Bürokrasi Neden Başarısız? : Kamu Tercihi Perspektifinden Tahliller

1. BÜROKRASİ NEDEN
BAŞARISIZ?
KAMU TERCİHİ PERSPEKTİFİNDEN TAHLİLLER
Prof. Dr. Can Aktan
http://www.canaktan.org http://www.canaktan.net

2. TAHLİL 1:
SAHİPLİK (MÜLKİYET) VE ETKİNLİK

3. ORGANİZASYONEL PERFORMANS KRİTERLERİ
PERFORMANS
GÖSTERGELERİ
KARLILIK
YENİLİK
KALİTE
MALİYETVERİMLİLİK
ÇALIŞANLARIN
MEMNUNİYETİ
MÜŞTERİ
MEMNUNİYETİ
Özsermaye, aktif ve satış kârlılığı
Çalışan başına kârlılık oranı
İnsan, sistem ve donanım kalitesi
Mal ve hizmet kalitesi
Alınan patent
sayısı
Ürün yaşam
süreci
İşgücü ve sermaye
verimliliği
Toplam faktör verimliliği
İşgücü ve malzeme
maliyeti
Finansman maliyeti
Toplam maliyetler
Şekil-1: Organizasyonların Performanslarının Değerlendirilmesinde ve Ölçülmesinde
Yararlanılabilecek Başlıca Göstergeler
PERFORMANS
GÖSTERGELERİ
KARLILIK
YENİLİK
KALİTE
MALİYETVERİMLİLİK
ÇALIŞANLARIN
MEMNUNİYETİ
MÜŞTERİ
MEMNUNİYETİ
Özsermaye, aktif ve satış kârlılığı
Çalışan başına kârlılık oranı
İnsan, sistem ve donanım kalitesi
Mal ve hizmet kalitesi
Alınan patent
sayısı
Ürün yaşam
süreci
İşgücü ve sermaye
verimliliği
Toplam faktör verimliliği
İşgücü ve malzeme
maliyeti
Finansman maliyeti
Toplam maliyetler
Şekil-1: Organizasyonların Performanslarının Değerlendirilmesinde ve Ölçülmesinde
Yararlanılabilecek Başlıca Göstergeler

4. KİMİN PARASINI HARCIYOR?
Kendi parasını Başkasının parasını
KİMİNİÇİNHARCIYOR?
KendisiiçinBaşkasıiçin
I II
III IV

5. İsraf ve
savurganlıkların en
az görüldüğü alan
HEM KAMUSAL
HEM DE ÖZEL
ALAN
İsraf ve
savurganlıkların en
az görüldüğü alan
ÖZEL ALAN
İsraf ve
savurganlıkların en
fazla görüldüğü alan
KAMUSAL ALAN
A B
C D
BaşkasıİçinKendisiİçin
KİMİNİÇİNHARCIYOR?
KİMİN PARASINI HARCIYOR?
Kendi Parasını Başkasının Parasını
Şekil-2: İsraf ve Savurganlık Yönünden Özel Harcama ve Kamusal Harcama Alanları
Kaynak: Milton Friedman and Rose Friedman, Free to Choose, New York: Harcourt Brace
Jovanovich, 1980. S.116. (Şekil üzerinde tarafımızdan bazı değişiklikler yapılmıştır.)
İsraf ve
savurganlıkların en
az görüldüğü alan
HEM KAMUSAL
HEM DE ÖZEL
ALAN
İsraf ve
savurganlıkların en
az görüldüğü alan
ÖZEL ALAN
İsraf ve
savurganlıkların en
fazla görüldüğü alan
KAMUSAL ALAN
A B
C D
BaşkasıİçinKendisiİçin
KİMİNİÇİNHARCIYOR?
KİMİN PARASINI HARCIYOR?
Kendi Parasını Başkasının Parasını
Şekil-2: İsraf ve Savurganlık Yönünden Özel Harcama ve Kamusal Harcama Alanları
Kaynak: Milton Friedman and Rose Friedman, Free to Choose, New York: Harcourt Brace
Jovanovich, 1980. S.116. (Şekil üzerinde tarafımızdan bazı değişiklikler yapılmıştır.)

6. MÜLKİYETİ KİM YÖNETİYOR?
sahip vekil
MÜLKİYETŞEKLİNASIL?
kamuözel
I II
III IV

7. İsraf ve
savurganlıkların en az
görüldüğü alan
Kamusal mülkiyetin
sahibi (halk) mülkiyeti
(teşebbüsü) kendisi
doğrudan yönetmiyor
İsraf ve
savurganlıkların en
fazla görüldüğü alan
KAMUSAL ALAN
A B
C D
KamuMülkiyetiÖzelMülkiyet
MÜLKİYETŞEKLİNASIL? MÜLKİYETİ KİM YÖNETİYOR?
Sahibin Kendisi Sahibin Vekili
Şekil-3: İsraf ve Savurganlık Yönünden Özel Mülkiyet ve Kamusal Mülkiyet Alanları
İsraf ve savurganlıkların
ikinci derecede en az
görüldüğü alan
ÖZEL ALAN
İsraf ve
savurganlıkların en az
görüldüğü alan
Kamusal mülkiyetin
sahibi (halk) mülkiyeti
(teşebbüsü) kendisi
doğrudan yönetmiyor
İsraf ve
savurganlıkların en
fazla görüldüğü alan
KAMUSAL ALAN
A B
C D
KamuMülkiyetiÖzelMülkiyet
MÜLKİYETŞEKLİNASIL? MÜLKİYETİ KİM YÖNETİYOR?
Sahibin Kendisi Sahibin Vekili
Şekil-3: İsraf ve Savurganlık Yönünden Özel Mülkiyet ve Kamusal Mülkiyet Alanları
İsraf ve savurganlıkların
ikinci derecede en az
görüldüğü alan
ÖZEL ALAN

8. ETKİNLİK
YÜKSEK
I II
III IV
KamuÖzel
MÜLKİYET
YAPISI
Yönetici
Konumunda
Yönetici
Konumda Değil
Şekil- 5: Organizasyonel Etkinlikte “Sahibin” Yönetimdeki Görevi ve Piyasa Yapısının Rolü
ETKİNLİK
YÜKSEK
ETKİNLİK
DÜŞÜK??
Sahibin Yönetimdeki
Rolü ve görevi
ETKİNLİK
YÜKSEK
I II
III IV
KamuÖzel
MÜLKİYET
YAPISI
Yönetici
Konumunda
Yönetici
Konumda Değil
Şekil- 5: Organizasyonel Etkinlikte “Sahibin” Yönetimdeki Görevi ve Piyasa Yapısının Rolü
ETKİNLİK
YÜKSEK
ETKİNLİK
DÜŞÜK??
Sahibin Yönetimdeki
Rolü ve görevi

9. TAHLİL 2:
BÜROKRASİ :
MONOPOLCÜ PİYASALARDA HİZMET ARZI

10. PİYASA YAPISI
rekabet tekel
MÜLKİYETYAPISI
özelkamu
I II
III IV

11. ETKİNLİK
YÜKSEK
I II
III IV
KamuÖzel
MÜLKİYET
YAPISI
REKABET TEKEL
Şekil- 4: Organizasyonel Etkinlikte Mülkiyet ve Piyasa Yapısının Rolü
ETKİNLİK
DÜŞÜK
ETKİNLİK
DÜŞÜK??
PİYASA YAPISI
Kaynak: Hartley ve Parker, 1993, s.13’deki matris esas alınarak tarafımızdan çizilmiştir.
ETKİNLİK
YÜKSEK
I II
III IV
KamuÖzel
MÜLKİYET
YAPISI
REKABET TEKEL
Şekil- 4: Organizasyonel Etkinlikte Mülkiyet ve Piyasa Yapısının Rolü
ETKİNLİK
DÜŞÜK
ETKİNLİK
DÜŞÜK??
PİYASA YAPISI
Kaynak: Hartley ve Parker, 1993, s.13’deki matris esas alınarak tarafımızdan çizilmiştir.

12. Şekil-6: Etkinlik Yönünden Piyasa ve Mülkiyet Yapısı
MÜLKİYET YAPISI
PİYASA YAPISI
TAM ÖZEL
MÜLKİYET
FONKSİYONEL
REKABET
Karma mülkiyet
korporatif mülkiyet
Sendikalist Mülkiyet
TAM KAMUSAL
MÜLKİYET
(Sosyalist Mülkiyet)
OLİGOPOL DUOPOL MONOOPOL
YÜKSEK ETKİNLİK DÜŞÜK
Şekil-6: Etkinlik Yönünden Piyasa ve Mülkiyet Yapısı
MÜLKİYET YAPISI
PİYASA YAPISI
TAM ÖZEL
MÜLKİYET
FONKSİYONEL
REKABET
Karma mülkiyet
korporatif mülkiyet
Sendikalist Mülkiyet
TAM KAMUSAL
MÜLKİYET
(Sosyalist Mülkiyet)
OLİGOPOL DUOPOL MONOOPOL
YÜKSEK ETKİNLİK DÜŞÜK

13. ÖZEL TEŞEBBÜSÖZEL TEŞEBBÜS
Özel teşebbüs işletme sahibi tarafından
yönetiliyor
Özel teşebbüs işletme sahibi tarafından
yönetiliyor
“Özel teşebbüs” sahip’in atadığı yöneticiler
tarafından yönetiliyor
“Özel teşebbüs” sahip’in atadığı yöneticiler
tarafından yönetiliyor
ÖZELÖÖZELZEL
ÖZELYÖNETİMÖÖZELYZELYÖÖNETNETİİMM
KARMA TEŞEBBÜSKARMA TEŞEBBÜS
Karma teşebbüs özel sektör yönetimindeKarma teşebbüs özel sektör yönetiminde
Karma teşebbüs devlet yönetimindeKarma teşebbüs devlet yönetiminde
KARMAKARMAKARMA
KARMAYÖNETİMKARMAYKARMAYÖÖNETNETİİMM
KAMU TEŞEBBÜSÜKAMU TEŞEBBÜSÜ
Kamu teşebbüsü “yönetim sözleşmesi” ile
özel kesim tarafından yönetiliyor
Kamu teşebbüsü “yönetim sözleşmesi” ile
özel kesim tarafından yönetiliyor
Kamu teşebbüsü , siyasal iktidarca atanan
devlet memurları tarafından yönetiliyor
Kamu teşebbüsü , siyasal iktidarca atanan
devlet memurları tarafından yönetiliyor
KAMUKAMUKAMU
DEVLETYÖNETİMİDEVLETYDEVLETYÖÖNETNETİİMMİİ
MÜLKİYETSPEKTRUMUMMÜÜLKLKİİYETSPEKTRUMUYETSPEKTRUMU
YÖNETİMSPEKTRUMUYYÖÖNETNETİİMSPEKTRUMUMSPEKTRUMU
DÜŞÜKETKİNLİKYÜKSEKDDÜÜŞŞÜÜKETKKETKİİNLNLİİKYKYÜÜKSEKKSEK
Şekil- 7: Mülkiyet, Yönetim Yapısı ve Etkinlik
ÖZEL TEŞEBBÜSÖZEL TEŞEBBÜS
Özel teşebbüs işletme sahibi tarafından
yönetiliyor
Özel teşebbüs işletme sahibi tarafından
yönetiliyor
“Özel teşebbüs” sahip’in atadığı yöneticiler
tarafından yönetiliyor
“Özel teşebbüs” sahip’in atadığı yöneticiler
tarafından yönetiliyor
ÖZELÖÖZELZEL
ÖZELYÖNETİMÖÖZELYZELYÖÖNETNETİİMM
KARMA TEŞEBBÜSKARMA TEŞEBBÜS
Karma teşebbüs özel sektör yönetimindeKarma teşebbüs özel sektör yönetiminde
Karma teşebbüs devlet yönetimindeKarma teşebbüs devlet yönetiminde
KARMAKARMAKARMA
KARMAYÖNETİMKARMAYKARMAYÖÖNETNETİİMM
KAMU TEŞEBBÜSÜKAMU TEŞEBBÜSÜ
Kamu teşebbüsü “yönetim sözleşmesi” ile
özel kesim tarafından yönetiliyor
Kamu teşebbüsü “yönetim sözleşmesi” ile
özel kesim tarafından yönetiliyor
Kamu teşebbüsü , siyasal iktidarca atanan
devlet memurları tarafından yönetiliyor
Kamu teşebbüsü , siyasal iktidarca atanan
devlet memurları tarafından yönetiliyor
KAMUKAMUKAMU
DEVLETYÖNETİMİDEVLETYDEVLETYÖÖNETNETİİMMİİ
MÜLKİYETSPEKTRUMUMMÜÜLKLKİİYETSPEKTRUMUYETSPEKTRUMU
YÖNETİMSPEKTRUMUYYÖÖNETNETİİMSPEKTRUMUMSPEKTRUMU
DÜŞÜKETKİNLİKYÜKSEKDDÜÜŞŞÜÜKETKKETKİİNLNLİİKYKYÜÜKSEKKSEK
Şekil- 7: Mülkiyet, Yönetim Yapısı ve Etkinlik

14. TAHLİL 2:
PETER İLKESİ

15. … kamu yönetiminde istihdam sürekli
olarak artar ve çalışanlar zaman içinde
kendiliğinden bir üst kıdeme yükselir.
Kamu yönetiminde hemen hemen tüm
hizmetlerde bu kıdem esası geçerlidir. Sonuçta,
kamu kuruluşlarında liyakatsiz ve yeteneksiz
yöneticilerin sayısı artar ve bu kimseler de kendi
başarısızlıklarını ortadan kaldırmak için daha
fazla bina, araç, gereç, personel vs. talebinde
bulunurlar.
PETER İLKESİ
Laurence Peter

16. TAHLİL 2:
PARKİNSON YASASI

17. … iş hacmi ne kadar olursa olsun
bürokraside istihdam edilen memur sayısı
sürekli olarak artar ve bu da aşırı istihdam
ve etkinsizlikle sonuçlanır…
PARKİNSON YASASI
C. Northcote Parkinson

18. Fazla çalışmama eğilimi
Bütçe maksimizasyonu: bürokrat kendi bürosunu
genişletmek eğilimindedir.
Özel Çıkar Maksimizasyonu: bürokratlar
bulundukları yerin kendilerine sağladığı
kazançları artırma eğilimindedirler.
TULLOCK & NISKANEN

19. NISKANEN: BÜTÇE MAKSİMİZASYONU
….bürokratın, (1) parasal gelir, (2) ofis
büyüklüğü, (3) şöhret, (4) güç gibi kişisel fayda
ve tatminleri ile büro bütçesi arasında pozitif bir
ilişki vardır ve bürokratlar bu kişisel çıkarlarını
arttırmak için ofis bütçesini ve dolayısıyla da
bürokratik çıktıyı arttırırlar.

20. Her ne kadar siyasal iktidar kendisine çıkar
sağlayabilecek alanlardaki yetkilerini bürokratlara
devretmekte isteksiz davransalar da, yine de
bürokrasinin elindeki mevcut güç, zaman zaman
özel çıkar gruplarının lehine kullanılma ihtimalini
de ortaya çıkarabilmektedir. “Bürokratik ele
geçirme” (bureaucratic capture) olarak
adlandırılan bu durum, çıkar gruplarının
bürokratları ikna, lobicilik ve hatta rüşvet gibi
araçlarla kendi amaçlarına göre yönlendirmesiyle
oluşur.
Bürokrasi ile Özel Çıkar Grupları Arasındaki
İlişki: Bürokratik Ele Geçirme

21. Bürokratik çıktıların rekabetçi seviyenin üzerinde atmasının sebeplerinden
biri, bürokrasinin iki-taraflı (bilateral) tekel konumudur; bürokrasi çıktılarının
tek satıcısı bürokrasi iken bu çıktıların tek alıcısı da politikacılardır Politikacılar
ilgili bürokrasinin bilgi ve iş gücü üzerindeki “benzeri olmayan” tekel konumları
nedeniyle kamu politikalarının maliyetlerini ve tahsis edilmesi gereken bütçeyi
doğru hesaplayamazlar.
Bu problemi aşmanın bir yolu, aynı hizmeti ya aynı büro içindeki farklı
takımlara ya da farklı bürolara yaptırmaktır (hizmet tekrarı) Ancak hizmet
tekrarı, aynı hizmetin farklı kamu dairelerince görülmesi nedeniyle hem yetki
kargaşasına hem de kamusal kaynakların israfına yol açabilir.
Bütçe maksimizasyoncusu bürokratlar daha çok kamu projesinin
onaylanmasını sağlamak için, politikacılara maliyetleri düşük gösterirken olası
faydaları abartırlar. Diğer taraftan farklı alternatifler arasından daha büyük
bütçeli alternatifleri öne çıkarırlar.
İKİ-YANLI TEKEL KONUMU

22. Prof.Dr.Coşkun Can Aktan
Sosyal Bilimler Araştırmaları Derneği
http://www.sobiad.org
Dokuz Eylül Üniversitesi, İİBF
http://www.canaktan.org