Ekonomiczno-społeczne uwarunkowania współczesności

See discussions, stats, and author profiles for this publication at: https://www.researchgate.net/publication/315668693
Ekonomiczno-społeczne uwarunkowania współczesności
Book · March 2017
CITATIONS
0
READS
289
7 authors, including:
Some of the authors of this publication are also working on these related projects:
‘Enhancing the institutional system of implementation of the Regional Innovation Strategy for the years 2007-2013 in the Podkarpackie Province’ View project
Horizontal educational mismatch – a new method of measurement with application to Poland View project
Hubert Kawalec
WSPiA Rzeszowska Szkoła Wyższa
10 PUBLICATIONS 1 CITATION
SEE PROFILE
Dariusz Tworzydło
University of Warsaw
60 PUBLICATIONS 73 CITATIONS
SEE PROFILE
Anna Lewandowska
Wyższa Szkoła Informatyki i Zarządzania z siedzibą w Rzeszowie
41 PUBLICATIONS 162 CITATIONS
SEE PROFILE
All content following this page was uploaded by Hubert Kawalec on 28 March 2017.
The user has requested enhancement of the downloaded file.

Ekonomiczno-społeczne
uwarunkowania współczesności

Ekonomiczno-społeczne
uwarunkowania współczesności
Redakcja: Dariusz Tworzydło, Hubert Kawalec
Rzeszów 2017

Wydawca:
Stowarzyszenie Naukowe Przestrzeń Społeczna i Środowisko
al. Tadeusza Rejtana 16C, lok. 337
35-959 Rzeszów
www.stowarzyszenie.rzeszow.pl
Redakcja naukowa:
Dariusz Tworzydło, Hubert Kawalec
Recenzent:
dr Mirosław Kurek
Opracowanie wydawnicze:
Agata Mościcka
biały-ogród.pl
ISBN 978-83-64879-02-9

spis treści
Wprowadzenie ................................................................................................................................ 7
Anna Lewandowska, Małgorzata Janiec
Aspekty społeczno-ekonomiczne innowacji: diagnoza innowacyjności gospodarki regionu
i analiza potrzeb przedsiębiorstw ................................................................................................ 11
Łukasz Furman
Analiza wybranych dochodów budżetu państwa na terenie Podkarpacia w latach 2011–2015 ...... 23
witold Furman
Społeczno-historyczne uwarunkowania rozwoju rachunkowości ............................................... 41
Piotr Cyrek
Wybrane aspekty polityki personalnej w przedsiębiorstwach handlu detalicznego ................... 61
Dariusz Tworzydło
Wizerunek jako element kształtowania sukcesu firmy oraz osoby na rynku pracy ...................... 83
Hubert Kawalec
Ludzie marki. Społeczności budowane wokół brandów jako trend w promocji
przedsiębiorstw ........................................................................................................................... 99

Wprowadzenie
Współcześnie na całokształt życia społeczno-ekonomicznego ma wpływ
szereg determinantów, które z jednej strony przyczyniają się do kształtowa-
nia przewagi konkurencyjnej przedsiębiorstw rywalizujących pomiędzy sobą
na rynku, z drugiej zaś oddziałują na zmiany w postrzeganiu rozwoju kom-
petencji pracowników i ich dostosowywaniu się do zmiennych warunków,
w jakich przychodzi im funkcjonować. Są to zarówno kategorie twarde (makro-
ekonomiczne, takie jak bezrobocie, inflacja, inwestycje globalne, i mikro-
ekonomiczne, które są ściśle powiązane z poszczególnymi podmiotami go-
spodarczymi, a wśród których znajdują się rachunkowość, inwestycje twarde
przedsiębiorstw), jak i miękkie (w kadrę, kształtowanie cen itd.). Przy okazji
bardzo ważną kategorią spinającą powyższe jest od pewnego czasu globali-
zacja, która wymusza na wszystkich uczestnikach życia gospodarczego zu-
pełnie inne myślenie niż to, jakie dominowało jeszcze nie tak dawno temu,
na początku okresu transformacji. Oprócz tego istotnym zjawiskiem, którego
nie sposób pominąć przy okazji analizy społeczno-ekonomicznej, jest rozwój
technologiczny. To on właśnie obarcza nas specyficzną odpowiedzialnością,
wymusza optymalizację i dalsze poszukiwanie, ale także myślenie perspekty-
wiczne również w kategoriach konsekwencji, jakich możemy jako ludzie być
świadkami w nadchodzących latach.
Mając na uwadze powyższe, zarówno przedstawiciele nauki, jak i prakty-
cy, poszukują odpowiedzi na pytania dotyczące tego, jak pokonywać bariery
mające wpływ na uzyskiwanie korzyści, w tym te, które dotyczą skali działa-
nia, czy nawet jak uzyskiwać oczekiwane efekty płynące z wykonywania bie-
żących zadań operacyjnych przez firmy.
Niniejsze opracowanie ma za zadanie – z jednej strony – zaprezentować
wybrane obszary funkcjonowania gospodarki i poszczególnych elementów
rynku, takich jak firma czy pracownik, ale z drugiej strony – jest swego rodzaju

8 wprowadzenie
podsumowaniem prac dokonanych przy organizacji konferencji naukowej
przygotowanej z okazji 100-lecia Zespołu Szkół Ekonomicznych, którą to pla-
cówkę ukończyli w różnych latach wspomniani autorzy.
Niniejszą publikację otwiera artykuł Anny Lewandowskiej i Małgorza-
ty Janiec zatytułowany Aspekty społeczno-ekonomiczne innowacji: diagnoza
innowacyjności gospodarki regionu i analiza potrzeb przedsiębiorstw, w któ-
rym autorki pochylają się nad przedsiębiorstwami w kontekście ich miejsca
i znaczenia na rynku regionalnym i krajowym. Podejmują także temat inno-
wacyjności w odniesieniu do gospodarki regionu, a także do realiów funk-
cjonowania przedsiębiorstw. Jako pomoc w opracowaniu artykułu posłużyły
autorkom badania prowadzone w latach 2010–2014 w ramach systematycz-
nego monitoringu i ewaluacji Regionalnej Strategii Innowacji Województwa
Podkarpackiego. W artykule zasygnalizowano, że Podkarpacie to region o ni-
skim poziomie rozwoju gospodarczego i słabym poziomie innowacyjności.
Autorki wskazują jednak obszary gospodarcze, w których owo województwo
znajduje się w czołówce krajowej, a także europejskiej, jeśli chodzi o inno-
wacyjność. Jako podsumowanie opisano pozytywny trend w rozwoju woje-
wództwa, zmierzający do poprawy jego pozycji w rankingach w niedalekiej
przyszłości, jeśli chodzi o kwestie rozwoju gospodarczego.
Drugi tekst, autorstwa Łukasza Furmana, pod tytułem Analiza wybra-
nych dochodów budżetu państwa na terenie Podkarpacia w latach 2011–2015,
omawia kwestie wybranych dochodów budżetowych w Polsce południowo-
-wschodniej uzyskiwanych we wskazanym okresie w odniesieniu do po-
datku dochodowego od osób fizycznych, podatku dochodowego od osób
prawnych i podatku od towarów i usług. Autor wykazał, iż w strukturze do-
chodów podstawę stanowią podatki pośrednie, a także postawił pytanie do
dalszych rozważań, czy obecna sytuacja analogiczna do tendencji w kwestii
struktury podatków w krajach wysoko rozwiniętych jest dobra dla gospo-
darki województwa.
Trzeci tekst, którego autorem jest Witold Furman, nosi tytuł Społeczno-
-historyczne uwarunkowania rozwoju rachunkowości. Autor przedstawia chro-
nologię rozwoju rachunkowości ściśle skorelowanego z rozwojem społeczeństw.

wprowadzenie 9
Tekst pokazuje dynamikę gospodarki na przestrzeni wieków. Autor wykazuje
w nim zasadniczą rolę rachunkowości jako pomostu między jednostką go-
spodarczą a jej otoczeniem. Z drugiej strony artykuł jest ciekawym studium
wpływu społeczeństw na kształt rachunkowości.
Piotr Cyrek jest autorem czwartego tekstu, zatytułowanego Wybrane aspek-
ty polityki personalnej w przedsiębiorstwach handlu detalicznego. Zamiarem au-
tora było ukazanie miejsca czynnika ludzkiego w organizacji procesu handlu
oraz organizacji przedsiębiorstw handlowych. Piotr Cyrek przedstawia mię-
dzy innymi wyniki badań dotyczące poglądów przedsiębiorców na poziom
kompetencji ich pracowników, wykazując cechy najbardziej cenione w branży
handlowej. Wnioski zawarte w artykule sprowadzają się do podkreślenia wagi
i znaczenia czynnika ludzkiego w działalności handlowej. Autor przedstawia
ponadto sposób, w jaki przedsiębiorcy powinni wpływać na poziom kompe-
tencji swoich pracowników.
Dariusz Tworzydło w artykule Wizerunek jako element kształtowania suk-
cesu firmy oraz osoby na rynku pracy analizuje dynamikę rynku pracy, pod-
kreślając zmiany zachodzące w zakresie podaży pracy i popytu na nią. Tema-
tyka artykułu oscyluje wokół zagadnień związanych z wpływem wizerunku
przedsiębiorstwa na jego siłę przyciągającą wartościowych kandydatów do
pracy oraz z samym wizerunkiem pracownika jako osoby kompetentnej
i godnej zaufania. Tekst zawiera dokładny opis elementów składających się
na wizerunek zarówno przedsiębiorstwa, jak i osoby na rynku pracy. Co
więcej, autor analizuje błędy, jakie najczęściej popełniają kandydaci pod-
czas procesu rekrutacyjnego.
Szósty, zamykający niniejszy tom tekst nosi tytuł Ludzie marki. Społecz-
ności budowane wokół brandów jako trend w promocji przedsiębiorstw. Autor
artykułu, Hubert Kawalec, podejmuje w nim tematykę związaną ze zjawi-
skiem budowy grup o charakterze wspólnotowym wokół marek. W pierw-
szej części tekstu została zawarta analiza współczesnego, ponowoczesnego
społeczeństwa wraz z podaniem przyczyn wywołujących u jednostek chęć
powrotu do wspólnot jako naturalnych form organizacji społecznej. Druga
część artykułu dotyczy analizy tego, w jaki sposób współczesne silne marki

10 wprowadzenie
angażują swoich odbiorców w proces budowy neowspólnot. Praca zawiera
opis mechanizmu, dzięki któremu marka może zaangażować odbiorcę tak
mocno, że stanie się on niejako jej wyznawcą. Hubert Kawalec zwraca uwagę
na potrzebę analizy i świadomości potrzeb klienta, co jest podstawą do krea-
cji silnej i autentycznej marki.
Jak zatem widać, prezentowana monografia, pokazując dorobek naukowy
absolwentówZespołuSzkółEkonomicznych,przedstawiabardzoszerokiespek-
trum analizy rzeczywistości społeczno-ekonomicznej czasów współczesnych.

dr Anna Lewandowska, Małgorzata Janiec
Wyższa Szkoła Informatyki i Zarządzania z siedzibą w Rzeszowie
Aspekty społeczno-ekonomiczne innowacji:
diagnoza innowacyjności gospodarki
regionu i analiza potrzeb przedsiębiorstw
Streszczenie
Głównym celem artykułu jest przedstawienie istoty przedsiębiorstw z uwzględ-
nieniem ich miejsca i znaczenia na rynku regionalnym i krajowym. Ukazano
także zagadnienie innowacyjności w odniesieniu do gospodarki regionu i ana-
lizy potrzeb przedsiębiorstw. Istotę artykułu stanowią rozważania społeczno-
-ekonomicznych aspektów w kontekście Regionalnej Strategii Innowacji Wo-
jewództwa Podkarpackiego. Na potrzeby opracowania wykorzystano badania
prowadzone w latach 2010–2014 w ramach systematycznego monitoringu
i ewaluacji Regionalnej Strategii Innowacji Województwa Podkarpackiego.
Słowa kluczowe: innowacje, przedsiębiorczość, MŚP, NUTS-2
Wprowadzenie
Innowacje są uznawane za jeden z najbardziej progresywnych czynni-
ków rozwoju i wzrostu społeczno-gospodarczego, także w wymiarze teryto-
rialnym, regionalnym i lokalnym1
. Problematyka regionalnej innowacyjności
1
Por. P. Niedzielski, I. Jaźwiński, Absorpcja i dyfuzja innowacji jako czynnik intensyfikujący
rozwój regionalny, „Zeszyty Naukowe WSZ Oeconomicus PTE w Szczecinie. Gospodarka –
Rozwój i Zmiany” 2002, nr 2.

12 Anna Lewandowska, Małgorzata Janiec
jako specyficznego procesu społecznego nabiera coraz istotniejszego znacze-
nia dla polityki regionalnej i strukturalnej Polski. Znaczenie proinnowacyj-
nej polityki regionalnej jest szczególnie istotne w świetle wyzwań globali-
zacyjnych oraz oficjalnych polityk, jakie podejmuje Unia Europejska oraz jej
kraje członkowskie2
.
Dla monitorowania stopnia i dynamiki zmian innowacyjności wojewódz-
twa zgodnie z zaleceniami Komisji Europejskiej wyodrębniono odpowiednie
wskaźniki innowacyjności. Podstawową klasyfikację regionów Unii Europej-
skiej (UE) na poziomie NUTS-2 dostarcza coroczna tablica innowacyjności
regionów Regional Innovation Scoreboard (RIS)3
. Obejmuje ona większość
regionów UE oraz regiony Szwajcarii i Norwegii. Dostępność danych staty-
stycznych w różnych krajach jest jednak zróżnicowana. To powoduje, że anali-
za, którą można zobaczyć w RIS, jest z konieczności oparta jedynie na kilkuna-
stu uniwersalnych wskaźnikach innowacyjności. Stanowi ona syntetyczną miarę.
Powstaje na podstawie jedenastu wskaźników pogrupowanych w trzy obszary.
W niniejszej analizie ujęto analogiczne obszary innowacyjności do tych
z RIS. Umożliwia to porównywalność wyników analizy z tą przeprowadzaną
przez Eurostat. Dodatkowo wskaźniki te uzupełnione zostały o dane staty-
styczne dostępne w Głównym Urzędzie Statystycznym, które były porówny-
walne w układzie województw. Dane te mają charakter ilościowy. Polski GUS
dostarcza o wiele bardziej szczegółowe dane statystyczne, dzięki temu moż-
liwa jest wnikliwa analiza strukturalna innowacyjności w podziale na jej ob-
szary, województwa oraz w czasie.
Celem badań była ocena poziomu i zmian innowacyjności województwa
podkarpackiego w latach 2002–2014 i porównanie zaobserwowanych ten-
dencji do tych w kraju. Pozwoliło to na ustalenie miejsca województwa pod-
karpackiego pod względem innowacyjności w porównaniu do pozostałych
województw oraz konwergencji lub dywergencji tego poziomu w stosunku
2
Por. A. Lewandowska, R. Pater, Innovativeness of Podkarpackie District on the background of
European Union, „Nierówności Społeczne a Wzrost Gospodarczy” 2012, z. 28, s. 299–306.
3
H. Hollanders, S. Tarantola, A. Loschky, Regional Innovation Scoreboard (RIS) 2009, Luxem-
burg 2009.

Aspekty społeczno-ekonomiczne innowacji… 13
do kraju. W ten sposób województwo podkarpackie zostało sklasyfikowane
na tle kraju pod względem innowacyjności w 2014 roku oraz jej dynamiki
w okresie 2002–2014.
Spośród dostępnych danych GUS do obliczenia wskaźników innowa-
cyjności wybrano te, które według autorów w największym stopniu deter-
minowały stopień innowacyjności województwa4
. Po dobraniu wskaźni-
ków dla poszczególnych województw i regionów przeliczono je w stosunku
do średniej dla Polski. Ostatecznej klasyfikacji województw i regionów pod
względem poziomu innowacyjności w 2014 roku oraz jej dynamiki w la-
tach 2002–2014 dokonano, obliczając średnią arytmetyczną poszczegól-
nych wskaźników, komponentów wskaźnika innowacyjności.
Dla analizy innowacyjności zgodnie z RIS przyjęto trzy obszary inno-
wacyjności:
• siły sprawcze innowacji reprezentujące niezależne od przedsiębiorstw
czynniki kreujące innowacyjność,
• aktywność innowacyjna przedsiębiorstw, na którą składają się nakłady
przedsiębiorstw na działalność innowacyjną,
• wyniki działalności innowacyjnej, a więc rezultaty nakładów na in-
nowacje oraz czynników na nie wpływających, które są niezależne od
przedsiębiorstw.
W ramach poszczególnych obszarów wyodrębniono wskaźniki innowa-
cyjności. Poszczególne wskaźniki są prezentowane w układzie rocznym i po-
równywane, kiedy jest to tylko możliwe i zasadne, do średniej dla Polski,
poszczególnych województw (źródło: Bank Danych Lokalnych, GUS, Urząd
Patentowy RP) oraz Unii Europejskiej (źródło: Eurostat)5
. Dane dotyczą
4
Część danych nie była dostępna dla całego analizowanego okresu. W takim wypadku do kla-
syfikacji przyjęto dane dla lat, dla których były one dostępne. Ze względu na niewielką liczbę
klasyfikowanych podmiotów (szesnaście województw) oraz niezbyt dużą liczbę przyjętych do
analizy wskaźników nie stosowano statystycznych metod klasyfikacji, nadając poszczególnym
wskaźnikom równe wagi.
5
Wszystkie wykorzystane w rozdziale dane statystyczne dostępne są na portalach internetowych:
http://stat.gov.pl/bdl/app/strona.html?p_name=indeks oraz http://epp.eurostat.ec.europa.eu/
portal/page/portal/ region_cities/regional_statistics/data/database.

okresu od 2002 do 2014 roku, co jest podyktowane ich dostępnością. Przy-
kładowe wskaźniki zaprezentowano poniżej.
1. Siły sprawcze innowacji (niezależne od firm)
▶
▶ Ogólny poziom edukacji.
▶
▶ Szkolnictwo podstawowe i średnie:
▷
▷ Skolaryzacja,
▷
▷ Nauczanie języków obcych w szkołach,
▷
▷ Komputeryzacja szkół.
▶
▶ Szkolnictwo wyższe:
▷
▷ Ludność z wykształceniem wyższym jako odsetek ludności w wieku
25–64 lata,
▷
▷ Udział absolwentów/studentów studiów technicznych w ogóle stu-
dentów,
▷
▷ Kształcenie inżynierów i informatyków,
▷
▷ Studenci, absolwenci, nauczyciele akademiccy, szkoły wyższe tech-
niczne.
▶
▶ Kształcenie ustawiczne.
▶
▶ Nakłady B+R w sektorze rządowym i szkolnictwa wyższego, a także
nakłady poniesione ze środków budżetowych.
2. Aktywność innowacyjna przedsiębiorstw
▶
▶ Nakłady na działalność B+R.
▶
▶ Działalność innowacyjna.
▶
▶ Przedsiębiorstwa innowacyjne według rodzajów wprowadzanych in-
nowacji.
▶
▶ Wnioski patentowe złożone do Europejskiego Urzędu Patentowego.
▶
▶ Liczba przedsiębiorstw w sektorach średniej i wysokiej technologii
(wskaźnik specjalizacji).
▶
▶ Współpraca w zakresie działalności innowacyjnej.
3. Wyniki działalności innowacyjnej
▶
▶ Produkt Krajowy Brutto.
▶
▶ Przychody z działalności innowacyjnej.
▶
▶ Wynalazki i wzory użytkowe krajowe.

▶
▶ Zatrudnienie w działalności B+R oraz sektorach średniej i wysokiej
technologii.
▶
▶ Wykorzystanie technologii informacyjno-telekomunikacyjnych (ICT)
w przedsiębiorstwach.
▶
▶ Środki automatyzacji procesów produkcyjnych.
▶
▶ Zakres wykorzystywanych ICT przez firmy i gospodarstwa domowe.
Tak ustalone wskaźniki umożliwiają monitorowanie stanu innowacyjności
w województwie na tle pozostałych regionów oraz dynamiki jej zmian. Wskaź-
niki te zostały wykorzystane w celu Monitorowania i Ewaluacji Regionalnej Stra-
tegii Innowacyjności Województwa Podkarpackiego (RSI)6
. W zamyśle mia-
ło przyczynić się to do oceny skuteczności podejmowanych w regionie działań
zorientowanych na poprawę jego innowacyjności. Wyniki analiz powyższych
wskaźników nie da się jednak bezpośrednio powiązać z działaniami podejmo-
wanymi w ramach RSI, a raczej z ogółem działań proinnowacyjnych w regio-
nie. Jednak uwzględnienie danych dla lat sprzed realizacji RSI pozwala porównać
dynamikę zmian innowacyjności w regionie i w ten sposób ustalić zachodzące
zmiany proinnowacyjnych zachowań w województwie podkarpackim.
Poziom innowacyjności województwa podkarpackiego
Według klasyfikacji Regional Innovation Scoreboard wykonanej w 2014
roku województwo podkarpackie znalazło się wśród 68 spośród 190 bada-
nych regionów Europy określanych mianem umiarkowanych innowato-
rów (moderate innovator). Oznacza to trzecią spośród czterech rang inno-
wacyjności. Tym samym było jednym z pięciu polskich województw o tak
określonym poziomie innowacyjności (obok województw małopolskiego,
mazowieckiego, śląskiego i dolnośląskiego). Żadne województwo nie charak-
teryzowało się wyższą rangą innowacyjności. Pozostałe regiony zostały okre-
ślone jako skromni innowatorzy o najniższej innowacyjności. W porównaniu
do 2004 roku, w którym rozpoczęto badania, innowacyjność województwa
6
M. Czyżewska i in., Koncepcja systemu monitorowania i ewaluacji Regionalnej Strategii Innowa-
cji Województwa Podkarpackiego na lata 2005–2013, Rzeszów 2010.

została oceniona lepiej, czego przejawem jest awans o jedną rangę innowacyj-
ności. Województwo podkarpackie szczególnie dobrze wypadło na tle kraju
pod względem aktywności innowacyjnej przedsiębiorstw.
Najnowsza klasyfikacja Regional Innovation Scoreboard 2016 wskazu-
je, że poziom innowacyjności województwa podkarpackiego wzrósł (+3%)
w porównaniu do wyniku sprzed dwóch lat. Względne atuty województwa
podkarpackiego w porównaniu do EU28 znajdują się w nakładach na inno-
wacje niezwiązane z B+R, szkolnictwo wyższe oraz eksport średnich i za-
awansowanych technologicznie produktów. Względne atuty w regionalnym
systemie innowacji (czyli wskaźniki, które są najbardziej powyżej zacienio-
nego obszaru wskazującego Regional Innovation Index regionu) to eksport
średnio- i zaawansowanych technologicznie produktów, szkolnictwo wyższe
oraz nakłady na innowacje niezwiązane z B+R. Natomiast względne słabo-
ści leżą w marketingowych i organizacyjnych innowacjach MŚP, wydatkach
publicznych na B+R oraz zgłoszeniach patentowych EPO.
Ryc. 1. Poziom innowacyjności regionów UE
Źródło: Regional Innovation Scoreboard 2016.

Siły sprawcze innowacji (niezależne od firm)
Pod względem sił sprawczych innowacji województwo podkarpackie
zajęło w 2013 roku 14 miejsce w kraju. W porównaniu do poprzedniego
roku oznacza to spadek o jedno miejsce. W latach 2009–2011 województwo
poprawiło swoją pozycję w kraju o dwa miejsca, a wskaźnik sił sprawczych
innowacji od dwóch lat sukcesywnie się poprawia. Niestety rok 2012 i 2013
charakteryzował się spadkiem tego wskaźnika przy jednoczesnym zacho-
waniu dotychczasowej pozycji na tle pozostałych regionów. Za Podkarpa-
ciem uplasowały się województwa warmińsko-mazurskie i lubuskie. Pod
względem dynamiki zmian sił sprawczych innowacyjności w latach 2012–
2013 siedem województw odnotowało poprawę. Województwo podkarpa-
ckie znalazło się w grupie regionów o dodatnim tempie wzrostu wskaźnika
sił sprawczych innowacji. Wyższą dynamiką charakteryzowało się siedem
województw, w tym regiony północnej i wschodniej Polski. Spośród woje-
wództw wschodniej Polski jedynie sytuacja w województwach lubelskim
i podlaskim poprawiała się pod tym względem nieznacznie szybciej niż na
Podkarpaciu w ostatnim roku.
Pod względem czterech spośród 17 obszarów innowacyjności wojewódz-
two podkarpackie uplasowało się powyżej średniej dla kraju w 2012 roku.
Pierwsze dwa obszary dotyczą odsetka studentów studiów inżynieryjno-
-technicznych oraz zbliżonych, do których zaliczono studia matematyczno-
-informatyczne, a także te bezpośrednio związane z przemysłem i budow-
nictwem. Trzeci obszar to odsetek gimnazjów wyposażonych w komputery
przeznaczone do użytku uczniów z dostępem do internetu, który w 2013
roku nieznacznie wzrósł. Czwartym obszarem był natomiast odsetek uczniów
obowiązkowo i dodatkowo uczących się języków obcych. Co więcej – w la-
tach 2009–2013 wszystkie spośród wymienionych wskaźników poprawiały
się w województwie. Zmiany te prowadzą do poprawy kapitału ludzkiego wo-
jewództwa, ze szczególnym ukierunkowaniem na potrzeby przedsiębiorstw
w zakresie absolwentów studiów inżynieryjno-technicznych.
W przypadku większości czynników niezależnych od przedsiębiorstw,
a wpływających na ich zdolności do wprowadzania innowacji, województwo

podkarpackie wypadło poniżej średniej krajowej. Podobnie do poprzednich
lat najgorzej województwo wypada pod względem liczby uczestników stu-
diów doktoranckich w przeliczeniu na dziesięć tysięcy mieszkańców. Bardzo
niskimi wskaźnikami województwo podkarpackie charakteryzowało się rów-
nież w przypadku relatywnej liczby słuchaczy studiów podyplomowych i na-
uczycieli akademickich, a także odsetka osób kształcących się ustawicznie
i relatywnej liczby studentów. Kolejny rok z rzędu wskazuje się więc na prze-
de wszystkim bardzo słabo zakorzenioną wśród mieszkańców wojewódz-
twa ideę uczenia się przez całe życie. Wpływa to negatywnie zarówno na ja-
kość zasobów pracy w województwie, jak i jest czynnikiem oddziałującym
na wzrost bezrobocia strukturalnego, co przyczynia się do utrzymywania się
stopy bezrobocia w regionie na wysokim poziomie.
Aktywność innowacyjna firm
Ze względu na aktywność innowacyjną przedsiębiorstw w 2013 roku
Podkarpacie utrzymało swoją pozycję sprzed roku i zostało sklasyfikowane
na wysokim drugim miejscu w kraju, będąc na najwyższej pozycji wśród re-
gionów wschodniej Polski. W przypadku dynamiki aktywności innowacyjnej
w okresie 2012–2013 województwo odnotowało poziom poniżej średniej dla
Polski. Wpływ na to miał spadek wskaźnika aktywności innowacyjnej przed-
siębiorstw w ostatnim roku – z 135,8 do 120,5. Pod względem poziomu in-
nowacyjności województwo ustępowało jedynie województwu mazowieckie-
mu. Jednocześnie województwa najsłabsze – lubuskie, zachodniopomorskie
i opolskie – charakteryzowały się zdecydowanie niższym wskaźnikiem. Po-
twierdza to znaczne zróżnicowanie aktywności przedsiębiorstw poszczegól-
nych regionów w zakresie innowacji, które stwierdzono w latach ubiegłych,
utrzymuje się więc duża dyspersja tej aktywności.
Województwo podkarpackie dobrze wypada na tle kraju zarówno pod
względem nakładów na działalność B+R, jak i innowacyjności. Te pierwsze
wyraźnie wzrosły w 2013 roku (wzrost dotyczy nakładów wewnętrznych i ze-
wnętrznych). Najlepiej ocenionym komponentem wskaźnika aktywności in-
nowacyjnej przedsiębiorstw były nakłady na działalność badawczo-rozwojową

w przeliczeniu do PKB. Spośród pozostałych mierników aktywności inno-
wacyjnej przedsiębiorstw jedynie relatywna wartość nakładów na innowacje
w sektorze usług była wyraźnie niższa od przeciętnej dla kraju. Tłumaczyć to
można spadkiem odsetka przedsiębiorstw, które poniosły takie wydatki. Sek-
tor przemysłowy województwa podkarpackiego jest bardziej innowacyjny
pod względem odsetka innowacyjnych firm. Pod względem wielkości środ-
ków przeznaczanych na innowacje województwo podkarpackie do 2010 roku
plasowało się poniżej przeciętnej dla kraju, w latach 2010–2011 odnotowu-
jąc wzrost. Niestety w 2013 roku przeciętnie w Polsce nakłady te nieznacz-
nie wzrosły, podczas gdy w województwie podkarpackim spadły, tym samym
plasując się poniżej średniej dla kraju liczonej w relacji do liczby mieszkańców.
Wyniki działalności innowacyjnej
W ostatecznej klasyfikacji innowacyjności – w wynikach działalności
innowacyjnej – Podkarpacie zajęło w 2013 roku wysokie siódme miejsce
w kraju. Było zarazem na najwyższym miejscu w regionie wschodniej Pol-
ski, który wśród polskich regionów (NUTS-1) uplasował się na ostatniej
pozycji za regionem północnym (województwa kujawsko-pomorskie, po-
morskie i warmińsko-mazurskie). W stosunku do ostatniego roku oznacza
to spadek, w 2012 roku województwo było pod tym względem na piątym
miejscu. Dynamika tego wskaźnika w okresie 2012–2013 w województwie była
umiarkowanie wysoka, wynosząc 100,2%. Pod tym względem województwo
zajęło siódme miejsce w kraju.
Podkarpacie pozytywnie na tle kraju wypada pod względem udziału
przychodów ze sprzedaży produktów innowacyjnych w przychodach ogó-
łem, a w szczególności tych innowacyjnych dla rynku. Oznacza to zbliżony
poziom w stosunku do roku poprzedniego. Tradycyjnie podkarpackie przed-
siębiorstwa przemysłowe są dobrze wyposażone w środki automatyzacji pro-
cesów produkcyjnych, jak i chętnie współpracują w zakresie działalności
innowacyjnej. Tutaj daje się zauważyć nawet nieznaczną poprawę. Wyraź-
nie poniżej przeciętnej dla kraju województwo wypada w przypadku udzie-
lonych patentów przez Polski Urząd Patentowy (od 2009 roku zastąpiony

polską statystyką). Pod względem tego wskaźnika kraj jest jednak wyraź-
nie zróżnicowany, począwszy od wskaźnika na poziomie 32% krajowego
w podlaskim, przez 78% w podkarpackim, po 458% w mazowieckim. Rów-
nież poniżej przeciętnej, choć nieco lepiej, województwo podkarpackie
wypada pod względem zasobów ludzkich w przedsiębiorstwach z sektora
nauki i techniki oraz działach badań i rozwoju. Także wykorzystanie tech-
nologii informacyjno-komunikacyjnych w przedsiębiorstwach wypada nie-
co gorzej niż średnia w kraju.
Wnioski
Na podstawie przeprowadzonych analiz wynika, że rozwój społeczno-
-gospodarczy regionów, w tym także województwa podkarpackiego, w du-
żej mierze zależy od czynników związanych z innowacjami i poziomem in-
nowacyjności. Jednocześnie polityka społeczno-gospodarcza i regionalna
coraz częściej są ukierunkowane na umacnianie regionalnej innowacyjno-
ści. Przykładem jest Regionalna Strategia Innowacji Województwa Podkar-
packiego7
, dokument programowy polityki społeczno-gospodarczej woje-
wództwa podkarpackiego, który stanowi podstawowe narzędzie realizacji
polityki innowacyjnej władz regionalnych. Przedstawia on schematy dzia-
łań, które mają wpłynąć na wzrost innowacyjności przedsiębiorstw i kon-
kurencyjności całej gospodarki regionalnej. W dokumencie tym przyjęto
założenie, że budowa przewagi konkurencyjnej w nowoczesnej gospodar-
ce powinna być oparta na wprowadzeniu nowych rozwiązań technologicz-
nych, bowiem innowacyjność jest podstawowym warunkiem sukcesu ryn-
kowego w obecnych realiach gospodarczych.
Województwo podkarpackie to region o niskim poziomie rozwoju go-
spodarczego. Jednym z czynników przyczyniających się do tego jest słaby po-
ziom innowacyjności pod względem szeregu czynników go warunkujących.
7
Zob. Regionalna Strategia Innowacji Województwa Podkarpackiego na lata 2005–2013, Rze-
szów 2004.

Szczególnie negatywnie kształtują się wskaźniki wyników innowacyjności,
takie jak relatywna liczba złożonych patentów czy też nakłady na B+R do
PKB, ale także kształcenie ustawiczne. To poprawa w tych obszarach bę-
dzie w największym stopniu przyczyniać się do poprawy pozycji woje-
wództwa w zakresie innowacyjności i co za tym idzie rozwoju gospodar-
czego8
. Jednak województwo charakteryzuje się zarówno na tle kraju, jak
i UE, również wysoce innowacyjnymi obszarami. Można do nich zaliczyć
przede wszystkim innowacyjność przemysłu oraz relatywną liczbę osób
z wyższym wykształceniem.
Wydaje się, że podkarpackie przedsiębiorstwa powoli umacniają się na in-
nowacyjnym rynku, a z pewnością w trendach wdrażania innowacji. Po czte-
rech latach badań można stwierdzić, że innowacje mają miejsce przede wszyst-
kim w bezpiecznym środowisku dużych przedsiębiorstw, mających bardzo
dobrą kondycję ekonomiczną i charakteryzujących się dużą dynamiką roz-
woju. Wspomniane umacnianie odnosi się do zmian w kolejności czynników,
jakie wpływają na decyzje o wdrażaniu innowacji. Coraz ważniejsza staje się
wiedza na temat mechanizmów i instytucji wsparcia wdrażania innowacji, co
może pośrednio oznaczać, że innowacyjne przedsiębiorstwa już nie nastawiają
się wyłącznie na własne siły, a coraz częściej zauważają dodatkowe możliwości.
To świadczy o skuteczności przyjętej w ramach Regionalnej Strategii Innowacji
Województwa Podkarpackiego promocji tych instytucji.
Bibliografia
Czyżewska M. i in., Koncepcja systemu monitorowania i ewaluacji Regionalnej Strategii In-
nowacji Województwa Podkarpackiego na lata 2005–2013, Rzeszów 2010.
Lewandowska A., Pater R., Stopa M., Janiec M., Diagnoza innowacyjności województwa pod-
karpackiego na tle regionów Polski i Unii Europejskiej 2010–2014. Raport, Instytut Go-
spodarki WSIiZ, Rzeszów 2010–2014.
8
L. Woźniak, A. Lewandowska, R. Pater, M. Stopa, M. Chrzanowski, Po co nam innowacyjność?
Problem innowacyjności w regionie peryferyjnym na przykładzie województwa podkarpackiego,
Rzeszów 2015.

Hollanders H., Tarantola S., Loschky A., Regional Innovation Scoreboard (RIS) 2009, Lu-
xemburg 2009.
Lewandowska A., Pater R., Innovativeness of Podkarpackie District on the background of Eu-
ropean Union, „Nierówności Społeczne a Wzrost Gospodarczy” 2012, z. 28, s. 299–306.
Markowski T., Konkurencyjność i innowacyjność polskich regionów wobec akcesji do UE, [w:]
Ekonomiczno organizacyjne uwarunkowania rozwoju regionu, Łódź 2004.
Niedzielski P., Jaźwiński I., Absorpcja i dyfuzja innowacji jako czynnik intensyfikujący roz-
wój regionalny, „Zeszyty Naukowe WSZ Oeconomicus PTE w Szczecinie. Gospodar-
ka – Rozwój i Zmiany” 2002, nr 2.
RegionalnaStrategiaInnowacjiWojewództwaPodkarpackiegonalata2005–2013,Rzeszów2004.
Regional Innovation Scoreboard 2016, Brussels 2016.
Woźniak L., Lewandowska A., Pater R., Stopa M., Chrzanowski M., Po co nam innowacyj-
ność? Problem innowacyjności w regionie peryferyjnym na przykładzie województwa pod-
karpackiego, Rzeszów 2015.

dr Łukasz Furman
wydział ekonomii, Uniwersytet Rzeszowski
Analiza wybranych dochodów budżetu państwa
na terenie Podkarpacia w latach 2011–2015
Streszczenie
Artykuł omawia problematykę wybranych dochodów budżetowych w Polsce
południowo-wschodniej uzyskiwanych w latach 2011–2015 z:
• podatku dochodowego od osób fizycznych,
• podatku dochodowego od osób prawnych,
• podatku od towarów i usług.
Pierwszy z podatków pobierany jest od dochodów osiąganych przez osoby fi-
zyczne prowadzące działalność gospodarczą oraz zatrudnione na podstawie
umowy o pracę bądź umów cywilnoprawnych. Drugi z podatków pobierany
jest od dochodów osiąganych przez osoby prawne (między innymi: spółki ka-
pitałowe, spółdzielnie). Końcowy podatek pobierany jest od sprzedaży towa-
rów oraz usług. Wszystkie wymienione podatki odgrywają bardzo ważną rolę
w dostarczaniu dochodów do budżetu. W analizowanych latach dostrzeżono,
iż większą rolę w pozyskiwaniu dochodów podatkowych odgrywają podatki
pośrednie niż podatki bezpośrednie.
Słowa kluczowe: podatek, budżet, podatek dochodowy od osób fizycznych,
podatek VAT, podatek dochodowy od osób prawnych
Wstęp
Ekonomiści wiele uwagi zwykli poświęcać na analizę wpływów podatko-
wych, które odnotowuje polski budżet centralny na terenie poszczególnych
województw. Corocznie monitorowana jest sytuacja w zakresie osiąganych

24 Łukasz Furman
dochodów z podatków nałożonych na społeczeństwo oraz na polskie jednost-
ki gospodarcze. Poziom wpływów uzależniony jest od wielu czynników. Duże
wpływy od podatników będą dominować w regionach uprzemysłowionych
oraz tam, gdzie jest małe bezrobocie, mniejsze wpłaty podatków będą noto-
wane na terenach rolniczych, górzystych, z dala od centrów przemysłowych.
Celem niniejszego artykułu jest przedstawienie roli, jaką pełnią wybrane
podatki płacone do budżetu centralnego przez osoby fizyczne oraz prawne
w Polsce południowo-wschodniej. Analiza obejmie lata 2011–2015, odręb-
nie dla każdego roku budżetowego i dotyczyć będzie poniższych podatków:
• dochodowego od osób fizycznych,
• dochodowego od osób prawnych,
• od towarów i usług.
W treści artykułu przeanalizowano dane statystyczne udostępnione przez
IzbęSkarbowąwRzeszowiewzakresiewymienionychdochodówpodatkowych.
Pojęcie budżetu i dochodów budżetowych
Budżet jest zazwyczaj rocznym planem finansowym obejmującym – z jed-
nej strony – dochody i wydatki, a z drugiej – przychody oraz rozchody. Poję-
cie „budżet” znajduje swe etymologiczne korzenie w łacińskim słowie „bulga”,
które w przekładzie oznacza worek, torbę do zbierania dochodów. Początko-
wo budżet był jedynie instrumentem gromadzenia dochodów i wydatków
państwa. W XX wieku zaczęto dostrzegać jego oddziaływanie na gospodarkę.
Obecnie nie jest on postrzegany jedynie jako plan dochodów i wydatków czy
jako akt stanowiony i uchwalany przez władzę, ale jako skuteczny instrument
wpływający na różnego rodzaju zjawiska, które zachodzą w gospodarce kra-
ju. W literaturze podmiotu można się spotkać z różnymi definicjami termi-
nu budżet. Różnice w definiowaniu wynikają przede wszystkim z panujących
w danym okresie relacji pomiędzy obywatelami a władzą. Współczesne de-
finicje opierają się na obowiązującym ustawodawstwie. Budżet państwa to
plan dochodów i wydatków oraz przychodów i rozchodów organów władzy
publicznej, fundusz gromadzenia środków pieniężnych oraz akt normatywny

Analiza wybranych dochodów budżetu państwa na terenie Podkarpacia w latach 2011–2015 25
uchwalany w formie ustawy. W związku z czym pojęcie to może być rozpa-
trywane w różny sposób: jako fundusz pieniężny, jako akt normatywny oraz
jako wszystkie czynności związane z gromadzeniem i planowanym wydatko-
waniem środków. W Polsce budżet uchwalany jest w formie ustawy budżeto-
wej na okres roku zwanego rokiem budżetowym, który pokrywa się z rokiem
kalendarzowym1
.
Budżet państwa określa2
:
• łączną kwotę prognozowanych podatkowych i niepodatkowych docho-
dów budżetu państwa;
• łączną kwotę planowanych wydatków budżetu państwa;
• kwotę planowanego deficytu budżetu państwa wraz ze źródłami jego
pokrycia;
• łącznąkwotęprognozowanychdochodówbudżetuśrodkóweuropejskich;
• łączną kwotę planowanych wydatków budżetu środków europejskich;
• wynik budżetu środków europejskich;
• łączną kwotę planowanych przychodów budżetu państwa;
• łączną kwotę planowanych rozchodów budżetu państwa;
• planowane saldo przychodów i rozchodów budżetu państwa;
• limit zobowiązań z tytułu zaciąganych kredytów i pożyczek oraz emito-
wanych papierów wartościowych.
Obecnie zagadnienia budżetu reguluje ustawa o finansach publicznych,
według której: „budżet jest rocznym planem dochodów i wydatków oraz przy-
chodów i rozchodów dla organów władzy państwowej, kontroli i ochrony pra-
wa, sądów i trybunałów, administracji rządowej”.
Bez względu na to, jakiego podmiotu dotyczy, budżet ma kilka cech wspól-
nych, bowiem zawsze:
• jest zestawieniem przewidywanych dochodów i wydatków,
• uchwalany jest w formie ustawy lub uchwały budżetowej na okres jedne-
go roku kalendarzowego;
1
E. Chojna-Duch, H. Litwińczuk, Prawo finansowe, Warszawa 2002, s. 89.
2
Art. 110 ustawy z 30 czerwca 2005 roku o finansach publicznych (DzU nr 249 poz. 2104 ze zm.).

26 Łukasz Furman
• odpowiada określonym zasadom budżetowym;
• pełni funkcję redystrybucyjną oraz sygnalizacyjno-kontrolną.
Dochody budżetowe są częścią dochodów publicznych, które są groma-
dzone w budżecie państwa. Pochodzą one przede wszystkim z danin publicz-
nych (podatków i opłat) pobieranych w sposób bezzwrotny i przymusowy.
Napływają również z działalności gospodarczej kraju oraz z jego majątku.
Państwo korzysta ponadto z dochodów zwrotnych, zaciągając dług publicz-
ny, czy różnych dotacji i subwencji. Struktura dochodów budżetowych zale-
ży głównie od ustroju publiczno-gospodarczego państwa. W społeczeństwie
opartym na własności prywatnej środków produkcji państwo w niewielkim
stopniu prowadzi działalność produkcyjną, co w konsekwencji prowadzi do
tego, że tylko nieznaczna część środków dochodu narodowego może znajdo-
wać się bezpośrednio w dyspozycji kraju.
Dochody budżetu państwa ujmowane są w ustawie budżetowej w wiel-
kości prognozowanej, co oznacza, że ich fatyczna wartość może być zarówno
wyższa, jak i niższa od wielkości przyjętych w budżecie3
. Dochody budżeto-
we mogą być klasyfikowane według różnych kryteriów. Wyróżnia się docho-
dy podatkowe i niepodatkowe, zwrotne i bezzwrotne, rzeczywiste i rozlicze-
niowe, pierwotne i wtórne, pieniężne i niepieniężne, odpłatne i nieodpłatne,
przymusowe i dobrowolne, publicznoprawne, cywilnoprawne, kapitałowe
i sanacyjne oraz krajowe i zagraniczne4
. Najogólniejszym podziałem jest po-
dział dochodów budżetu państwa na dochody podatkowe i niepodatkowe.
Do dochodów podatkowych zaliczamy podatki pośrednie: VAT, podatek ak-
cyzowy i podatek od gier, natomiast do podatków bezpośrednich: PIT i CIT.
Do dochodów niepodatkowych zalicza się pozostałe źródła dochodów z wy-
jątkiem środków pochodzących ze źródeł zagranicznych niepodlegających
zwrotowi, które w ostatnim czasie w większości stanowią dochody ze środ-
ków Unii Europejskiej.
3
Art. 5 ust. 3 pkt 2–4 ustawy z 30 czerwca 2005 roku o finansach publicznych (DzU nr 249
poz. 2104 ze zm.).
4
Finanse publiczne i prawo finansowe, red. C. Kosikowski, E. Ruskowski, Warszawa 2006.

Charakterystyka budżetu w Polsce
Budżet państwa to szczegółowy plan finansowy zawierający zestawienia
liczbowe przewidywanych dochodów i wydatków ustalonych na określony
czas w przyszłości. W skrócie można go określić jako plan wydatków oraz
sposób ich finansowania. Uwzględnia przychody i rozchody instytucji, takich
jak sądy i trybunały oraz instytucji administracji rządowej. W Polsce budżet
państwa sporządza Rada Ministrów. Po wprowadzeniu odpowiednich popra-
wek zatwierdzany jest on w głosowaniu parlamentarnym w postaci ustawy
budżetowej. Budżet państwa pełni trzy główne funkcje: redystrybucyjną, alo-
kacyjną i stabilizacyjną.
Funkcja redystrybucyjna, zwana też rozdzielczą bądź wyrównawczą, opie-
ra się na podziale produktu krajowego brutto poprzez tzw. redystrybucję PKB,
regulując tym samym wpływy osiągane przez podmioty gospodarcze. Moż-
na w ten sposób minimalizować zjawisko nędzy i ubóstwa oraz ograniczać
różnicowanie się dochodów osiąganych przez społeczeństwo i poszczególne
grupy społeczne wchodzące w jego skład.
Funkcja alokacyjna jest bardzo podobna do redystrybucyjnej z tą jednak
różnicą, że nie jest to transfer dochodów między podmiotami, a przeznacze-
nie majątku, dóbr lub kapitału dla podmiotów określonych co do rodzaju,
by wesprzeć bądź zapoczątkować określoną produkcją, ukształtować oczeki-
wany podział majątku między podmiotami czy rozwinąć różne dyscypliny.
Główne zadania, jakie ta funkcja ma spełnić, to stabilizowanie gospodarki,
dbanie o infrastrukturę (np. budowa dróg szybkiego ruchu) i realizowanie
pewnych dyplomatycznych celów (np. zbrojenia)5
.
Funkcja stabilizacyjna polega na zagwarantowaniu równowagi w gospo-
darce, zachowaniu wzrostu gospodarczego, a także załagodzeniu wahań cy-
klu koniunkturalnego. To właśnie budżet jest narzędziem do realizacji wy-
żej wymienionych celów. Dąży się też za pomocą tej funkcji do osiągnięcia
niskiego poziomu inflacji i bezrobocia. Państwo ma za zadanie kształtować
5
J. Żyżyński, Budżet i polityka podatkowa, wybrane zagadnienia, Warszawa 2009, s. 79–81.

28 Łukasz Furman
popyt ludzki i dokonuje tego przede wszystkim przez odpowiednie ukształ-
towanie systemu podatkowego.
Podstawą funkcjonowania większości działalności są różnego rodzaju za-
sady. Pozwalają one na sprawne zarządzanie, a ustalane są najczęściej przez
właściwe ku temu podmioty, kształtując tym samym określoną instytucję.
Zasada jest pewną normą postępowania, którą należy przestrzegać i respek-
tować. Tak jak w większości dziedzin życia w budżecie spotykamy się z szere-
giem zasad potrzebnych do tego, aby właściwie działał i spełniał swoje funk-
cje, są to zasady budżetowe.
W ustawodawstwie zasady budżetowe określane są jako postulaty skie-
rowane zarówno do ustawodawcy, jak i podmiotów wykonujących budżet.
Część z nich została ujęta w aktach normatywnych, a pozostałe są przestrze-
gane jedynie przez ustawodawcę. Zasady budżetowe są pojęciem złożonym
i ciągle się zmieniającym, w związku z czym ich liczba jest różna w zależności
od szczegółowości interpretacji. Do klasycznych zasad budżetowych należy
zaliczyć zasady: zupełności, równowagi, jawności oraz szczegółowości6
.
Zasada zupełności wymaga zebrania w budżecie całości dochodów i wy-
datków form organizacyjnych, które realizują zadania publiczne. Jej głównym
zadaniem jest kontrola sposobu i form realizacji dochodów i wydatków za
pośrednictwem budżetu. To klasyczne podejście zostało jednak zmienione,
w związku z wprowadzeniem nowych form realizacji zadań publicznych op-
artych na powiązaniu przychodów jednostek sektora finansów publicznych,
które odpłatnie realizują zadania publiczne, z ich wydatkami.
Zasada równowagi budżetowej odnosi się do odpowiedniego planowania
wydatków państwa tak, aby ich wartość nie przekroczyła osiąganych docho-
dów. Obecnie zachowanie równowagi budżetowej nie jest tak rygorystycznie
przestrzegane i dopuszcza się takie planowania, gdzie wydatki przewyższa-
ją dochody państwa. W praktyce powodem uchwalenia budżetu niezrówno-
ważonego mogą być panujące realia w gospodarce kraju, złe planowanie czy
błędne funkcjonowanie aparatu skarbowego7
.
6
Finanse publiczne i prawo finansowe, op.cit., s. 169.
7
P.M. Gaudemet , J. Moliner, Finanse publiczne, Warszawa 2010, s. 181.

Zasada jedności budżetu występuje jako jedność formalna i materialna.
W przypadku jedności formalnej budżet powinien być zawarty w formie aktu
prawnego, który obejmowałby swoim planem całość gospodarki finansowej.
Można to również rozpatrywać w kontekście jednego planu finansowego
w skali roku. Natomiast zasada jedności materialnej traktuje budżet jako za-
sób środków, z którego zostaną pokryte wydatki państwa.
Zasada szczegółowości mówi o tym, aby budżet sklasyfikować według
jednolicie przyjętych odpowiednich podziałów, a nie ujmować go jedynie
jako kwoty dochodów i wydatków państwa. Regulacja dotycząca tej zasa-
dy znajduje swe odzwierciedlenie w art. 39 i art.114 ustawy o finansach
publicznych oraz w rozporządzeniu Ministra Finansów dotyczącym kla-
syfikacji przychodów i rozchodów oraz środków pochodzących ze źródeł
zagranicznych8
.
Różnica pomiędzy dochodami a wydatkami budżetu to tak zwany defi-
cyt lub nadwyżka budżetowa. Przy czym ustawa określa z góry sposób i cel
predysponowania nadwyżkami lub sposób finansowania przewidzianego
ustawą deficytu. Deficyt budżetowy jest to brak pokrycia części wydatków
budżetu państwa w dochodach, bez wpływów z pożyczek krajowych i za-
granicznych; dotyczy ustalonego okresu: roku, kwartału, miesiąca. Deficyt
budżetowy może być już założony w ustawie budżetowej (polskie prawo
budżetowe wymaga określenia sposobu pokrycia deficytu budżetowego)
albo powstać w trakcie realizowania budżetu w wyniku popełnionych w za-
łożeniach błędów lub pod wpływem czynników niezależnych. Powszechnie
uważa się, że deficyt budżetowy jest wynikiem złego gospodarowania lub
błędnej polityki budżetowej.
Głównym zadaniem budżetu państwa jest gromadzenie zasobów pie-
niężnych umożliwiających sfinansowanie wydatków państwa. W warunkach
współczesnych jest to związane z przepływem ogromnych ilości pieniędzy
(w krajach rozwiniętych budżet państwa wraz z całym sektorem budżeto-
wym obejmuje 40–60% produktu krajowego brutto) i wywiera duży wpływ
8
DzU nr 38 poz. 207 z późn. zm.

30 Łukasz Furman
na funkcjonowanie gospodarki. Stwarza to możliwość, przez odpowiednie
kształtowanie dochodów i wydatków budżetu państwa, celowego oddziały-
wania w ramach polityki budżetowej na procesy gospodarcze, a zwłaszcza re-
dystrybucję dochodów, alokację zasobów, stabilizację koniunktury (zwolen-
nicy klasycznej ekonomii liberalnej uważają jednak wysokie wydatki państwa
za główne źródło recesji i inflacji).
W Polsce budżet państwa jest rocznym planem finansowym opraco-
wywanym przez Radę i uchwalanym przez sejm w formie ustawy. Senatowi
przysługuje prawo wnoszenia poprawek, które sejm może przyjąć lub odrzu-
cić. Jeżeli projekt budżetu państwa nie może być przedłożony sejmowi i se-
natowi w ustalonym terminie (do 15 listopada roku poprzedzającego rok bu-
dżetowy), sporządza się projekt prowizorium budżetowego, uchwalany przez
sejm. Jest to podstawa prowadzenia gospodarki do czasu uchwalenia ustawy
budżetowej. Po zakończeniu roku budżetowego (w Polsce pokrywającego się
z rokiem kalendarzowym) Rada Ministrów przedstawia sejmowi i NIK spra-
wozdanie z wykonania budżetu państwa, które stanowi podstawę do udziele-
nia rządowi absolutorium lub jego odmowy.
Wybrane dochody budżetu
w województwie podkarpackim w latach 2011–2015
Najważniejszym źródłem dochodów budżetowych państwa są podatki. Po-
zostałe źródła, takie jak cła, dochody ze sprzedaży prywatyzowanych przed-
siębiorstw, opłaty skarbowe, sądowe, notarialne i inne, odgrywają w praktyce
niewielką rolę. Podatki to przymusowe, bezzwrotne i nieodpłatne świadcze-
nia pieniężne pobierane przez państwo na podstawie przepisów prawa w celu
uzyskania dochodów na pokrycie wydatków państwowych. Płatnikami po-
datków mogą być osoby fizyczne i prawne. Pierwszym podatkiem wpływają-
cym na wielkość dochodu budżetu jest podatek dochodowy od osób fizycz-
nych – PIT9
, w którym przedmiotem opodatkowania jest dochód uzyskany
9
PIT (ang. personal income tax) – podatek od dochodów osobistych.

z działalności zarobkowej. Może on być opodatkowany według skali progre-
sywnej lub stawki liniowej.
W latach 2011–2015 wielkość wpływów z podatku dochodowego od osób
fizycznych miała tendencję wzrostową (tab. 1). Większe wpływy z tego po-
datku wynikały przede wszystkim z osiągania przez podatników większych
dochodów. Dobra koniunktura w gospodarce pozwoliła na uzyskiwanie wyż-
szych dochodów i tym samym zapłatę większego podatku.
Kolejnym opodatkowaniem nakładanym na obywateli jest podatek do-
chodowy od osób prawnych, którego przedmiotem opodatkowania jest
dochód bez względu na rodzaj źródeł przychodów – CIT10
, z jakich do-
chód ten został osiągnięty. Dochodem jest nadwyżka sumy przychodów
nad kosztami ich uzyskania osiągnięta w roku podatkowym (jeżeli koszty
uzyskania przychodów przekraczają sumę przychodów, różnica jest stratą).
W przypadku, gdy podatnik w roku podatkowym poniósł stratę, może ob-
niżyć dochód w najbliższych kolejno po sobie następujących pięciu latach
podatkowych o wysokość tej straty, z tym że wysokość obniżenia w któ-
rymkolwiek z tych lat nie może przekroczyć 50% kwoty tej straty (art. 7).
Podatek ten pobierany jest według 19% stawki.
Wpływy z podatku dochodowego od osób prawnych w latach 2011–2015
stopniowo zwiększały się (tab. 2), co może wynikać zarówno ze zwiększenia
się liczby podmiotów prawnych, jak i dobrej koniunktury w gospodarce, któ-
ra umożliwiła osiągnięcie wysokich wyników finansowych. Pochodną tego
były wyższe wpłaty zaliczek na podatek dochodowy.
Kolejnym podatkiem jest podatek od towarów i usług, inaczej zwany
podatkiem od wartości dodanej. Został on wprowadzony do polskiego
ustawodawstwa 8 stycznia 1993 roku wraz z ustawą o podatku od towa-
rów i usług oraz podatku akcyzowym. Od momentu przystąpienia Polski
do Unii Europejskiej kwestię podatku VAT reguluje ustawa z 11 marca
2004 roku o podatku od towarów i usług. Podstawową stawką podatku
VAT w Polsce jest 23%.
10
CIT (ang. corporate income tax) – podatek od dochodów spółek (przedsiębiorstw).

32 Łukasz Furman
Tab.
1.
Wpływy
z
podatku
dochodowego
od
osób
fizycznych
na
terenie
województwa
podkarpackiego
w
latach
2011–2015
w
poszczególnych
urzędach
skarbowych
(w
złotych)
Urząd
Skarbowy
2011
2012
2013
2014
2015
Brzozów
16
799
571,42
13
460
592,09
14
766
426,93
16
494
228,35
13
951
852,57
Dębica
66
433
925,47
64
166
644,87
69
654
634,61
80
992
412,98
88
172
626,32
Jarosław
38
690
898,14
35
100
726,05
37
836
707,65
36
808
646,94
32
938
712,20
Jasło
182
878
476,99
194
759
268,01
210
806
683,71
228
062
588,84
235
104
535,04
Kolbuszowa
15
417
016,29
17
792
473,98
16
866
676,48
20
333
103,24
19
385
458,28
Krosno
71
393
179,14
72
208
889,25
71
768
097,61
75
501
373,35
75
935
425,78
Lesko
11
902
512,50
11
707
870,10
11
908
271,40
12
653
890,42
12
781
035,71
Leżajsk
15
586
397,18
15
058
569,13
15
430
907,00
19
446
247,57
17
644
150,41
Lubaczów
13
056
069,54
12
576
666,66
13
040
125,21
15
027
450,13
12
708
625,19
Łańcut
25
346
023,83
24
749
680,42
27
572
713,81
33
200
872,51
33
326
627,24
Mielec
69
719
256,50
67
575
641,06
75
942
244,94
82
772
778,61
90
685
007,19
Przemyśl
71
511
985,08
69
490
819,72
73
447
935,39
76
393
809,60
74
324
449,92

Urząd
Skarbowy
2011
2012
2013
2014
2015
Przeworsk
19
688
242,45
19
138
503,97
19
418
088,03
24
023
951,52
26
839
578,69
Ropczyce
18
551
008,67
26
191
164,00
25
742
621,39
25
530
512,49
24
127
452,34
I
Rzeszów
262
650
097,08
253
673
980,74
266
713
683,23
287
173
690,54
312
064
316,84
Sanok
35
607
838,50
33
614
411,48
38
506
867,00
38
473
506,16
38
939
042,17
Stalowa
Wola
46
900
776,04
50
315
029,98
48
563
922,78
56
085
368,68
59
319
624,41
Strzyżów
14
804
144,43
13
847
188,84
13
809
554,97
19
528
008,68
16
724
733,48
Tarnobrzeg
45
511
238,66
48
057
168,79
46
974
993,52
52
574
613,58
55
043
914,31
Ustrzyki
Dolne
11
285
750,91
11
615
931,39
11
515
948,14
12
107
316,76
12
080
148,91
II
Rzeszów
446
230
387,48
486
719
045,62
522
202
124,12
562
274
311,63
601
001
305,74
Nisko
21
582
071,52
18
612
404,12
21
591
211,57
24
919
946,10
25
290
942,89
Podkarpacki
558
423
665,47
605
220
981,41
622
321
312,53
652
957
188,38
682
583
518,62
Razem
2
079
970
533,29
2
165
653
651,68
2
276
401
752,02
2
453
335
817,06
2
560
973
084,25
Źródło:
Izba
Skarbowa
w
Rzeszowie.

34 Łukasz Furman
Tab.
2.
Wpływy
z
podatku
dochodowego
od
osób
prawnych
na
terenie
województwa
podkarpackiego
w
latach
2011–2015
w
poszczególnych
urzędach
skarbowych
(w
złotych)
Urząd
Skarbowy
2011
2012
2013
2014
2015
Brzozów
3
010
428,20
1
761
113,80
−592
073,00
919
342,00
798
704,57
Dębica
8
383
744,33
6
184
256,60
6
392
067,13
8
561
061,06
9
446
048,42
Jarosław
3
931
502,41
3
153
815,11
3
213
725,00
2
186
832,30
3
291
888,90
Jasło
3
879
609,74
3
086
528,00
3
302
171,20
3
929
762,38
6
368
053,70
Kolbuszowa
1
235
425,20
1
305
238,00
1
114
005,80
1
110
795,00
1
644
888,00
Krosno
8
668
949,66
6
067
806,86
6
334
507,75
7
259
361,25
7
565
168,88
Lesko
507
718,00
238
137,60
196
668,40
596
192,00
275
489,00
Leżajsk
1
177
565,00
1
590
742,00
1
353
590,00
2
011
433,03
3
408
729,97
Lubaczów
419
302,80
488
717,70
545
702,38
310
649,62
797
567,00
Łańcut
2
854
722,46
2
024
896,84
1
494
643,36
2
299
617,19
1
548
926,80
Mielec
16
218
901,35
5
259
358,45
9
590
632,47
6
716
172,50
8
487
003,50
Przemyśl
3
017
175,98
2
272
348,11
2
778
293,43
2
480
204,48
3
010
152,06

Urząd
Skarbowy
2011
2012
2013
2014
2015
Przeworsk
2
112
131,78
1
452
656,91
1
451
163,93
2
214
429,83
3
425
971,67
Ropczyce
1
307
592,97
1
586
976,00
1
309
231,59
2
366
714,15
2
501
594,86
I
Rzeszów
19
406
361,15
12
626
891,41
34
866
636,29
6
437
456,01
20
296
254,24
Sanok
2
519
434,90
3
479
882,07
3
189
392,08
2
122
433,33
2
851
038,50
Stalowa
Wola
7
421
155,28
5
316
775,75
4
279
875,21
3
170
478,17
4
136
636,81
Strzyżów
282
809,27
408
390,84
843
435,97
1
267
181,92
1
478
358,69
Tarnobrzeg
4
962
264,45
2
623
645,52
3
604
801,96
4
520
600,80
7
115
449,32
Ustrzyki
Dolne
199
673,00
407
568,30
504
514,40
180
038,00
321
698,00
II
Rzeszów
9
558
236,43
9
962
617,33
14
995
484,37
15
712
233,55
21
345
022,89
Nisko
896
375,98
541
356,63
653
860,77
577
282,30
1
034
933,22
Podkarpacki
473
647
338,51
457
873
337,11
427
812
741,52
475
107
203,83
515
632
608,75
Razem
575
618
418,85
529
713
056,94
529
235
072,01
552
057
474,70
626
782
187,75
Źródło:
Izba
Skarbowa
w
Rzeszowie.

36 Łukasz Furman
Tab.
3.
Wpływy
z
podatku
od
towarów
i
usług
na
terenie
województwa
podkarpackiego
w
latach
2011–2015
w
poszczególnych
urzędach
skarbowych
(w
złotych)
Urząd
Skarbowy
2011
2012
2013
2014
2015
Brzozów
26
497
202,19
-86
235
117,55
22
129
809,89
26
200
079,20
27
014
987,18
Dębica
62
186
872,51
92
723
138,71
88
214
670,97
111
620
117,37
125
871
184,29
Jarosław
–9
174
782,60
–12
005
680,08
-22
100
944,50
–2
568
245,05
–13
627
411,35
Jasło
49
824
791,75
40
313
013,85
26
961
831,90
–46
676
578,79
72
954
169,24
Kolbuszowa
15
162
659,11
16
554
513,98
15
272
057,31
22
989
052,04
30
295
636,84
Krosno
73
830
036,20
67
063
733,26
105
850
599,56
47
784
189,53
76
816
612,57
Lesko
9
040
950,70
6
107
760,52
3
889
106,91
6
242
442,70
10
928
304,63
Leżajsk
19
585
697,83
15
391
606,82
9
682
706,36
5
179
554,38
22
749
979,50
Lubaczów
6
578
711,91
–5
899
705,71
–2
666
224,50
2
322
490,86
923
640,66
Łańcut
42
330
625,50
43
626
531,86
–83
280,16
26
437
935,05
13
254
142,64
Mielec
104
890
765,65
98
863
160,28
88
578
042,59
106
199
934,78
150
018
852,93
Przemyśl
862
980,50
3
748
177,23
–13
295
281,76
-5
857
588,19
–10
280
685,56

Urząd
Skarbowy
2011
2012
2013
2014
2015
Przeworsk
27
927
449,54
18
485
801,45
16
020
797,42
22
369
226,01
21
809
274,46
Ropczyce
22
121
970,58
31
712
603,43
33
498
408,99
39
104
120,88
53
094
926,03
I
Rzeszów
175
327
102,21
164
751
124,29
201
013
117,86
221
016
023,68
222
196
556,46
Sanok
6
011
074,94
4
994
479,71
5
671
513,57
3
162
732,51
32
250
921,74
Stalowa
Wola
60
127
387,92
19
299
599,45
–71
065,16
57
649
288,09
58
362
822,87
Strzyżów
12
770
830,05
15
637
388,32
15
463
505,31
19
981
985,09
23
824
756,92
Tarnobrzeg
55
479
116,13
53
351
699,24
56
741
029,94
71
201
722,96
87
362
446,22
Ustrzyki
Dolne
–8
138
598,63
–11
975
097,44
–11
737
309,19
-1
230
317,93
14
654
390,00
II
Rzeszów
40
351
612,96
121
096
617,73
93
727
116,51
170
493
308,27
197
929
112,63
Nisko
13
475
541,42
10
681
165,97
5
843
899,00
18
201
114,57
19
132
256,91
Podkarpacki
663
544
833,88
858
863
005,68
803
011
265,09
1
009
810
655,01
639
323
932,35
Razem
1
470
614
832,25
1
567
149
521,00
1
541
615
373,91
1
931
633
243,02
1
876
860
810,16
Źródło:
Izba
Skarbowa
w
Rzeszowie.

38 Łukasz Furman
W roku 2011 w stosunku do roku kolejnego można zauważyć wzrost
wpływów z podatku od towarów i usług (tab. 3). W latach 2012–2013 nastą-
pił spadek dochodów podatkowych, co można również tłumaczyć zwięk-
szonymi zwrotami tego podatku. Ciekawa sytuacja występuje w niektórych
urzędach skarbowych obejmujących swoją właściwością terytorialną tere-
ny przygraniczne (m.in. Przemyśl, Ustrzyki Dolne, Lubaczów). Dane sta-
tystyczne dla tych urzędów notują zwroty podatku VAT dla podatników.
Na tej podstawie można stwierdzić, iż sytuacja ta wynika głównie z opo-
datkowania sprzedaży eksportowej stawką 0%, gdzie podatnicy korzystają
ze zwrotu podatku. Warto podkreślić, iż porównanie wielkości wpływów
z tego podatku z innymi daninami wpłacanymi do budżetu pozwala stwier-
dzić, iż są one największe. Uzasadnione jest więc stwierdzenie, że podatki
pośrednie odgrywają najważniejszą rolę w dostarczaniu dochodów do pol-
skiego budżetu.
Zakończenie
Przedstawiona tematyka wybranych dochodów podatkowych realizowa-
nych przez polski budżet na terenie województwa podkarpackiego w latach
2011–2015 wskazuje, iż znaczącą rolę odgrywają według wysokości wpłat na-
stępujące podatki:
• od towarów i usług,
• dochodowy od osób fizycznych,
• dochodowy od osób prawnych.
Zaobserwowana sytuacja pozwala wyciągnąć wniosek, iż pierwszorzęd-
ną rolę w dochodach podatkowych odgrywają podatki pośrednie. Tendencja
ta jest zauważalna w większości budżetów krajów wysoko rozwiniętych. Na
bazie przeprowadzonej analizy trudno jest stwierdzić, czy jest to dobra sytu-
acja dla gospodarki. Konieczne jest zbadanie innych obszarów, które dały-
by odpowiedź, czy funkcjonujący układ jest optymalnym rozwiązaniem dla
gospodarki.

Bibliografia
Chojna-Duch E., Litwińczuk H., Prawo finansowe, Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis,
Warszawa 2002.
Finanse publiczne i prawo finansowe, red. C. Kosikowski, E. Ruskowski, Warszawa 2006.
Gaudemet P.M., Moliner J., Finanse publiczne, Warszawa 2010.
Majchrzycka-Guzowska A., Finanse i prawo finansowe, Warszawa 1997.
Ustawa z 30 czerwca 2005 roku o finansach publicznych (DzU nr 249 poz. 2104 ze zm.).
Żyżyński J., Budżet i polityka podatkowa, wybrane zagadnienia, Warszawa 2009.

dr Witold Furman
Wydział Finansów i Prawa, Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie
Społeczno-historyczne uwarunkowania
rozwoju rachunkowości
Streszczenie
Rachunkowość jest językiem biznesu, który pomaga zrozumieć zjawiska eko-
nomiczne zachodzące w jednostce gospodarczej. Ewolucja gospodarcza oraz
postęp cywilizacyjny sprawiły, że także rachunkowość nieustannie się rozwija-
ła. Znajomość kontekstu historycznego sprawia, że łatwiej jest zrozumieć za-
sady i narzędzia stosowane przez rachunkowość. Fundament rachunkowości,
czyli zasada podwójnego zapisu (bilansowania), pozostał ten sam, zmieniały
się tylko techniki samej rachunkowości. Artykuł w sposób syntetyczny prezen-
tuje oraz charakteryzuje poszczególne etapy rozwoju, które wraz z upływem
czasu dostosowywały rachunkowość do wymagań otoczenia gospodarczego.
Słowa kluczowe: sprawozdawczość finansowa, ewolucja rachunkowości,
rachunkowość
Wstęp
Rachunkowość jako nauka praktyczna zawsze była i jest związana z aktu-
alnym systemem społecznym, dostosowując swe narzędzia i metody do jego
wymagań.
Ewolucja rachunkowości nierozerwalnie wiąże się z rozwojem handlu.
Skoro człowiek prowadził działalność handlową już w starożytności, o czym
świadczą wykopaliska archeologiczne, to geneza rachunkowości także sięga

42 Witold Furman
czasów starożytnych. Ważne jest, iż korzenie rachunkowości jako jednej z naj-
starszych form rachunku ekonomicznego rozumianego jako system opisu, ob-
serwacji, pomiaru działalności człowieka według wszelkich dowodów sięgają
czasów starożytnych.
Celem artykułu jest przedstawienie rozwoju rachunkowości z perspek-
tywy społeczno-historycznej. Zastosowana metoda badawcza polegająca na
chronologicznym usystematyzowaniu rozwoju rachunkowości sprawia, że jej
ewolucja jest nierozerwalnie związana z rozwojem społecznym. Prawidłowe
rozumienie tej zależności pomaga zrozumieć stosowane narzędzia i metody
rachunkowości.
Etapy rozwoju rachunkowości
Rewolucja przemysłowa nieodłącznie wiązała się rozwojem rachunko-
wości, gdyż coraz większa liczba jednostek gospodarczych determinowała za-
potrzebowanie na tego typu specjalistyczne dane ekonomiczne. Informacje te
mogła dostarczyć tylko rachunkowość.
Wcześniej także stosowano różne formy rachunkowości, niemniej jed-
nak różniły się one znacznie od obecnych, gdyż inne były potrzeby otoczenia.
Ryc. 1. Etapy rozwoju rachunkowości
Źródło: E. Pogodzińska-Mizdrak, Rachunkowość w historycznej perspektywie, [w:] Podstawy
rachunkowości. Aspekty teoretyczne i praktyczne, red. B. Micherda, Warszawa 2005, s. 39.

Społeczno-historyczne uwarunkowania rozwoju rachunkowości 43
W czasach prehistorycznych stosowano najbardziej prymitywne formy
rachunków w postaci na przykład karbów rys i kresek na drzewie.
W pewnej formie rachunkowość jako system ewidencji była już prowadzo-
na w starożytnym Egipcie, co potwierdzają zwoje papirusów Zenona, głów-
nego rachmistrza egipskiego faraona, który zreformował ewidencję w admi-
nistrowanych majątkach, wprowadzając zasadę odpowiedzialności zarządców
nad powierzonym im mieniem. Podobne rozwiązanie przyjęto do rejestrowa-
nia robót budowlanych i systemu irygacyjnego. Ówczesny system rachunko-
wości oprócz ewidencji księgowej prowadzonej w postaci kont zapasowych,
osobowych i wynikowych obejmował także sporządzanie sprawozdań na cele
zarządzania. Potwierdzają to dokumenty ze zwoju papirusów Zenona, któ-
re świadczą o ich wykorzystaniu do podejmowania różnych decyzji dotyczą-
cych na przykład zmiany personelu czy budowy nowych lub likwidacji istnie-
jących obiektów. Główną funkcją systemu informacyjno-ewidencyjnego było
tworzenie liczbowego obrazu powstawania, podziału i przepływu wartości wy-
nikających z tego typu rozliczeń pomiędzy jednostkami a państwem. Zazna-
czyć w tym miejscu należy zwyczaj corocznego badania ewidencji obrotów
pieniężnych1
. Rozwój starożytnej rachunkowości przyczynił się do rozwoju
pisma na przykład w Egipcie, gdzie jeden z czterech rodzajów pisma, pismo
hieratyczne, stanowiące uproszczoną graficznie formę hieroglifów, służyło
najczęściej do tworzenia różnego rodzaju dokumentacji. Weszło ono w uży-
cie jeszcze w okresie Starego Państwa (ok. 2613–2160 r. p.n.e.), a w okresie
Nowego (1567–1069 r. p.n.e.) było szeroko stosowane do zapisywania doku-
mentów urzędowych i gospodarczych2
. Zajmujący się rachunkami skrybowie
byli uważani za elitę, gdyż czytać i pisać w tym czasie potrafiło zaledwie 1%
społeczeństwa egipskiego3
.
W rachunkowości prowadzonej w państwach azjatyckich (Indie, Chiny)
oraz państwach Europy (Grecja, Rzym) stosowano dostępne wówczas formy
1
M. Kwiecień, Rachunkowość finansowa i podatkowa, red. T. Cebrowska, Warszawa 2007, s. 145.
2
C. Walters, Starożytny Egipt, [w:] Cywilizacje starożytne, red. A. Cotterell, Łódź 1990, s. 42.
3
J. Fletcher, Egipt: życie, legendy i sztuka, Warszawa 2003, s. 22.

44 Witold Furman
zapisu do ewidencji głównie rozrachunków między państwem a podatnika-
mi, do prowadzenia gospodarstw króla czy świątyń, do rejestracji i doku-
mentacji rolnej i działalności przetwórczej4
. W Bizancjum cesarz Konstantyn
założył szkołę, gdzie jednym z przedmiotów była nauka ewidencji księgowej.
Za początek nowożytnej rachunkowości uważa się powszechnie średnio-
wiecze. Kultura chrześcijańskiej Europy budowana z wykorzystaniem dzie-
dzictwa starożytnego Rzymu, Grecji, a także Egiptu, Babilonii, cywilizacji
sumeryjskiej, została wyposażona w rozwinięty system rachunkowości, po-
zwalający sprawnie rejestrować przebieg transakcji gospodarczych zarów-
no w zakresie technik gromadzenia i przetwarzania danych, jak i myślenia
kategoriami kapitału i jego pomnażania5
. Za miejsce powstania nowożytnej
rachunkowości uważa się Włochy (miasta północnowłoskie). Determinantą
tego rozwoju były między innymi kredytowane przez banki wyprawy śród-
ziemnomorskie oraz rozwój miast na północy Włoch (Wenecja, Florencja,
Genua). Za krok milowy historii rachunkowości uważa się powstanie insty-
tucji udzielających kredytów, gdzie trzeba było zapisywać komu, co i ile się
pożyczyło oraz odzyskanie pożyczonej kwoty wraz z odsetkami. Oczywiście
system ówczesnej rachunkowości czerpał z osiągnięć cywilizacyjnych staro-
żytnego Rzymu. Morskie wyprawy handlowe do krajów Bliskiego i Dalekie-
go Wschodu, które były naturalną konsekwencją wykorzystania położenia
Włoch w basenie Morza Śródziemnego, znacząco wpłynęły na rozwój dzia-
łalności kredytowej. Bez kredytu handel na wysoką skalę nie byłby możliwy.
Bardzo ważnym elementem w rozwoju rachunkowości było zastosowa-
nie systemu cyfr arabskich w miejsce systemu rzymskiego. Zarówno Grecy,
jak i Rzymianie nie posługiwali się liczbami ujemnymi. Dopiero pod koniec
pierwszego tysiąclecia po Chrystusie Arabowie, korzystając z dziedzictwa
Hindusów, wynaleźli dziesiętny system liczbowy, który dotarł do Euro-
py. Przyczynił się do tego włoski matematyk, a zarazem kupiec – Leonar-
do Fibonacci, autor traktatu napisanego w 1202 roku Liber Abaci. Traktat
4
E. Pogodzińska-Mizdrak, Rachunkowość w historycznej perspektywie, [w:] Podstawy rachun-
kowości. Aspekty teoretyczne i praktyczne, red. B. Micherda, Warszawa 2005, s. 39.
5
Teoria rachunkowości w zarysie, red. M. Dobija, Kraków 2005, s. 182.

ten został włączony do dorobku historii rachunkowości europejskiej. Data
jego ukazania się uważana jest przez wielu uczonych za początek nowożyt-
nej rachunkowości, a zarazem punkt zwrotny w dziejach świata i począ-
tek ery kapitalizmu. Od XIII wieku oprócz prac matematycznych pojawiały
się stopniowo traktaty o zwyczajach w handlu, jednostkach monetarnych
i prowadzeniu ksiąg handlowych. Z najstarszych zabytków rachunkowości
najbardziej znane są:
• księga bankiera z Bolonii z 1211 roku,
• księga handlowa z Florencji z 1211 roku,
• księga bankowa Paschalisa de Fructo (1340–1345) z Genui,
• księgi rachunkowe z lat 1436–1439 J. Badoera, kupca weneckiego6
.
Rozwój wymiany handlowej i działalności kredytowej w XIII i XIV wie-
ku istotnie wpłynął na wzrost ilości i jakości zapisów księgowych. Wynikiem
tego było powstanie nowych form kont i sposobu zapisu (wenecki, floren-
cki). Konto przyjęło układ dwustronny, gdzie lewa strona przeznaczona była
dla dłużnika, prawa zaś dla wierzyciela. Podwójna księgowość, a więc me-
toda, zgodnie z którą wszystkie zdarzenia gospodarcze muszą być zapisane
po dwóch przeciwstawnych stronach dwóch różnych kont, zaczęła być po-
wszechnie stosowana.
W Wenecji 10 listopada 1494 roku ukazało się dzieło Luca Pacioli Summa
de arithmetica, geometria, proportione et proportionalita (Ogół wiedzy o aryt-
metyce, geometrii, proporcjach i proporcjonalności). Jest to książka, która łączy
w sobie kilka dyscyplin wiedzy, w tym także rachunkowość. Z punktu wi-
dzenia historii rachunkowości najbardziej znaną częścią księgi L. Pacioliego
jest Traktat XI Particularis de computis et scripturis, który przedstawia cały
ówczesny stan wiedzy z zakresu rachunkowości, prezentując pełny system
rachunkowości podwójnej.
System rachunkowości opisany przez L. Pacioliego różni się nieco od
współczesnej rachunkowości. Współczesna rachunkowość jest rachunko-
wością typu memoriałowego. Respektowanie zasady okresu rachunkowego,
6
E. Pogodzińska-Mizdrak, op.cit., s. 42.

46 Witold Furman
zasady realizacji jako sposobu identyfikacji przychodów i zasady współmier-
ności kosztów wraz z zasadą konserwatyzmu przesądza o istnieniu należno-
ści i zobowiązań, rozliczeń międzyokresowych i rezerw, co stanowi sedno ra-
chunkowości memoriałowej7
.
System rachunkowości prezentowany przez L. Pacioliego różnił się tym
od współczesnego, iż nie podejmowano specjalnych zabiegów w celu sto-
sowania okresu obrachunkowego. Nie jest to przejaw niedoskonałości te-
goż systemu, ale raczej braku takiej potrzeby. Przedsięwzięcia podejmowa-
ne w tamtych czasach były zwykle krótkookresowe, wystarczyło więc, gdy
kontrola efektów prowadzonej działalności dotyczyła wyników pojedynczych
działań, bez przypisywania przychodów i kosztów do poszczególnych okre-
sów sprawozdawczych8
.
Tab. 1. Przykładowy zapis w systemie rachunkowości L. Pacioliego
1. Sól (100 funtów)
Gotówka
Zakup 100 funtów soli po 1 dolar/funt
100 dolarów 100 dolarów
2. Gotówka
Sól
Sprzedaż 50 funtów soli
3. Sól
Gotówka
Zapłata za magazynowanie soli
4. Gotówka
Sól
Sprzedaż 50 funtów soli
Źródło: V. Kam, Accounting Theory, New York 1990, s. 21,
cyt. za: Teoria rachunkowości w zarysie, red. M. Dobija, Kraków 2005, s. 183.
7
M. Dobija, Podstawowe koncepcje i zasady rachunkowości finansowej, [w:] Rozważania o go-
spodarce: teoria i praktyka, red. Z. Paszek, Warszawa 1996, s. 179.
8
V. Kam, Accounting theory, New York 1990, s. 21, cyt. za: Teoria rachunkowości w zarysie, red.
M. Dobija, Kraków 2005, s. 183.

Konto „Sól” było obciążane kwotami 100 i 10 tytułem operacji 1 oraz 3,
a także uznane kwotami 80 i 90, tytułem operacji 2 i 4. Wynik całego zdarze-
nia byłby ustalony na koncie „Sól” jako saldo kredytowe wynoszące 60, co
oznaczałoby zysk.
Miasta włoskie zmonopolizowały handel śródziemnomorski, co przyczy-
niło się do poszukiwania nowych szlaków handlowych i w konsekwencji do
zamorskiej ekspansji Europy. Działania te doprowadziły w 1492 roku, a więc
na dwa lata przed opublikowaniem dzieła L. Pacioliego, do odkrycia przez
Krzysztofa Kolumba nowego lądu, który później nazwano Ameryką. Co cie-
kawe, Kolumb urodził się w Genui, mieście, gdzie odkryto najwcześniejsze
znane zapisy księgowe, a w zamorskiej wyprawie towarzyszył mu wyznaczo-
ny przez dwór hiszpański rewident, którego zadaniem było sprawdzenie po-
prawności prowadzonych przez Kolumba wyliczeń złota i korzeni.
Ogromne koszty związane z finansowaniem wypraw doprowadziły do
powstania i rozwoju tak zwanych kompani handlowych, w których udział
w zyskach poszczególnych udziałowców był proporcjonalny do zainwesto-
wanego przez nich kapitału. Po zakończeniu wyprawy rozdzielano osiąg-
nięte zyski proporcjonalnie. Jedną z pierwszych tego typu kompani była an-
gielska Kompania Wschodnioindyjska założona w roku 1600. Wkrótce po
jej powstaniu pojawił się problem polegający na tym, iż czasami po zakoń-
czeniu wyprawy brakowało środków na wypłaty dla udziałowców – pro-
ponowano im wtedy zamiast gotówki udziały w następnej wyprawie lub
wyprawach, co można przyrównać do pierwotnej wersji współczesnej dy-
widendy. Kumulacja kapitałów końcowych wymagała niezwykle skom-
plikowanych obliczeń. Próbowano rozwiązać to w ten sposób, że kapitał
udziałowca przeznaczony był na finansowanie kilku wypraw, lecz z księgo-
wo-rachunkowego punktu widzenia okazało się, że jest to trudne i nieuży-
teczne. 19 października 1657 wydano nowy statut, wedle którego można
było emitować stałe akcje, które oznaczałyby udział we wszystkich wypra-
wach na czas nieokreślony. Jednym ze skutków przejścia od kapitału koń-
cowego do kapitału stałego spółki był rozwój praktyki bilansowania zysków
i strat pod koniec roku zamiast, jak to było wcześniej, pod koniec każdego

48 Witold Furman
przedsięwzięcia handlowego9
. Zmiana w podejściu do okresu, za jaki spo-
rządzano taki rachunek, znajduje późniejsze odbicie w zasadzie periody-
zacji, czyli okresowości sprawozdań finansowych, które są sporządzane za
pewien (stały) okres czasu.
Dużą rolę w upowszechnianiu rachunkowości odegrał wydany w 1673
roku francuski kodeks handlowy Ordonans o handlu (zwany także Kodeksem
Savary’ego), który nałożył na kupców obowiązek prowadzenia ksiąg handlo-
wych, sporządzania co dwa lata inwentarza oraz przechowywania ksiąg i do-
kumentów przez dziesięć lat. Na kodeksie tym opierały się kodeksy handlowe
prawie wszystkich innych państw. Słuszne wydaje się zatem stwierdzenie, iż
to Włochy stały się kolebką dualnego systemu zapisu informacji, na którym
bazuje cała późniejsza nauka rachunkowości. System ten uległ znacznej ewo-
lucji (np. wprowadzono podział kont na zespoły), niemniej jednak zasada
dwustronnego zapisu nadal pozostaje podstawową zasadą bilansowania się
operacji gospodarczych.
Późniejszy rozwój rachunkowości wiązał się z rozwojem techniki i do-
konującym się na coraz większą skalę postępem technologicznym. Powszech-
nie przyjęło się nazywać wieki XVIII i XIX okresem rewolucji przemysło-
wej. Jest to czas rozkwitu gospodarki wolnorynkowej, szczególnie w krajach
Europy Zachodniej i w Stanach Zjednoczonych. Rewolucja przemysłowa
była bodźcem nie tylko do rozwoju gospodarki kapitalistycznej, stanowi-
ła ona znaczny czynnik wywołujący zmiany w teorii i praktyce rachunko-
wości, która pojmowana jako system ewidencyjny jednostki gospodarczej
nie mogła pozostawać w tyle za dokonującym się postępem cywilizacyj-
nym ludzkości. Determinantą tego rozwoju były głównie przedsiębiorstwa
kapitalistyczne, który rozwijając się, łącząc z innymi w większe podmioty,
wymagały od systemu rachunkowości, aby ten prezentował rzetelną i ter-
minową informację w podejmowanych inicjatywach gospodarczych. Zmia-
ny w strukturze kapitału jednostek gospodarczych wymagały prowadzenia
konta kapitału oraz kont zysków i strat.
9
E.A. Hendriksen, M.F. van Breda, Teoria rachunkowości, Warszawa 2002, s. 62–66.

Na rozwój rachunkowości tamtego okresu istotny wpływ miała zmiana po-
strzegania jej samej przez – można by powiedzieć – „kapitalistów”. O ile w cza-
sach starożytnych i w średniowieczu rachunkowość służyła przede wszystkim do
liczenia, kalkulacji, ewidencjonowania majątku głównie na potrzeby właścicie-
la, o tyle teraz zaczęto podkreślać publiczne możliwości wykorzystania rachun-
kowości. Czynnikiem sprzyjającym temu rozwojowi była chęć zainwestowania
wolnych środków finansowych przez jednostki je posiadające w aktywa innych
jednostekgospodarczych.Jednązgłównychbarierdlategotypuoperacjibyłbrak
prezentowanej na zewnątrz informacji o stanie majątkowo-kapitałowym przed-
siębiorstw. Rachunkowość miała to zmienić i ułatwić ten proces decyzyjny.
Z początkiem XIX wieku główne sektory gospodarek państw rozwiniętych
zaczęły posługiwać się informacjami zawartymi na kontach księgowych do
sporządzania sprawozdań finansowych: rachunku wyników i bilansu.
Wraz z rozwojem cywilizacji pojawiało się coraz więcej potencjalnych
jednostek, którym księgowość była niezbędna. Byli nimi właściciele statków
przywożących różnego rodzaju towary do Europy, kupcy handlujący przy-
wiezionym towarem, właściciele manufaktur produkujący różnego rodzaju
dobra. Rosnąca liczba podmiotów zajmujących się pomnażaniem kapitału
oraz zwiększona liczba zapisów odzwierciedlających podejmowane przez nie
działania wpływały na rozwój metod prowadzenia zapisów oraz upowszech-
nienie księgowości. Przyczyniły się do tego znacznie: wprowadzenie systemu
cyfr arabskich, wynalazek druku, wprowadzenie metody podwójnego zapisu.
Coraz częściej prowadzący działalność gospodarczą byli zainteresowani nie
tylko wielkością stanów magazynowych, kwotą zobowiązań i należności, lecz
również kontrolą kapitału zaangażowanego w przedsięwzięcie, oceną szans
na jego przetrwanie. Powoli następował przełom w traktowaniu księgowo-
ści jako narzędzia do ewidencjonowania majątku na rzecz wykorzystywania
informacji przez nią pozyskanych do różnego rodzaju analiz. Istotnym ele-
mentem dla rozwoju rachunkowości było wprowadzenie do systemu prawa
pojęcia ksiąg handlowych oraz zasad ich prowadzenia poprzez umieszczenie
w Ordonansie o handlu wydanym we Francji w 1673 roku, a później w Kodek-
sie Napoleona (1804 rok) odpowiednich zapisów.

50 Witold Furman
Ważną cechą rewolucji przemysłowej było zapoczątkowanie procesu od-
dzielania (rozdzielenia) funkcji zarządczych od właścicielskich. Powodowa-
ło to w konsekwencji wzrost rangi rachunkowości, a tym samym znaczenia
prezentowanych przez nią informacji. W wyniku rozwoju produkcji masowej
majątek trwały zaczął stanowić coraz większą część aktywów i kosztów jed-
nostki gospodarczej. W związku tym trzeba było rozwiązać problem amorty-
zacji. Wobec dużych nakładów inwestycyjnych nastąpiło rozdzielenie inwe-
storów od zarządzających, co w konsekwencji doprowadziło do tego, że do
głównych zadań rachunkowości zaczęto zaliczać sprawozdawczość finanso-
wą. Informacje, które kiedyś służyły tylko właścicielowi, w coraz większym
stopniu były wymagane przez zewnętrznych odbiorców.
W wieku XIX pojawiły się publikacje systematyzują zasady rachunkowości
oraz prezentujące praktyczne wzory i metody ewidencji użyteczne w różnych
sektorach gospodarowania. Na szczególne podkreślenie zasługuje pojawiają-
ca się w wielu publikacjach idea niezbędności i uniwersalności rachunkowości
w prowadzeniu różnorakiej działalności gospodarczej; przemysłowej, handlo-
wej, rolniczej oraz usługowej. Tym samym przekazywana i utrwalana jest teza,
iż rachunkowość stoi na straży całości kapitału jednostki gospodarczej10
.
Istotnym kierunkiem w rozwoju rachunkowości stały się teorie bilanso-
we, które mają na celu wyjaśnić znaczenie bilansu.
Wiek XX to – z jednej strony – wiek dwóch wojen światowych i dwóch
systemów totalitarnych, ale z drugiej strony – to okres największego postę-
pu cywilizacyjnego, jaki dokonał się w dziejach ludzkości. Postęp ten doko-
nał się na wszystkich płaszczyznach działalności człowieka. Nierozerwal-
nym elementem tego procesu był rozwój rachunkowości, który dokonał się
w teorii i praktyce. Wzrost złożoności prowadzenia działalności gospodar-
czej, szybkie zmiany otoczenia jednostek gospodarczych wymagały od ra-
chunkowości doskonalenia jej metod i instrumentów. Nie sposób tutaj nie
wspomnieć o wielkim kryzysie gospodarczym, który na początku lat trzy-
dziestych XX wieku objął cały świat.
10
E. Pogodzińska-Mizdrak, op.cit., s. 47.

Do czasu XIX wieku trudno jednoznacznie dostrzec prawne usankcjono-
wanie rachunkowości. Owszem, pojawiały się kodeksy, traktaty czy inne dzieła
zksiążkąL.Pacioliegonaczele,aledokońcaniestanowiłyoneźródłapowszech-
nie obowiązującego prawa na wzór dzisiejszych regulacji. Era przemysłowa za-
początkowała działania na gruncie kodyfikacji i ujęcia rachunkowości w nor-
my prawne. Poczynania te przybrały na sile z nastaniem XX wieku. Proces ten
przebiegał różnie w różnych krajach, był on uzależniony przede wszystkim od
poziomu rozwoju danego kraju, ale także od warunków kulturowych. Pierw-
sze regulacje finansowe pojawiły się w Ameryce w 1887 roku i dotyczyły ko-
lejnictwa. Jako że rachunkowość nieodłącznie wiązała się z praktyką, której
przejawem są panujące realia rynkowe, to właśnie te dwa warunki istotnie
wpływały na sferę regulacji prawnych. Z drugiej strony – wprowadzane re-
gulacje miały utrwalić stosowane w praktyce rozwiązania, zapobiec naduży-
ciom lub ochronić przed nieprawidłowościami.
Przejawem ery przemysłowej jest niespotykany dotąd na tę skalę rozwój
kolei i kolejnictwa żelaznego. Szczególnie w Stanach Zjednoczonych proces
ten przyczynił się do rozwoju i ucywilizowania nowych terenów geograficz-
nych. Wiele dyskusji wywoływało wywłaszczanie rolników z posiadanej zie-
mi przez firmy zajmujące się budową linii kolejowych. Ponadto na początku
swej działalności firmy te z reguły nie wypłacały wysokich dywidend. Nato-
miast inwestorzy, wierząc, że w przyszłości dywidendy będą duże, akceptowa-
li wysokie ceny kupowanych przez siebie papierów wartościowych. Wysokie
dywidendy nie były jednak wypłacane, gdyż mogłoby to zagrozić funkcjo-
nowaniu wielu firm. Wpłynęło to na spadek cen akcji, co w konsekwencji
przyniosło duże straty inwestorom. Aby zapobiec nadużyciom w sektorze ko-
lejowym, w 1887 roku Kongres Stanów Zjednoczonych powołał do życia Mię-
dzystanową Komisję ds. Handlu (Interstate Commerce Commision – ICC).
Tak zwana ustawa Hepburna z 1906 roku nadała tej Komisji uprawnienia do
ustanowienia jednolitego systemu rachunkowości, który miał być wykorzy-
stywany w ustalaniu taryf kolejowych. Drugą cechą charakterystyczną ów-
czesnej gospodarki amerykańskiej było pojawienie się konsolidacji w innych
branżach gospodarki, na przykład w przemyśle naftowym, produkcji oleju

52 Witold Furman
z nasion z bawełny czy produkcji gumy. Postępujące procesy monopolizacyj-
ne spowodowały uchwalenie w 1890 roku ustawy antytrustowej Shermana11
.
Sekcja pierwsza tego aktu prawnego skierowana była przeciwko praktykom
wielostronnym przedsiębiorców, których działania mogłyby doprowadzić do
ograniczenia swobody w handlu pomiędzy poszczególnymi stanami lub pań-
stwami. W dalszych zapisach ustawa regulowała praktyki przedsiębiorców,
którzy nadużywają siły rynkowej w celu monopolizacji rynku, oraz określała
kary, jakie grożą za tego typu działanie12
.
W 1914 roku otwarto Kanał Panamski łączący Ocean Atlantycki ze Spo-
kojnym. Ten ówczesny cud techniki i myśli inżynierskiej w rewolucyjny spo-
sób skrócił czas podróży statków morskich, które teraz nie musiały opływać
Ameryki Południowej. Wydarzenie to w znacznym stopniu spowodowało
wzrost handlu, który determinował rozwój działalności jednostek gospodar-
czych. Konsekwencją tego było dostrzeżenie przez amerykańską Federalną
Komisję Handlu (Federal Trade Commision – FTC), która powstała w 1913
roku, a której zadaniem było zwalczanie nieuczciwych praktyk w biznesie,
potrzebę standaryzacji sprawozdań finansowych przedstawianych instytu-
cjom i bankom przez kredytobiorców.
Po I wojnie światowej gospodarka Stanów Zjednoczonych rozwijała się
w tempie dotychczas niespotykanym. Główną rolę w tym wzroście odegra-
ły odbudowa powojennej Europy oraz rozwój nowych gałęzi przemysłu, na
przykład samochodowego, telekomunikacyjnego czy filmowego. Faza wzro-
stu została zatrzymana przez nadejście wielkiego kryzysu, który trwała od
1929 do 1933 roku. 24 października 1929 roku w Nowym Jorku rzucono na
rynek trzynaście milionów papierów wartościowych, które utraciły 30% swo-
jej wartości. Tysiące ludzi straciło wszystko. Sześć dni przed tym dramatycz-
nym załamaniem widoczne były symptomy, których pośrednicy nie wzięli na
serio. Wielki kryzys pojawił się w pełni gospodarczego rozkwitu. Wszędzie
11
E.A. Hendriksen, M.F. van Breda, op.cit., s. 78–80.
12
B. Targański, Ochrona konkurencji w działalności platform handlu elektronicznego, Warszawa
2010, s. 34.

triumfował liberalizm gospodarczy (oprócz oczywiście ZSRR), a miesiąc
wcześniej prezes giełdy nowojorskiej twierdził: „Wydaje się, że skończyły się
cykle gospodarcze, takie jakie poznaliśmy”. Jak więc można wyjaśnić to na-
głe załamanie się koniunktury gospodarczej? Eksperci finansowi twierdzili,
że wydarzenie to było do przewidzenia. Na przykład odbudowa Europy przy
pomocy amerykańskiej zahamowała zdrowy rozwój gospodarki; liberalizm
zderzył się z izolacjonizmem, zbyt wysokie ceny powodowały zmniejszenie
konsumpcji. Nadmierne stosowanie kredytu stanowiło dodatkowe niebez-
pieczeństwo, które dodawało się do poprzednich. Wszystkie te przyczyny za-
działały razem jak zapalnik recesji. Europejskie środowiska finansowe ocze-
kiwały z nadzieją kolejnych, mniej tragicznych informacji. Dla całego świata
jasne było, że kryzys, który wystąpił w Ameryce, dosięgnie niedługo Europy.
Przewidywania były trafne13
.
Oczywiście okres ten znalazł także swe odbicie w rachunkowości. Adolph
Berle, profesor prawa na Uniwersytecie Columbia, oraz ekonomista Gardiner
Means napisali książkę, która zawiera znamienne słowa: „Dopóki standardy
rachunkowości nie zostaną ustalone, a prawo nie narzuci żadnych szczegól-
nych kanonów, zarząd i jego księgowi mogą kształtować wielkości w określo-
nych granicach w dużym stopniu według swojego uznania14
.
Ogólnie można stwierdzić, iż w Stanach Zjednoczonych są dwa główne
źródła regulacji dotyczących działalności gospodarczej, a w konsekwencji
także zasad prowadzenia rachunkowości i sporządzania sprawozdań finan-
sowych: prawo federalne i prawo stanowe. Korporacje tworzone są zaś zgod-
nie z prawem stanowym, a nie federalnym. Krach na giełdzie nowojorskiej
w 1929 roku podważył zaufanie inwestorów do giełdy papierów wartościo-
wych. Uznano, iż jedną z przyczyn takiego stanu rzeczy był brak dostępnych
wiarygodnych i kompletnych informacji wykorzystywanych przy podejmo-
waniu decyzji inwestycyjnych. W konsekwencji w 1933 roku uchwalono The
13
M.B. Michalik, Kronika XX wieku, Warszawa 1991, s. 410.
14
A.A. Berle, G.C. Means, The modern corporation and private property, New York 1932,
s. 182–183, cyt. za: E.A. Hendriksen, M.F. van Breda, op.cit., s. 84.

54 Witold Furman
Securities Act, która to ustawa zawierała wymagania co do rachunkowości
i zakresu ujawniania informacji tworzonych w jej ramach przez spółki stara-
jące się o dopuszczenie do notowań na publicznej giełdzie. Ustawa ta okre-
ślała także zakres informacji sporządzanych i ujawnianych przez spółki gieł-
dowe. Warto zwrócić tutaj uwagę, iż przedmiotem tej regulacji są jednostki
gospodarcze notowane na giełdzie.
Jednostki gospodarcze, które:
• są notowane na giełdzie papierów wartościowych,
• sprzedają swoje akcje w obrocie pozagiełdowym,
• mają więcej aniżeli 500 akcjonariuszy (udziałowców), a wartość ich akty-
wów jest większą niż 10 milionów dolarów.
są zobowiązane do publikowania zamknięć rocznych zgodnie z normami US
GAAP i do jego badania przez biegłego rewidenta. Wymóg ten wynika z fe-
deralnych i stanowych ustaw regulujących obrót papierami wartościowymi
oraz z przepisów federalnych dotyczących rad nadzorczych giełd, SEC lub
stanowych władz giełdowych. Dla jednostki obowiązek taki może ponadto
wynikać z uzgodnień zawartych w umowach kredytowych, a także między
wspólnikami czy w statucie15
. Pozostałe jednostki nie mają wymogu publi-
kowania sprawozdań finansowych. Związane jest to z tym, iż naczelną zasadą
rachunkowości amerykańskiej jest ochrona akcjonariuszy16
.
Charakterystyka kształtowania się norm prawnych na świecie byłaby nie-
pełna, gdyby opierała się tylko na opisie rachunkowości Stanów Zjednoczo-
nych. Celowo kraj ten uwzględniono na początku, ponieważ stosowane tam
regulacje znacząco wpływają na rozwiązania przyjęte w innych krajach, które
starają się wzorować na tamtejszych rozwiązaniach, uwzględniając przy tym
swoje potrzeby i warunki.
Krajem często wzorcowym dla innych w zakresie rachunkowości jest
Wielka Brytania. Co więcej, ze względu na przeszłość gospodarczą tego pań-
stwa (chodzi przede wszystkim o posiadane kolonie) wiele państw, które
15
Rachunkowość międzynarodowa, red. L. Bednarski, J. Gierusz, Warszawa 2001, s. 44–46.
16
S.T. Surdykowska, Rachunkowość międzynarodowa, Kraków 1999, s. 143–145.

kiedyś były pod protektoratem brytyjskim, a więc stosowały brytyjskie prawo
(w tym i normy rachunkowości), współcześnie nawiązuje do przyjętych nie-
gdyś rozwiązań ewidencyjnych. Z tego względu, omawiając ewolucję norm
prawnych rachunkowości, nie sposób pominąć roli, jaką rachunkowość bry-
tyjska odegrała w kształtowaniu współczesnego kształtu rachunkowości.
Powstanie rachunkowości w Wielkiej Brytanii nierozłącznie związane
jest z rozwojem jednostek gospodarczych działających w formie spółek. Kon-
sekwencją tego była potrzeba pozyskania kapitału na rozwój prowadzonej
działalności. Z tego też względu w 1694 roku powstał Bank Angielski (Bank
of England), a w 1600 na przykład spółka East India Company. Były to spółki
z ograniczoną odpowiedzialnością, rejestrowane przez Przywilej Królewski
lub ustawy parlamentarne. Cechą charakterystyczną tych podmiotów było
to, iż nie występowała zależność zarządu w stosunku do właścicieli, co w kon-
sekwencji powodowało brak obowiązku sporządzania i publikowania spra-
wozdań finansowych. Rozwiązanie takie negatywnie odbijało się na życiu
gospodarczym, ponieważ sprzyjało defraudacji oraz fałszerstwom. W 1719
roku uchwalono ustawę (The Bubble Act), która ograniczyła do sześciu liczbę
wspólników spółki jawnej. Miało to usprawnić zarządzanie jednostką, jed-
nakże w 1825 roku zmieniono ten zapis, rozszerzając liczbę wspólników do
dwudziestu. Było to determinantą rozwoju wspólnych przedsięwzięć, czemu
sprzyjała także rewolucja przemysłowa, której kolebką była właśnie Wielka
Brytania. Równolegle z tymi wydarzeniami pojawiła się potrzeba wymiaru
wyników działalności jednostek, a także gwarancji prawnych dla akcjonariu-
szy i konieczność ochrony ich interesów przed nieuczciwym menedżerami17
.
W 1844 roku parlament angielski uchwalił pierwszy Company Act (na-
zwa brytyjskiego regulatora prawnego), który wprowadzał obowiązek lega-
lizacji działalności jednostek przez rejestrację. Ustawa ta określiła również
obowiązek prowadzenia rachunkowości w spółce, prezentacji bilansu akcjo-
nariuszom na każdym walnym zgromadzeniu wspólników, audytu i zapisów
17
E. Walińska, Historia i rozwój regulacji sprawozdawczości w Wielkiej Brytanii, „Zeszyty Teo-
retyczne Rady Naukowej Stowarzyszenia Księgowych w Polsce” 1995, nr 9.

56 Witold Furman
księgowych. Nie ustalono jednak formy i treści sprawozdania. Company Act
z 1855 roku wprowadził zasadę odpowiedzialności udziałowców za zobo-
wiązania do wysokości zainwestowanego kapitału, natomiast Company Act
z 1856 roku sprecyzował pozycje aktywów i pasywów w sprawozdaniu, co
wpłynęło nie tylko na porównywalność danych, ale także na jakość prezen-
towanych informacji finansowych. Ustawa zawierała zasady prowadzenia
księgowości, nakazywała prezentację bilansu oraz rachunku zysków i strat
na walnym zgromadzeniu wspólników. Określiła także standardową formę
bilansu. Company Act z 1900 roku wprowadził obowiązek badania sprawo-
zdania finansowego przez audytora, a nowelizacja z 1907 roku pogrupowa-
ła jednostki na publiczne i prywatne. Kolejna zmiana Company Act z 1929
roku po raz pierwszy zobligowała jednostki do publikacji rachunku wyników.
W 1948 roku został uchwalony kolejny Company Act, który:
• każdą jednostkę zobligował do prezentacji akcjonariuszom rocznych spra-
wozdań finansowych (bilansu oraz rachunku zysków i strat), które musiały
być badane przez niezależnych audytorów zewnętrznych,
• określał listę pozycji, które jednostka zobowiązana była wykazać w swo-
im sprawozdaniu,
• dla spółek holdingowych wprowadzał obowiązek prezentacji swoim ak-
cjonariuszom skonsolidowanych sprawozdań grupy jako całości,
• wprowadzał wymóg odpowiednich kwalifikacji dla osób (audytorów) ba-
dających sprawozdania finansowe,
• określał prawa i obowiązki audytorów, na przykład obowiązek przedsta-
wiania opinii na temat informacji zawartych w sprawozdaniach zgodnie
z zasadą wiernego obrazu jednostki.
Warto zwrócić uwagę na fakt, iż prawo brytyjskie definiowało zakres pub-
likowanych informacji finansowych, ale nie określało wymogów, jakie po-
winna posiadać ewidencja księgowa, na podstawie której sporządzano spra-
wozdania finansowe. W konsekwencji mogło to doprowadzić do deformacji
danych ekonomicznych, jak i zjawiska manipulowania danymi. Szczegółowe
standardy określające sposób prowadzenie ewidencji księgowej wprowadzo-
ne zostały przez powstały w 1968 roku Stowarzyszony Komitet Standardów

Rachunkowości (Accounting Standards Steering Committee – ASSC). W 1976
roku uchwalono kolejne zmiany, które dotyczyły zdefiniowania okresu obra-
chunkowego i zapisów księgowych, oraz określono kwalifikacje stawiane au-
dytorom. Company Act z 1985 roku scalał wszystkie dotychczasowe regulacje
prawa gospodarczego, a Company Act z 1989 roku wprowadził drobne po-
prawki i jest to regulacja obowiązująca w Wielkiej Brytanii do dziś.
Poza tym, co przedstawiono powyżej, obowiązują jeszcze dwa inne za-
sadnicze źródła prawa:
• tak zwane precedensy, czyli wyroki sądowe zapadające w konkretnych
sprawach,
• prawo zwyczajowe, które jest uznawane przez sądy, nawet jeżeli nie było
ustanowione pisemnie ani ustnie18
.
W Europie po II wojnie światowej mimo trwającej zimnej wojny, która
przedzieliła kontynent tak zwaną żelazną kurtyną, państwa Europy Zachod-
niej zaczęły tworzyć zalążki dzisiejszej Unii Europejskiej. Wyrazem dążeń in-
tegracyjnych było utworzenie w 1952 roku Europejskiej Wspólnoty Węgla
i Stali (Belgia, Francja, Holandia, Luksemburg, Niemcy i Włochy). Rok 1957
to data utworzenia na podstawie traktatu rzymskiego Europejskiej Wspólno-
ty Gospodarczej (EWG), innymi słowy „wspólnego rynku”. Upadek komuni-
zmu w państwach Europy Środkowo-Wschodniej sprzyjał zbliżeniu obywa-
teli sąsiadujących ze sobą krajów. W 1993 roku ukończono proces tworzenia
jednolitego rynku z jego „czterema wolnościami”, czyli swobodą przepływu
towarów, usług, osób i kapitału. Lata dziewięćdziesiąte są również dekadą
dwóch traktatów: w 1993 roku wchodzi w życie traktat z Maastricht, a w 1999
roku traktat z Amsterdamu19
.
Konsekwencją swobodnego przepływu towarów, usług, osób i kapitału
była możliwość prowadzenia działalności gospodarczej w sposób bardziej
swobodny. Naturalnym skutkiem tego procesu był wzrost zapotrzebowania
na wiarygodną informację ekonomiczną, co z kolei wpłynęło pozytywnie
18
S.T. Surdykowska, op.cit., s. 184–194.
19
http://europa.eu/about-eu/eu-history/index_pl.htm.

58 Witold Furman
na rachunkowość. Z prawnego punktu widzenia zmiany te znalazły odbicie
w następujących aktach prawnych:
• Czwarta dyrektywa Rady z 25 lipca 1978 roku nr 78/660/EEC w sprawie
rocznych jednostkowych sprawozdań finansowych spółek o określonych
formach prawnych.
• Siódma dyrektywa Rady z 13 czerwca 1983 roku nr 83/349/EEC w spra-
wie skonsolidowanych sprawozdań finansowych spółek, ich przygotowa-
niu, publikacji i badaniu.
• Ósma dyrektywa Rady z 13 kwietnia 1984 roku nr 84/253/EEC w sprawie
zatwierdzania osób odpowiedzialnych za przeprowadzanie badania i we-
ryfikacji rocznych sprawozdań finansowych.
• Dyrektywa Rady z 8 grudnia 1986 roku nr 86/635/EEC w sprawie jednost-
kowych i skonsolidowanych sprawozdań finansowych banków i innych in-
stytucji finansowych.
• Dyrektywa Rady z 19 grudnia 1991 roku nr 91/674/EEC w sprawie jed-
nostkowych i skonsolidowanych sprawozdań finansowych towarzystw
ubezpieczeniowych.
• Dyrektywa Rady z 13 lutego 1989 roku nr 89/117/EEC w sprawie obo-
wiązków oddziałów instytucji kredytowych i finansowych utworzonych
w krajach członkowskich mających swoją siedzibę poza tym państwem
członkowskim w zakresie publikacji odnoszących się do rocznych spra-
wozdań finansowych.
• Jedenasta dyrektywa Rady z 21 grudnia 1989 roku nr 89/666/EEC doty-
cząca wymogów ujawniania informacji odnośnie do oddziałów utworzo-
nych w państwie członkowskim przez niektóre rodzaje spółek podlegają-
ce prawu innego państwa.
Podsumowanie
Prowadzenie działalności gospodarczej w ciągu ostatnich wieków znacz-
nie się zmieniło. Na ten stan rzeczy wpłynęło wiele czynników. Do najważ-
niejszych zaliczyć należy przede wszystkim uwarunkowania historyczno-

Ekonomiczno-społeczne uwarunkowania współczesności

Ekonomiczno-społeczne uwarunkowania współczesności

Recommandé

Recommandé

Contenu connexe

Similaire à Ekonomiczno-społeczne uwarunkowania współczesności

Similaire à Ekonomiczno-społeczne uwarunkowania współczesności (20)

Plus de Dariusz Tworzydło

Plus de Dariusz Tworzydło (20)

Ekonomiczno-społeczne uwarunkowania współczesności