2. 1. Introdusaun
• Saida mak “Domokrasia”?
• Saida mak “Demokrasia Edukasaun”?
Governasaun demokrátiku, demokrasia sai filozofia
moris ne'ebé tenke kuda iha kada estudante.
3. 2. Signifikadu Demokrasia Edukasaun
• Etimolojia Demokrasia: (Gregu) mak Demós &
Kratos.
• “Demós” ne’e povu
• “Kratos” ne’e poder
Sentidu populer mak:
“Government of the people, by the people and
for the people” (Aristoteles)
“Balance of power” (Montesque & Roseau)
Povu nia poder
4. Demokrasia Edukasaun?
Demokrasia edukasaun iha sentidu jerál
iha prátika moris no edukasaun eziste
asuntu tolu (3) ne'ebé importante:
1.Respeitu ba ema nia dignidade
2.Kada ema iha mudansa ba hanoin
ne'ebé saudável
3.Prontu atu serví interese moris di’ak
komun.
5. a) Respeitu ba ema nia dignidade
• Garantia amizade nu’udar maun-alin.
• Garantia amizade nu’udar direitu umanu
• Iha edukasaun, valór sira-ne'ebé kuda mak la
haree ema nia diversidade sai nu’udar bareira
ba ema nia amizade/relasaun.
• Valór ne’e mak respeitu.
6. b) Kada ema iha mudansa ba hanoin
ne'ebé saudável
• Ema ne’e tenke eduka.
• Ho edukasaun ema bele muda no dezenvolve ba
diresaun ne'ebé di’ak liu.
• Instituisaun edukasaun sira iha posibilidade atu
dezenvolve kapasidade aprendiz sira-nian atu hanoin no
rezolve problema rasik ho organizadu, sistemátiku, no
kompriensivu no krítiku.
• Prosesu edukasaun ne’e presiza atitude demokrátiku
ne'ebé la eziste deskriminasaun ka violasaun.
• Atitude edukasaun ne'ebé konvida ema ida-idak atu
hanoin saudável sei hamoris sidadaun ne'ebé
demokrátiku iha governasaun.
7. c) Prontu atu serví interese moris di’ak
komun
• Ema ida sai livre tanba ema seluk respeitu ninia
nesesidade.
• Nasaun demokrasia mak nasaun ne'ebé forte iha lei
no nasaun ne'ebé fó moris di’ak ba ninia povu.
• Ho lei ka norma sira ema ida-idak respeitu no hatuur
liberdade iha dalan ne'ebé saudável.
• Sidadaun ida-idak iha dever nu’udar membru
sosiedade no sidadania.
• Iha domokrasia, presiza uniaun no kolaborasaun atu
atinji objetivu moris di’ak no ksolok.
8. Atitude sidadaun iha nasaun demokrasia
• Iha koñesimentu ne'ebé di’ak kona-ba asuntu sira
sidadania nian (civic), konstitusionalidade, sosiedade,
asuntu sira-ne’e iha relasaun ho governasaun.
• Iha kapasidade no abilidade hodi hamoris espíritu
serbisu. Nesesidade sosiedade importante liu duké
nesesidade grupu/partidu/privadu.
• Iha kapasidade atu harahun KKN ne'ebé sai bareira ba
progresu no moris di’ak sosiedade hotu nian.
Edukasaun konstitusionalidade no sidadania, sai
importante no la bele ignora.
9. 3. Prinsípiu sira demokrasi nian iha
edukasaun
Iha implementasaun edukasaun nafatin hakesi ho
problema sira tuir mai ne’e:
1. Direitu umanu kada sidadaun atu hetan edukasaun.
2. Oportunidade ne'ebé hanesan ba sidadaun atu hetan
edukasaun.
3. Direitu no oportunidade bazeia ba kapasidade
sidadaun.
Bazeia ba Konstituisaun RDTL Art. 59, alinea 1, 2 & 5.
10. Prinsípiu demokrasia edukasaun: presiza hatene
asuntu sira importante tuir mai!
• Justu iha ekilibriu oportunidade estudu ba
sidadaun hotu, ho dalan justifika lealdade no
konsistente ba sistema politika ne'ebé iha.
Ezemplu: Filozofia demokrasia Timor-Leste
“União, Ação e Progresso”.
• Iha formasaun karaktér nasaun nian nu’udar
nasaun ne'ebé di’ak.
• Iha kesi ida-ne'ebé metin ho objetivu nasionál.
11. oinsá Timor-Leste hatudu demokrasia?
• Timor-Leste iha lisan/karaktér kultura ne'ebé
kesi metin. Kultura familiaridade.
• Timor-Leste respeitu liberdade no eziji
responsabilidade (Kultura Timoroan-kultura
FETOSAN-UMANE).
• Timor-Leste iha lisan simu dezenvolvimentu
globál hodi hariku no estuda karaktér kulturál.
12. Oinsá dezenvolve demokrasia edukasaun
iha Timor-Leste?
• Hasa’e dignidade no valór ema nian tuir valór
sira beala sira-nian.
• Obrigatoriamente respeitu no defende direitu
umanu ne'ebé iha valór no karaktér nobre.
• Esforsu atu hakonu direitu kada sidadaun atu
hetan edukasaun no ensinamentu nasionál
hodi aproveita kapasidade indivíduu iha
dezenvolvimentu kreatividade no progresu
siénsia koñesimentu no teknolojia lahodi
prejudika ema seluk.
14. Resposta! • Istória salvasaun Maromak nian hahú hosi tempu Adaun no
Eva monu ba sala iha tempu kriasaun.
• Maromak halo promesa ho ema.
• Hosi jerasaun ba jerasaun Maromak kontinua dehan sai
ninia promesa.
• Jezús Kristu Redentór, mai iha mundu hodi harahun sala nia
nakukun. (Realizasaun Promesa Maromak nian)
• Jezús hili apóstulu sira ho harii Igreja iha Saun Pedro nia
leten.
• Molok Jezús sai ba lalehan, Nia fó mandatu ba apóstulu sira
atu haklaken Ninia mandamentu sira no batizmu ba ema
hotu hodi Aman, Oan no espíritu Santu nia Naran (Mat
28:19-20).
• Igreja ne’e mak nu’udar Nasaun eskollidu foun, ne'ebé mós
sai nu’udar Ninia Isin Místiku, no apóstulu sira ukun igreja
hodi Nia naran.
15. Deskrisaun Maromak nia reinu
• Reinu ne'ebé Maromak rasik lidera iha Kristu.
• Atu nune’e Maromak sai buat hotu iha buat hotu
(1Kor 15:28).
• St. Agustinho: Nasaun nia ezistensia iha rua, ne’e
mak City of God & City of men.
• City of God iha nia prinsípiu ukun mak KARIDADE.
• Karidade ka domin ba ema hotu bazeia ba igualdade
direitu no dignidade, respeitu liberdade ka
independénsia kada indivíduu. Ida-ne’e mak sai
prinsípiu báziku demokrasia.
16. Kristu no apóstulu sira: Prinsípiu Demokrasia
• 13
Basá iha espíritu ida-deit, ita hotu simu batizmu ba isin-lolon
ida-deit, biar ema Judeu ka ema Gregu, atan ka la atan, ita hotu
bele hemu hosi espíritu ida-deit(1Kor 12: 13).
• 11
Iha Maromak, la iha ema gregu eh judeu, ema ne'ebé simu
sirkunsisaun eh ema ne'ebé la simu sirkumsisaun,…atan eh la
atan, maibé Kristu de’it ne'ebé hosu no iha ema hotu (Kol 3: 11)
• Prinsípiu igualdade valór nu’udar Maromak oan haki’ak
iha Kristu, sai nu’udar baze uniaun/domin nu’udar kristã.
• Ida-ne'ebé forsa ajuda ida-ne'ebé fraku (Mensajen
dotrina sosiál Igreja katólika , hahú hosi surat ensíklika
Rerum Novarum husi Papa Leo XIII 1891 to ensíklika
Caritas in Veritate husi Papa Benedito XVI 2009).
17. Igreja katólika nia hanorin la anti demokrasi
• Demokrasia = Povu iha poder.
• Igreja katólika la anti Nasaun demokrátiku kuandu
demokrasia hatudu loloos ninia prinsípiu iha nasaun
refere. Ezemplu:
a) Deputadu sira sai lian ba povu ho loloos no
dignu (The voice of the voiceless). Tanba…
b) Kristu nia hanorin mak hadomi ba Maromak
no ema hotu, liuliu ema sira-ne'ebé ki’ik no
abandonu (Mat. 25:40, 45).
18. • Igreja katólika apoiu prinsípiu demokrasia, maibé
nia la bele implementa “rule of majority” iha
aspeitu fiar no morál.
• Kristu fó mandatu ba Nia apóstulu sira atu fiel ba
Nia hanorin sira (Magisterium Igreja katólika) atu
defende dotrina morál no fiar atu ninia konteúdu la
bele muda. Ezemplu:
a) Iha EUA deputadu maioria aseita legaliza
abortu.
b) Igreja katólika la apoiu hanoin maioria atu
bele prátika abortu iha ospitál sira.
19. 5. Demokrasia edukasaun iha Timor-Leste
Nasaun Timor-Leste dezenvolve ona doutrina demokrasia iha
edukasaun, ida-ne’e hakerek ona iha Konstituisaun RDTL, artigu 59
(Edukasaun no kultura):
1. Estadu rekoñese no garante sidadaun hotu nia direitu ba edukasaun
no kultura, nune’e mós harii sistema ensinu báziku universál,
obrigatóriu no wainhira bele, saugati, tuir lei haruka.
2. Ema hotu iha direitu hanesan, ba oportunidade atu eskola no ba
formasaun serbisu/profisaun nian.
3. Estadu rekoñese no fiskaliza eskola partikulár no kooperativu sira.
4. Estadu tenki garante ba sidadaun hotu-hotu, tuir sira-nia
kapasidade, atu bele hetan eskola boot kona-ba investigasaun
sientífika no hamoris/haburas arte.
5. Ema hotu iha direitu atu goza no harii kultura hanesan nia
obrigasaun atu haburas, defende no mós fó valór ba patrimóniu
kulturál.
20. LEI N.º 14/2008 LEI DE BASES DA EDUCAÇÃO de 29 de Outubro
• A todos os cidadãos é garantido o direito à educação e à cultura
nos termós da Constituição da República e da lei (Capítulo I, Secção
I, Art. 2 Princípios gerais, alinea 1).
• O direito à educação é concretizado através de uma efectiva acção
formativa ao longo da vida, com vista à consolidação de uma
vivência livre, responsável e democrática, destinada a, no respeito
pela dignidade humana, promover:
a) O desenvolvimento da personalidade e a valórização individual assente no
mérito;
b) A igualdade de oportunidades e a superação das desigualdades
económicas, sociais e culturais;
c) O progresso social. (Art. 2, alinea 2)