Texto educativo de la producción de yuca dentro de la nacion quechua redactada en su lengua originaria campesina

1. ESCUELA SUPERIOR DE FORMACIÓN DE MAESTROS
“SIMÓN RODRIGUEZ” UNIDAD ACADEMICA VILLA TUNAR
YUKA PUQUCHIY
SULLK’A YACHAYWASI: Unida Académica Villa Tunari
WALLPAKAMAY: Educación Física y Deportes
SUTIKUNA: Rubén Condori Zarate
Juan David Avila Angulo
YACHAKUQ: Kimsa Ñiqi “B”
YACHACHIQ: Efraín Cruz Choque.
Villa Tunari, ayamarq’aq killa 2022

2. 1
WATURIKUY
RIQSICHIY.................................................................................................................................................1
YUKA PUQUCHIY ....................................................................................................................................2
1.-YUKA ÑAWPA KAUSAYNIN .........................................................................................................2
2.-YUKA PUQUCHIY BOLIVIA SUYUPI...........................................................................................2
3.-YUKAQ RICH´AYNIN ......................................................................................................................2
4.-SAPISMANTA RIMARIY.................................................................................................................3
5.-YUKA K’ASPINMANTA RIMARIY.................................................................................................3
6.-LAQHIYMANTA RIMARIY..............................................................................................................3
7.-YUKAMANTA RIMARIY..................................................................................................................4
8.-PACHA WAYRA...............................................................................................................................4
9.-JALLP’A WAKICHIK.......................................................................................................................4
10.-MUJU MASK’AY............................................................................................................................5
11.-IMAYNATA TARPUKUN...............................................................................................................6
12.-YUKA WATURIKUY ......................................................................................................................6
13.-MACHKHA UNAYMANTATAQ ...................................................................................................7
14.-YUKA SIK’INA PACHA.................................................................................................................7
15.-YUKA RANQHAY ..........................................................................................................................9
16.-YUKA KAYPACHINAWANCHIK ...............................................................................................10
YANAPAQ P’ANQAKUNA....................................................................................................................12
ANEXOS...................................................................................................................................................13

3. 1
RIQSICHIY
Kay k’uskip kitin chinawaca ayllupi ruwaspa karqayku, imaraykuchus kay ñuqayku
lluqsirkayku kay PEC nisqawan, kay ruwanaqa yuqsimun chinawaca q´uñi llaqtamanta
kay llaqtaqa tarikun juk pacha pusaq chunka waranqa thaqkipi Cochabamba llaqtamanta,
chaypi imaymana ch’ampaykunata, atipaykunata qhawarispa karqayku, jimanta
ñuqaykuqa tata, mama, waynuchukunata waturispa karqayku, chaykunata paykunataq
willariwarqayku kaykuna ch’ampaykuna kachkan kaykuna atipaykuna kachkan nispa,
chayta astawan waturispa karqayku, chay pitaq tapurqayku imastataq chay runas
ruwanku llaqtampi chaypitaq tarirqayku jatun ch’ampaykunata jinamanta kay karqa yuka
puquchiyta, imapaqtaq, imapitaq yanapawanchik chay kunata willariwayqayku.
Chaytataq ñuqaykuqa astawan waturispa karqayku, mana paykunallawanchu
waturirqayku, astawan ukhuman riqsinapaqqa p’anqakunatapis ñawirillarqaykutaq chay
kunawan ima tariparqayku imayna kaq kay yuka puquchiy, chay yuka puquchiyqa kay
ayllupi astawan llamk’ananku kachkan, kay llaqtanchispi kachkan chaywan ichapis
masikunachikta, wawqiykunanchikta yanaparispa kasunman, chayjimanta t’ukurispa
yanapayman yaykuyta munachkayku. Pachi, pachi niyku qillqaqkuna.

4. 2
YUKA PUQUCHIY
1.-YUKA ÑAWPA KAUSAYNIN
Yuka jatariynin ñawpaq p´unchawpi America nisqapi
karqa, kay mikhunaqa ñawpaqmanta pacha ura
jallp’asmanta, q’uñi jallp’asmantawan kay yukataqa
apayacharqanku runas karu llaqtamanta (españoles y
portugués) America nisqata tariytawan, chantapis
chayachinku África jallp’akaman, kunan
p’unchawpiqa kay yukaqa sumaq munasqa América
nisqapi, munasqallataq karu jallp’aspi kaykunas
kanqu África, Asia, Australia.
2.-YUKA PUQUCHIY BOLIVIA SUYUPI
Kay suyunchispi tiyapuwanchik tawa jatun llaqtas kaykuna kanku, Beni, Pando, Santa
Cruz chantapis Trópico (Cochabamba-Q’uñi jallp’an), kunan p’unchawpiqa tarpukun
47.000 Ha k’altu llaqtanchispi chaymanta urqhukun 14,2 tn/ha. Kay yuka tarpukun kay
ñawpa jallp’as nisqapi mana sapa kutichu sapayan
tarpukun wakin kutipiqa saratawan, sandiyatawan,
manitawan tarpuyunku. Kay yukataqa maypichus
puquchinku chaypi Astawan mikhunku, kay puquytaqa
mana uywasqa anchata mikhunkuchu.
3.-YUKAQ RICH´AYNIN
Kay yukaqa wiñayninta tarparin 90 pachakcha pacha,
250 pachakcha kaman, laqhisninqa jatuchik p’altas
tukuy chiqanman p’alqasniyuq, kay sapisninqa
miqhukun, k’aspisnin tukukusqanpi t´ikasninqa wiñan

5. 3
kaykunaqa q’illu t’ikas kanku. Yukaqa iskayman kutirin jukqa jallp’amanta patapi (k’aspin,
laqhin, t’ikasnin chantapis mujun ima), khipanqa jallp’amamta urapi kaypiqa sapisnin.
4.-SAPISMANTA RIMARIY
Yukamanta sapisninqa astawan almidón nisqata
apaykachanku chaymanta riqsisqa kanku, chayraykuqa
kunankamaqa, tukuypaq ancha munasqa kachkan.
Tarpukuqtinka kay sapisqa wiñanku juch’istumanta
pacha jatuchik kanan kaman, kaykunasqa mana tukuy
jallp’apichu wiñanku sumaqta qhawarina tiyan
sapisninqa tukuy chiqanman p’utumun mana
jukyamanchu jallp’a urapi.
5.-YUKA K’ASPINMANTA RIMARIY
Kay k’aspisninwan yukaqa sumaqta wiñan, kaymantapis wathiqmanta tarpukun kayqa
mujun wathiqmanta musuqta wiñachinapaq, tarpunapaqqa k’aspismanta whawarina tiyan
chay ñawisninta chaymanta p’utumun yukaqa. Phatunqa mana jukyachu iskaymanta
pacha suqta pachakcha kaman, kayqa q’illu q’umirman
kutipan machuña kaqtin yukata sik’inapaq pacha.
6.-LAQHIYMANTA RIMARIY
Kay Yukamanta laqhisninqa wañupullanku sapa
p’unchawpi, astawan yuka machuyaqtinqa laqhisnin
sapanmanta t’akakapun, kay laqhisninqa jatuchis
p’altas tukuy chiqanman p’alqasniyuq.

6. 4
7.-YUKAMANTA RIMARIY
Yuka puquchinapiqa kayta sik’inanchik tiyan k’aspisninmanta pacha k’altu urqhunapaq,
mana atikuqtinqa chuqchunawan yanapakuna, kaykunaqa mana atikunchu ancha jatun
kaqtillan, kay yukanchisqa wakin qunapiqa achkha p’utumun wakinpiqa jukchhikitalla
p’utumun kayqa sumaqta qhawakuqtinqa, sumaqta waqaychaqtiykiqa jatunta yuka
p’utumun.
Kay yukanchisqa mana mayllapipis puqunchu
chayrayku aswan waliq jallp’ata mask’akunan tiyan
sumaq puquchinanpaqqa.
8.-PACHA WAYRA.
Yukaqa puquchiyqa mana tukuy pacha wayrapichu
ruwakun, kay yukaqa q’uñi llaq’tayapi sumaqta
puqunman tarpukunman 30° patapi, ni yakuwanpis
kawsanman kayqa para yakuwan kawsan mana yaku chamuqtinqa yukaqa q’illuman
kutipun, chaymanta wañurparin wakinqa mana kay chhikatachu kawsanku, jallp’a
tarpukun chaypiqa mana qunchu wakinkunaqa yuka sumaqta kawsan.
9.-JALLP’A WAKICHIK
Ñawpata yuka tarpunapaq jallp’ata khawamunanchik
muntiman yaykuspa kusa jallp’ata mask’aspa, chaypi
tarpunapaq, juk tarispaqa sumaqta qhawanchik,
sach’ayuqchus ch’umiyuqchus chay tiyanman chayqa
k’altuta k’utunanchik kanman ñawpaqtaqa ch’umisllata
k’utunanchik tiyan, jatun sach’asta saqipunanchik tiyan
k’altu tukuspaqa chaypi saqipusunchik ch’akinampaq
suyasunchik ch’akinankaman.

7. 5
Wathiqmanta jallp’anchikmanta llaykusunchik chay
jatuchis sach’astaqa kunanpiqa urmachisunchik
achawan k’utuspa, k’altu urmachispaqa iskay
p’unchawpi khuchusun, tukuchikpaqa chay jatuchik
sach’astaqa juch’istuman k’utukun , wakin k’ullustaqa
apakapunchik wasiman wayk’unapaq, wakinkunatataq
kaypi saqipusunchik ch’akinampaq, juk killlamanta
kutimunchik jallp’anchikman, chay ch’akistaqa
ruphaykuchisunchik ñuqanchikqa karumanta
qhawamusunchik kusatachu ruphachkan manachus
chayta mana kaptinqa wathiqmanta jap’ichisunchik
k'altuta ruphanan kama tukukuptinqa wasinchikman ripusunchik.
Suqta p'unchawmanta kutinanchik tiyan jallp’anchikman japuchamuq k’altuta, chay
k’altuta tantaytawan wathiqmanta qutuchasun ruphachisun tukunanchikkaman
chaymantaqa wasiman ripusunchik.
10.-MUJU MASK’AY
Mujuta wakichikun jallp’a mask’anankuspa tukuchispaqa, chay mujutaqa wakinkunaqa
rantinku waqkhunaqa chakusniyamanta urkhunku, mana chhika achkhata urqhuktinkuqa
rantinanku tiyan wakichinanku kaman tukuy jallp’apaq.
Mujuqa mana ismusqachu kanan tiyan, nitaq
khuruyukchu, chaywan kaptinqa yukaqa mana
p’utumunqachu, mujunchikqa iskay sapa tiyan, juk
mujuqa watapi puqun, juknintaq kimsa killapi p’utumun
chaytataq sumaqta qhawakuna munasqama jina
tarpukunanchikpaq. Mujunchikqa mana chhika
jatunchu kanan tiyan nitaq juch’uychu, chunka
phichqayuq pachakchayuq kanan tiyan kusata
p’utumunanpaq.

8. 6
Chay mujunchikqa urqhukunan tiyan kusaq juch’uy sach’aymanta mana unqusqachu
kanan tiyan kay sach’anchikqa kayta qhawarispaqa yukanchisqa sumaqta wiñapuwasun.
11.-IMAYNATA TARPUKUN
Yukataqa mana tarpuy atisunmanchu chiri suyupi
chaykunaqa kanku Cochabamba, Oruro, la paz chaypi
mana puquyta atinqachu yuka mujuqa puqun q’uñi
llaqtaspi. Chantapis nisunman tukuy ima mujus
kapuwanchik kay suyunchikpi kay kutipiqa parlasunchik
juk wata yuka tarpuymanta. nisunman yukata
tarpunapaq mana ima killlapipis tarpuy atisunmanchu
sumaq puqunanpaqqa tarpunanchik tiyan tarpuy killapi,
Pawqarmara killapi, Ayamarq´ay killapi, jinamantapis qhawarinanchik tiyan killa tukukuypi
tarpunanchiqpa chayta ruwaptinchikqa jatuchis yukaqa puqunqa.
Kay mujuta tarpunapaq juk pachakcha thatki ruwanchik
tiyan chantaqa mujutas khuchunchik chayta
ruwaytawanqa jusk’unchik asadillawan sapa jukta
surk’upi jinamanta llank’anchiq, chantapis sapa
jusk’uman churaykunchik mujuta tukunanchijkaman
chayta tukuchiktawanqa jallp’awan tapayapusunchik. Kay
tarpuytaqa tukuchisunchik achkha kanqaqu chayqa, pisi
runas kasun chayqa tumpa unaypi tukuchisun.
12.-YUKA WATURIKUY
Tarpukusanman pacha chay ñawpa tawa killataqa sumaqta qhawarina kanman, sapa kuti
rina yuka pichamuq, chaymantaqa yukaqa jatutunña kanqa ruphayta sapan mask’arinqa,
mana k’altuchu kikinta wiñankanku, wakinkunaqa juch’uslla kanku chaykunataqa
karpinanchik tiyan chuqchunawan.

9. 7
Khuruqa k’altu yukanchiktaqa wanchipunman, mana
qhawariyku chayqa, mana juk khuruyachu achkha
khuru tiyan muntipiqa chayrayku qhurastaqa k’utukun
urqhukun yuka uramanta mana chay khurus
yaykunanpaq, kay khurusqa tukuy yukaman
yaykurpanku, sapisninman pacha laqhinman kaman
k’altu q’itayachispa wanchinan kaman, yukamanqa
unquypis yaykuy yachan, kay unquyqa k’altuta
wanchipun mana chay kananpaq yaku jampiwan
jich’ana kanman chaywantaq yukanchisqa sumaqta
wiñarinqa,
13.-MACHKHA UNAYMANTATAQ
Nisunman yukaqa kay q’uñi llaqtanchikqa puqun kay
suyu jayp’a pampapi juk watapi jatuchik sapisniyuq
wiñaran, chantapis rumirara pampapi tarpuktinchikqa
pisi yuka wiñamun kay yukas kallantaq khutkan watapi
puqun chay sumaq puqun atillanmantaq waq kutiktaq
mana sumaqtachu lluksimun. Yuka puquptinqa
mikhuyta atisunña, chantapis ranqhanapaq waliqña.
14.-YUKA SIK’INA PACHA

10. 8
Yuka pacha chamuptinqa, runata wakyakunchik
yanapanakunapaq ajinapiqa juk p’unchawpipis
tukunchisman tukuy llamk’ananchis tiyan sik’inapiqa
wakinqunaqa makisninkullawan urqhunku wakinqa
mana atinkuchu chuqchunawan yanapakunku
urkhuspaqa machitiwan k’utunanku tiyan, mana chhika
jatuchista apayachanapaq, sumaqta yachakunanku
tiyan, mayk’aqchus yuka urqhukun chaytaqa sut’i
kanan tiyan k'aspinpiqa laqhisnin mana tiyananchu
tiyan t’akakapunan tiyan, chay k’aspinqa q’illu
q’umirman kutirinan tiyan, chay qhawaspaqa
yachanchikña yuka, kayqa kanqa kimsa killapi
tarpunaykiman pacha machuyanan kaman. Kaykunaqa mana kikinchu tiyan achkha
yukas sapa jukqa wak pachapi sik'ikun chaytaqa sapa juk yachan mana Ñawpata
urqhukunanchu tiyan suyanachis tiyan sumaqta machuyanankaman.
Kay yuka urqhunaqa ruwakun wakillawan chantapis tractor nisqawan kay iskayninkupiqa
mana sapinta p’akinanchischu tiyan, sumaqta qhawarispa ruwana, wakin jallp’apiqa mana
chhikata sayk’ukunchu jallp’itaqa jasita wakinpiqa sayk’ukunanchikpa jina, yuka
sik’inapaqqa k’aspintaqa k’utukunan tiyan, sumaqta ruwaspaqa achkhata sik’ikunman
tukukunmanpis jallp’a mana jatun kaspaqa. Qallarinapakqa tukuy tantakunaku tiyan
jallp’a uqhuyapiña k’altu chamuktinqu quturikuspa
kanku chaypitaq kukata akullinku simisninman
junt’achispaqa sayarinku yukata sik’inankupaq juk
chukchukawan rinanku tiyan sapa runaqa juk
surk’uman llaykunku, makisninyawan yukata jap’inku
sik’inankupaq, wakin yukasqa makisllawan aysaspaya
yuksin kaykunaqa mana chhika jallp’a uqhupichu
karqanku , wakintaq jallp’a uqhupi wiñanku chayrayku
mana makisllawan atikunchu urqhuyta chaypitaq
chukchukanchikta uqharisun yukata sik’inapaq mana

11. 9
chhika kaypanchikwanchu ruwananchik tiyan mana yukata k’allunanchikpaq sumaqta
qhawarispa kay chinawata llaqtanchikpi jallp’a llank’aypiqa mana chhikta sayk’ukunchu.
15.-YUKA RANQHAY
Tukuchispa yuka sik’iytaqa runaspa
yanapachikuytawan apakapunku wasinkunaman,
wakinqa k’ipispi apakapunku wakintaq autuspi astanku,
llank’aqkunamanqa junt’apunku qullqiwan wakintataq
chay yukayawan junt’apunku wakintaq llamk’anku
aynikuyaspa.
Yuka sik’ispaqa waqllanku runa ranqhayta yukata
qhawakunapaq munaspaqa jina k’altuta rantikunqa pay
ranqhamunanpaq jatun wasi raqhanapi, mana chay
runa kaqtinqa ñuqanchik apakapunanchik tiyan
ranqhanapaq. Kay yukanchiktaqa uchhika kaptinqa suyunchisyapi ranqhasun yawar
masikunayaman riqsisqaman ima k’altu tukuchinnanchik kaman. Achkha yukanchik
kaptinqa jatun wasi raqhanaman apananchik tiyan. Chaypitaq runa ranqhanasman
saqiykusunchik sumaqta qullqita quwasun chayqa, mana jina kaptinqa ñuqayanchik
yukanchiktaqa raqhakusun munasqaykuman jina. Pay willariwarqa (tata Milton: 15 tarpuy
puquy killa 2022).
Kay yukanchiktaqa ranqhanchik juk pachaq pusaq
chunkayuq bolivianuspi sapa qintalta, juk arrubataqa
ranqhanchik kimsa chunkayuq boliviasnuspi. Mana sapa
kutichu kay yukanchiktaqa jatun ranqhanaman mana
apakuyta antinchu juk p’unchawta mask’ananchik tiyan kay
intichaw p’unchawpi jatun ranqhananchikpi achkha runas
tantakunku chaypiqa ñuqanchik paykunaman ranqhananchik
tiyan k’altuta tukuchinanchiq kaman.

12. 10
16.-YUKA KAYPACHINAWANCHIK
Yukaqa manchayta uqhunchikta kaypachariwanchik chay yakunqa Manchay walik k’aja
uma nanaypaq chaywan thanichiwanchik kay unquyninchikta. Chaymantapis chay yukaq
laqhinmanta yuraq waqayninqa jampiwanchi tucandera khaniymanta chayratu susillachin.
Ñuqanchikpa tukuy yachakuykunapaq educacion física pasaqkunapaq mikhunanchik
tiyan yukata chayqa walik uqhunchispa chay vitamina A, vitamina C kaykuna
kaypacharpawasun pukllananchikpa, phinkinanchikpa, mullunanchikpa sumakta
wiñanchikpa.
Yukanchikqa yanapawanchik
mana ch'akiyanampaq
qaranchik nitaq chukchanchik
Kurpunchikta mana
ch'akiyachinchu, jinamanta
yanapawanchik
machusta yanapan mana
chhika millayta
rikukunanqupa, kaypata
tiyapun minerales, vitamina
A,C, B3 Y B6
yanapan gastritis
unquyta
Astawan
aychayninchikta
wiñachin, kayqa kusa
k'altu runaspaq junapis
wawaspa ima.
sumaq kaypata
quwanchik
YUKA UQHUNCHINTA
KAYPACHIY

13. 11
Imaynata yuka ñuqanchikta yanapawanchik kawsananchiqpi qhawarispa 100gr kaypi
tiyapun:
Valor energético (kcal) 132,0
Agua (%) 65,2
Proteína (%) 1,0
Grasa (%) 0,4
Carbohidratos totales (%) 32,8
Fibra (%) 1,0
Cenizas (%) 0,6
Calcio (mg) 40,0
Fósforo (mg) 34,0
Hierro (mg) 1,4
Tiamina (mg) 0,05
Riboflavina (mg) 0,04
Niacina (mg) 0,60
Ácido ascórbico (mg) 19,00

14. 12
YANAPAQ P’ANQAKUNA
➢ Ministerio de Educación (2005). Simipirwa Diccionario quechua.
➢ Texto de lengua originaria quechua II y III del Ministerio de Educación.general.
La Paz - Bolivia.
➢ Quiroz, Alfredo (2000). Gramática Quechua. Edic. S. B. N. La Paz, Bolivia.
Dirección General de Formación de Maestros 142
➢ Cerrón Palomino Rodolfo (1986) Quechumara La Paz Bolivia.
➢ Terrazas R, Angel B. (2013) QHICHWA RIMAYNINCHIK NUESTRA LENGU
QUECHUA, GRAMATICA QUECHUA, Cochabamba- Bolivia.
➢ Plaza Martínez Pedro (2010) quechua básico Qallarinapakqa. Cbba
➢ Lenis, J., & Alvarado, A. (1992). IMPORTANCIA DEL CULTIVO. Reunión
Panamericana de Fitomejoradores de Yuca, 5.
➢ Lennis, J., & Alvarado, A. (1991). El cultivo de la yuca en Bolivia.

15. 13
ANEXOS

16. 14
ANEXO 1. Kay qhawanapiqa rikunchik ima suyuspi yuka puqun kay jatun suyunchispi.
ANEXO 2. Tapurispa kayrayku kay Chinawaka q’uñi llaqtapi

17. 15
ANEXO 3. Jinamanta waturikuspa karqayku chaypitaq tapurikuspa karqayku.
Tapuy ruway
Runa tapuqpata sutin: Tata Milton alcocer
1. ¿Imata ñawpaqta yuka tarpunapaq ruwanchik?
Yukata tarpunapaq jallp’ata munachik tariytawanqa qallarinchik muntita tukuy sach’asta
urmanchispa chayta llamk’arisun machitiwan, achawan ruwaspa chay tukuchiytawan
sullananchik juk killata, mana chaypis iskay killata, tukuy sach’a ch’akiktinqa qayarisun
inqhayta pampa kananpaq, chaymantapis wak p’unchay kutimusun japuchamuk kayta
ruwaytawan sapa qututa inkhasun tukuy kuyus chinkapunanpaq, kunanqa kusa pacha
yuka tapurnapaq.
2. ¿Maymanta mujuta mask’anki tarpunaykipaq ?
Mujuta tarimuna kanqa wak runamanta mana kapuwasun chayqa, tiyapuwasun chayqa
chakunchikyamanta urqhusun tarpunanchikpa chay jatuschakninta mask’arinanchik
kanan tiya chaymanta sumaq puqurinqa.
3. ¿Machkha laya yuka riqsinki?
Ñuqa yachani iskay laya yukayata mayqinchuq jukninqa puqun juk watapi chay ukninqa
khuskan watayapi puqun.
4. ¿Ima killapi sumaqta puqunanpaq tarpunkun?
Sumaqta yukanchiq puqunanpaq tarpunanchik tiyan tarpuy killapi tukuy killanpi pacha.
5. ¿Maypi puquchiytawan yukata ranqhanchik?
Yukata puquchiytawanqa jatun wasi ranqhayman apanchik, chantapis Yawar
masinchikmanpis raqhanchik apasuman paykuna munanku mikhunankupaq.
6. ¿Mana unquy llayqunanpaq yukaman imawantaq jampinchik?
Jampinanchik qhuranmanta tiyan wiñasaqtin, wak kutiqa sikinmanta mana ni ima unquy
llayqhunanpaq qhurasta sik’inanchik tiyan jinamanta yukanchikqa sumaqata wiñanqa.

18. 16
7. ¿Ima unquytaq yukawan jampinkunchik?
Yukaqa Manchay sumaq k’aja nanaypaq chay llakunqa upllayuqtiyki manchay waliy
chay unquypaq, chatapis chay yurak waqhaynin yukamanta Manchay walik tucandera
qhaniyuktin.
8. ¿Machkha unaypi yuka puqun?
Iskay laya yukata riksini jukninqa juk watapipuni puqun, chay jukninqa khuskan watapi
puqun. Chaykunayata riksini.
9. ¿Ima wayk’uykunata yukawan ruwakun?
Yukamantaqa rellenuta ruwanchik mikhunanchikpa chayta manchayta kaypachawasun
uqhunchikta chaymantapis postres nisqatapis ruwakun, enlatados ruwakuyantaq.
ANEXO 4. Qhawarimuspa karqayku kay yuka tarpusqasta, rikusunchik yuka kimsa
killayuqta.

19. 17
ANEXO 5. Jinamanta waturikuspaqa juk jatun tatata tariyqayku, chaypitaq tapurirqayku
kay yuka puquchiymanta.