мэдрэлийн тогтолцоо

1. Хүний амьсгалахаас эхлээд алхаж явах
хүртэл бүх үйл үйлдлийг МЭДРЭЛИЙН
ТОГТОЛЦОО
удирдаж явуулна.
Мэдрэлийн тогтолцоо нь хоёр үндсэн
хэсгээс тогтоно.
- Төв мэдрэлийн тогтолцоо
Энд тархи, нугас хамаарна.
- Захын мэдрэлийн тогтолцоо
Энд биеийн бусад бүх мэдрэл хамаарна.
Бид биеийн мэдрэлийн тусламжтай
ухамсартай дурын хөдөлгөөн хийдэг.
Хүн санаан зоргоороо зохицуулж чаддаггүй
үйл ажиллагааг автомат мэдрэлийн
тогтолцоо удирдана.
Жнь: зүрхний цохилт
1
Таны командлагч бол төв мэдрэлийн тогтолцоо юм.

2. Автомат мэдрэлийн тогтолцоо бол
- идэвхжүүлэгч буюу СИМПАТИК мэдрэл ба
- амраагч буюу ПАРАСИМПАТИК мэдрэл
гэсэн 2 хэсэгтэй.
Асуудал аюул тулгарахад симпатик мэдрэл
идэвхжиж амьсгалын хэмнэл, зүрхний цохилт
хурдсаж энерги, эрч хүч зарцуулагдаж
асуудлыг даван туулна эсвэл зугтаж холдоно.
Харин парасимпатик мэдрэлийн
тогтолцоо симпатик мэдрэлийн
тогтолцооны эсрэг үйлдэлтэй буюу
тоормоз адил үйлдэлтэй.
Энэ бол бидний алдсан эрч хүч
энергийг нөхөн сэлбэх амрааж
хэвийн байдалд оруулах
зорилготой мэдрэл юм.
2

3. Стресс биднийг
идэвхжүүлж оюун
ухаан, биемахбодыг
дайчилдаг ч удаан
хугацаанд үргэлжилвэл
мэдрэл сэтгэхүйн үйл
ажиллагааг сульдааж
эхэлнэ. Хүндэрвэл
хүний эрүүл мэндэд
сөрөг нөлөө үзүүлж,
дархлаа бууруулах,
зүрхний өвчинд өртөх
эрсдлийг нэмэгдүүлнэ.
3 Бидний амралт тэмцэл хоёр тэнцвэртэй байх хэрэгтэй.

4. Мэдрэлийн эс
Мэдрэлийн эсүүд хоорондоо холбогддог тусгай сэртэнгүүдтэй бөгөөд
нейротррансмиттер буюу өвөрмөц бодисын тусламжтай мэдээллийг бие
биедээ дамжуулдаг. Мэдэрхүйн үүрэгтэй мэдрэлийн эсүүд сонсох, үнэрлэх,
харах болон хүрэлцэх байдлыг мэдэрч тархинд дамжуулах үүрэгтэй.
Харин хөдөлгөөний эсүүд тархинаас мэдээллийг шаардлагатай булчинд
дамжуулж улмаар хөдөлгөөн хийгдэнэ.
4

5. Глий эс
Энэ бол нэг төрлийн мэдрэлийн эс. Латинаар glue – цавуу гэсэн үгнээс
гаралтай. Тэгэхээр эдгээр эсүүд тархи нугасны мэдрэлийн эсүүдийн эргэн
тойронд зөөлөвч мэт дэмжиж түшиж байрладаг юм.
Түүнээс гадна мэдрэлийн эсийг тэжээх, үхсэн эсийг зайлуулж цэвэрлэх,
гэмтсэн эд эсийг нөхөн сэргээх, эс хооронд мэдээлэл дамжихад
тохиромжтой орчинг бүрдүүлж өгдөг маш чухал үүрэгтэй эс гэж үздэг.
5

6. Тархи бол гайхалтай нарийн бүтэц үйл ажиллагаатай амин чухал эрхтэн юм.
100 тэрбум мэдрэлийн эсүүд бидний хөдөлгөөн, ярих, зүрхний цохилт,
амьсгалыг зохицуулж байда. Мөн бидний бодол, мэдрэмж, оюун дүгнэлтийг
тархи боловсруулж гаргадаг.
Тархи атгасан гар шиг хоёр тал бөмбөлөгөөс тогтох, ойролцоогоор 1400
орчим гр жинтэй бөгөөд гавлын ясаар хамгаалагдаж тодорхой хэмжээний
шингэн болох тархи нугасны шингэн дээр тогтож байдаг байна.
Тархи
Тархи
6

7. Их тархи
Тархины хамгийн том хэсэг бол их тархины тал бөмбөлөг юм.
Зүүн тал бөмбөлөг биеийн баруун талыг хянах бөгөөд логик сэтгэлгээ,
математик бодолт, ой тогтоолтын сангаас баримт сэлтийг гаргаж ашиглах зэрэг
үйлдлийг хариуцдаг байна. Зүүн тал бөмбөлөг давамгайлагч бол хүн баруун
гараараа бичдэг.
Баруун тал бөмбөлөг биеийн зүүн талыг хариуцаж мэдрэлжүүлэх ба хөгжим
хэмнэлийн мэдрэмж сайн, нүүр царай таних, аливаа байрлалыг нарийн мэдэрч
тогтоох буюу орон зайн баримжаалал төсөөлөлийг илүү хариуцаж ажилладаг
байна.
7

8. Тархины гадар
Тархины хамгийн гадна
давхарга нь мэдрэлийн
эсүүдээс тогтох учир бор
өнгөтэй харагдах ба олон
тооны атираа нугалаа
үүсгэсэн байдаг.
Тархины бор гадарт л
мэдээллийг боловсруулах
задлан шинжлэх үйл
ажиллагаа явагддаг
байна.
8

9. Тархины гүнд байрлах мэдрэлийн
эсүүдийн бөөгнөрлийг суурийн
зангилаа гэдэг.
Энэ нь хүний хөдөлгөөн, төрх
байдал болон сэтгэл хөдлөлийг
зохицуулахад оролцоно.
Тухайлбал бидний алхах, бүжиглэх
үед хөдөлгөөний дэс дарааллыг
зохистой байлгах, үйл хөдлөлийг
зогсоох шинээр эхлүүлэх мөн
суралцах чадвар, төрх байдлыг
бүрдүүлэх зэрэг олон үйл
ажиллагааг удирддаг байна.
Суурийн зангилаа гэмтэхэд
Паркинсоны өвчин, Гентингтоны
өвчин үүснэ.
9
Суурийн зангилаа

10. Бага тархи илүү нарийн
чимхлүүр хөдөлгөөн,
биеийн байрлал
тэнцвэрийг тогтоон барьж
байх үүрэгтэй. Мөн бага
тархи хөдөлгөөнд оролцож
байгаа олон булчингуудын
агшилт сулралтыг
оновчтой удирдаж байж
хүний хөдөлгөөн эв дүйтэй,
түргэн шаламгай
үргэлжилж чадна.
Бага тархи
10

11. Самар хэлбэрт булчирхай таны
сэтгэл хөдлөл зарим нэг төрх
байдлыг тань хариуцаж
удирдана.
Аюултай нөхцөл байдал
тулгарахад хамгийн түрүүн
цочирч зугатах уу тэмцэх үү
гэдгийг мэдээлэгч юм.
Мөн Амигдала нь нийгмийн
харилцаанд оролцоход
шаардагдах мэдээллийг ой
тогтоолтын сангаас гаргаж таны
асуудлыг шийдэхэд тусладаг.
Амигдала
11

12. Гиппокамп бидний суралцах,
эргэн санах чадварыг хариуцна.
Мөн богино хугацааны ой
тогтоолтыг урт хугацааны ой
тогтоолтын сан руу хадгалж өгөх
үйл ажиллагаатай бөгөөд
Хэн? Хэзээ? Хаана? гэх
мэтчилэн нарийн мэдээллийг
шаардлагатай үед санаж чаддаг.
Альцгеймерийн өвчний үед
хамгийн түрүүн энэ хэсэг гэмтдэг
юм.
Гиппокамп
12

13. Таламус нь тархины багана
хэсгийн дээд талд оршдог
бөгөөд хүний мэдэрхүйн
төв оффис гэж үздэг.
Харах үнэрлэх, сонсох,
амтлах, хүрэлцэх гээд бүх
төрлийн мэдрэхүйн
мэдээллийг хүлээн авч
дамжуулдаг тогтолцоо юм.
Таламус
13

14. Гүүр бол тархины
баганын дунд орших
хэсэг бөгөөд их тархи
бага тархины хооронд
холбодог гүүр хэсэг юм.
Мөн нүүрний булчингын
хөдөлгөөн, нүдний
хөдөлгөөн, давсагны
үйлийн хяналт гүүрэнд
байрладаг.
Гүүр
14

15. Уртавтар тархи нь амьсгал,
зүрхний хэм, цусны даралт
гэх мэт автомат
мэдрэлжүүлэлтийг удирддаг
хэсэг юм. Мөн зажлах,
залгих гээд амин чухал үйл
ажиллагааг зохицуулдаг.
Энэ нь тархины баганын
дор байрлах бөгөөд их
тархи, нугас хоёрыг холбож
өгсөж уруудах мэдээллийг
дамжуулдаг.
Уртавтар тархи
15

16. Нугас
Нугас бол ойролцоогоор 40-45 см урт,
1-1.5 см өргөн буюу таны хуруунаас
өргөнгүй тийм жижигхэн юм.
Тархинаас доош нуруу хүртэл
үргэлжлэх ба нурууны нугалмын голын
сувагт байрладаг.
Нугас мэдрэлийн ширхгийн багц бөгөөд
зөөлөн эд шингэнээр хамгаалалагддаг.
Тархи болон биеийн зах хязгаарын
хэсгийн хооронд мэдээллийг
дамжуулдаг гол бүтэц юм.
16

17. Захын мэдрэл
Төв мэдрэлийн тогтолцоо
буюу тархи нугас нь төв
оффис гэвэл захын мэдрэл
бол талбай дахь ажилчид юм.
Энд тархины 12 мэдрэл болон
нугаснаас гарсан 31 хос
мэдрэл орно.
Суудлын мэдрэл бол хамгийн
том мэдрэлийн нэг, таны
нурууны хэсгээс эхэлж гуяны
ар хэсгээр доошилж тавхай
хүрнэ.
17

18. Гэдэс дэх мэдрэлийн тогтолцоо
Бидний хоёрдогч тархи гэдсэнд байдаг. Учир нь ходоод гэдэсний хананд
100 тэрбум мэдрэлийн эс байрлах ба хоол боловсруулах үйл
ажиллагаанд оролцдог буюу ходоод гэдэсний хөдөлгөөн, хоол хүнс
задрах, тэжээлийн бодисууд шимэгдэхийг зохицуулдаг гэсэн үг.
18

19. Мэдрэлийн өвчин
Халдварт өвчин, гэмтэл, хордлого, тэр байтугай цусандах
чихрийн хэмжээ ихсэх нь мэдрэлийн тогтолцоонд таагүй нөлөө
үзүүлнэ.
Харвалт, менингит, мигрень, эпилепси, мэдрэлийн сувгийн
хамшинж, тархмал хатуурал, салхин цэцэг бүгд мэдрэлийн
тогтолцооны эмгэг.
19

20. Эрүүл амьдралын хэв маяг
Та өдөр тутамдаа өөртөө анхаарал
халамж тавих нь мэдрэлийн
тогтолцоонд ч тустай зүйл.
Чанартай нойр, тамхи татахгүй байх,
амарч тайвширч сурах. Мөн дасгал
хөдөлгөөн нь тархи хөгшрөх, ой
тогтоолт алдагдахаас урьдчилан
сэргийлнэ. Зөв хооллох, жимс ногоо,
омега 3 хэрэглэх, харин чихэрлэг хүнс,
ханасан болон транс тос хэрэглэхээс
зайлсхийх.
Найз нөхөдтэйгөө чөлөөт цагийг зөв
өнгөрүүлж, мөн шинэ зүйл суралцдаг
бол таны тархи илүү сайн ажиллах
болно.