сурах бичиг. 3 дахьхэвлэл, УБ 2009 он. хуу 226
2
Мөн тэнд. хуу 232
3
Д.Болормаа “Менежмент” сурах бичиг. 3 дахь хэвлэл, УБ 2001 он. хуу 204
Ерөнхий ред. Х.Пүрэвдаваа “Менежмент” сурах бичиг УБ 2009 , Х.Лутчимэг, Л.Дамдинсүрэн “Удирдахуйн ухаан” УБ 2013

2. Манлайллын онол, хандлагууд
Генетикийн онол
Манлайллын хамгийн эртний тайлбар бол манлайлах чадвар “ген”-
ээр дамждаг гэж үздэг. Манлайлагч болж төрдөг болохоос биш, түүнийг бий
болгож болдоггүй гэж энэ онолыг дүгнэдэг. Эх, эцгээсээ, эсвэл хоѐулангаас
манлайлах генийг өвлөн авсан хүн удирдагч болдог гэж тайлбарладагт
генетикийн хандлагын онцлог тал оршино. Хаад, ихэс дээдсийн түүхээс
харахад манлайллын генетик хандлагыг баримталдаг хүмүүс өөрсдийн
зиндаанд гэр бүл болцгоодог.5
Их Британид XVI-XVII зуунд дипломат алба мэргэжлийн,
төрийн үйл ажиллагааны бие даасан салбар болон гарч
ирсэн түүхтэй. Дипломат албыг мэргэжлийн шатанд
гаргах нь онолын хувьд Английн гүн ухаантан, улс төрч
Жон Локкийн дэвшүүлсэн “Үндэстний эрх ашгийн
сургаал” дээр суурилсан гэж үздэг. Үүний дагуу гадаад
бодлогыг “нийгмийн сайн сайхны ашиг сонирхолд
нийцүүлэн хэрэгжүүлж чадахуйц мэргэн, ухаалаг” хүмүүс
хөтлөн явуулах ѐстой гэж үздэг ажээ. Британийн хувьд
дипломат албаны нийгмийн дүр төрх нь зөвхөн язгууртан эрх баригч
зиндаанаас дипломат албаны боловсон хүчин бүрэлдэж иржээ.6
Тухайн
үедээАнглийн дипломат алба нь зөвхөн язгууртнуудын үр хүүхдүүдэд
өвлөгдсөөр ирсэн байна.
Манлайлах хувийн шинжийн онол
Манлайлах тухай шинж төрхийн онолыг Дэлхийн хоѐрдугаар дайны
дараа маш нарийн хянаж байсан хэдий ч одоо ч гэсэн дэлгэрсээр байгаа
билээ. Нэртэй дарга хүмүүсийн амьдрал, удирдлагын арга барилыг
менежментийн амжилтанд хүрэх шинж төрх гэж дүгнэхийг оролддог хүмүүс
янз янзаар шинжилсээр ирсэн.7
Дарга хүний ухаан, ноѐн нуруу, өөртөө итгэлтэй байдал, харьцах
чадвар, хүмүүсийн сонирхлыг төрүүлэх чадвар, амжилтанд хүрэх хүсэл,
шийдэмгий байдал, санаачлага зэрэг шинж төрхүүдийг бизнест амжилт олох
төрхийн шинжүүд гэж шинжээчид тодорхойлсон байна.
Генетикийн онолоор бол шинж төрхийг сурч эзэмшдэггүй харин энэ нь
өвлөгдөн удамшина гэж үздэг. Хэрэг дээрээ харилцааны дадлага зэрэг
манлайллын онолын шинж төрхийг сурч эзэмшиж болдог. Үүнд анхаарал
хандуулснаар менежментийн судлаачид манлайлах зан үйлд ихээхэн
төвлөрч эхэлсэн байна.
5
Х.Лутчимэг, Л.Дамдинсүрэн “Удирдахуйн ухаан” сурах бичиг. 3 дахь хэвлэл, УБ 2013, хуу 111
6
Д.Цолмон, Д.Оюунсүрэн, С.Баясгалан “Гадаад бодлого, дипломат ажиллагаа, дипломат албаны үндэс” УБ 2009 он. хуу 135
7
Х.Лутчимэг, Л.Дамдинсүрэн “Удирдахуйн ухаан” сурах бичиг. 3 дахь хэвлэл, УБ 2013, хуу 111-112

3. Манлайллын онол, хандлагууд
Америкийн Нэгдсэн
Улсын Ерөнхийлөгч бүрт
өөрсдийн гаргасан алдаа
байдаг ч тэдний уран
илтгэх чадварыг өндөр
түвшин гаргаж
хөгжүүлсэн хүч
хөдөлмөрийнх нь өмнө сөхрөхөөс өөр яах билээ. Америкийн Ерөнхийлөгч
болсон хүн уран илтгэх өндөр чадвартай байдаг учраас ард түмнээ өөрийн
араас дагуулж, хүчирхэг нэгдсэн бодлого хэрэгжүүлж, амьдралынхаа төлөө
урагш үргэлж тэмцэхийг ятгаж чаддаг. Тухайлбал, А.Линколын “Наян долоон
жилийн өмнө бидний аавууд энэ тивд шинэ үндэстэн байгуулахдаа иргэн
бүрийг тэгш эрхтэй байгаасай л гэж хүссэн. Бид тэр хүслийг биелүүлэх
ѐстой юм. Учир нь бид аав, ээжийн хайртай, итгэлийг хүлээсэн хүүхдүүд
мөн” гэж хэлсэн нь тэгш эрхийн төлөө тэмцэлд хайхрамжгүй хөндий,
идэвхигүй, үлбэгэр байдал гаргадаг хүммүсийн сэтгэлгээг хүчтэй тэмцэлд
уриалж чадсан юм.8
Манлайллын зан үйлийн хандлага
Манлайлагч гэж хэн бэ? Ямар нөхцөлд манлайлагч болдог вэ? гэсэн
асуулт нь хүний харилцааны хандлагын хүрээнд судлах менежментийн
судалгааны том чиглэл байсан. Хүний харилцааны хандлага нь хувь хүний
үүрэгт бус, харин өөр дээр нь анхаарлаа төвлөрүүлж, хувь хүний сэтгэл
санаанд тулгуурлан бүтээмжийг дээшлүүлэхийг эрэлхийлж байсан.
Фредерик Тейлорийн “Ганц зөв зам” гэдэг баримтлалыг хэрэглэн бүх
нөхцөлд үр ашигтай байж чадах “хамгийн сайн удирдах арга барил” гэдгийг
тодорхойлохыг энэ хандлага эрмэлзэж байжээ. Манлайллын энэ хандлагын
зан үйлд төвлөрсөн байдал нь манлайллын гарал, үр нөлөөг танин мэдэх
боломж олгосон боловч, манлайлах хамгийн сайн арга барилыг эрэлхийлж
байсан нь энэ хандлагын сул тал юм.9
Зан үйлийн хандлага нь манлайллыг
ойлгох гэсэн судалгаан дээр тулгуурласан ойлголт юм.
Чингис хааны манлайллын зарим шинж чанар төрмөл
байж болох авч бүхэлд нь тийм гэсэн хариулт өгөхөд
учир дутагдалтай. Манлайлах арга барил эзэмшихэд
орчин нөлөөлсөн. Есүхэй эцгээс дүү нарын хамт өнчин
хоцорч, ах дүү Тайчууддаа алдагдан хар нутагт хаягдан,
амьдралын түмэн бэрхшээлийг даван туулж өссөн
Тэмүүжин 10 орчим наснаасаа өрхийн ахмад хөвүүний
хувьд аливаа ажил үйлсэд дүү нараа оройлон орох
8
Б.Мөнх-Эрдэнэ “Уран илтгэгч” УБ 2013 он. хуу 15-16
9
Ерөнхий ред. Х.Пүрэвдаваа “Менежмент” сурах бичиг. 3 дахьхэвлэл, УБ 2009 он. хуу 235

4. Манлайллын онол, хандлагууд
шаардлага амьдралаас урган гарсан билээ. Эцэг нэг авч өөр эхийн хүү
Бэгтэрийг харван алахад Тэмүүжин манлайлсан, найман шарга морио
өдрөөр үзтэл дээрэмдүүлэхэд дүү нартаа: “Та нар чадахгүй, би нэхье”
/Монголын Нууц Товчоо 90/ гэж хэлсэн нь гэрийн дотор түүнийн манлайлах
рольтой болсныг илтгэнэ.10
Манлайллын нөхцөл байдлын онол
Орчин үеийн эрдэмтэд үйл хөдлөлийн ямар арга маяг, хувийн шинж
чанар тодорхой нөхцөлд байдалд бусдаас илүү таарах вэ гэдгийг
тодорхойлохоор эрмэлзэж байна. Янз бүрийн нөхцөл байдал, янз бүрийн
зохион байгуулалтын бүтцийг шаарддагийн адил, тодорхойлохоор эрмэлзэж
байна. Янз бүрийн нөхцөл байдал нь янз бүрийн зохион байгуулалтын
бүтцийг шаарддагийн адил, тодорхой нөхцөл байдалд өөрийгөө янз бүрээр
авч явах ѐстой гэсэн утгатай юм.11
Манлайллын үр дүнд мэдээжээр нөлөөлдөг нэг
зүйл нь менежерийн хувийн шинж чанар юм.
Менежерийн чадвар нь хувийн хэрэгцээ, хүмүүс
хоорондын харилцааны болон техникийн ажлын
дадлага, хүрэх гэсэн хувийн сонирхол, өмнөх
туршлага, мөн байгууллагаас өгнө гэсэн
урамшууллыг хэр зэрэг үнэлж байгаа байдал
зэргээс бүрэлддэг байна.12
Мөн манлайллын үр дүнд нөлөөлдөг хоѐр дахь гол хүчин зүйл бол
ажлын мөн чанар юм. Ажлын үзүүлэлтийг яв цав тодорхойлоогүй цагт
манлайллын чиглэл, төвлөрөх зүйл хоѐр дутаж үр дүнтэйгээр удирдахад
бэрх болно. Удирдлагын ажилтанд чиглэсэн арга барил бол хамтарч
бүлгээр ажиллах шаардлага ихтэй ажилд илүү үр ашигтай байна гэдгийг олж
харахад тийм хэцүү биш юм.
10
“Менежер” мэргэжил-аргазүй, мэдээлэл суртчилгааны сэтгүүл. 03/2011 № 8(26). хуу 60
11
Д.Болормаа “Менежмент” сурах бичиг. 3 дахь хэвлэл, УБ 2001 он. хуу 206
12
Х.Лутчимэг, Л.Дамдинсүрэн “Удирдахуйн ухаан” сурах бичиг. 3 дахь хэвлэл, УБ 2013, хуу 115