Ayurved Treatment

1. कु ष्ठ चिककत्सा
संदर्भ:-
िरकसंहिता नि.5,चि.7
सूश्रुतसंहिता नि.5,चि.9,उ.55
अष्ांगह्रदय नि.14,चि.19
अष्ांग संग्रि नि.14
|| शिवोऽिम ् ||

4. कु षठ िेतु/निदाि
•ववरोधीन्यन्िपािानि
•द्रव-गुरु-स्निग्ध पदार्ाांिे अचधक सेवि
•आलेल्या वमि वेगािा अवरोध
•मल-मूत्र-अपािादी वेगांिा अवरोध
•भोजिोत्तर व्यायाम
•अनत संताप
•अनत उपवास
•िीत-उषण-लंघि आिार तसेि आिारािा क्रम
सोडूि आिार सेवि करणे

5. • ऊि-श्रम-भय यांिी त्रनत िोऊि त्वरेिे िीतजलपाि
• अजीणण असतािा आिार सेवि करणे
• पंिकमण करतािा अपथ्य करणे
• िव अन्ि- दधी- मासे –लवण तसेि आंब् पदार्ाांिे
अचधक सेवि करणे
• उडीद-मुळा-वपषठान्ि-नतल-दुग्ध-गुड यांिे अचधक सेवि
करणे
• अन्ि पििापूवी मैर्ुि करणे
• हदवानवाप
• ब्राह्मण-गुरुजि यांिा अपमाि/नतरनकार करणे
• पापकमण करणे.

6. कु षठ संप्राप्ती
िेतुसेविािे वातादी त्रिदोष प्रकोप
प्रकोपपत दोष त्वक-रक्त-मांस-अंबु यांिा क्रमािे दूपषत करतात
िेतुसेवि
कु ष्ठ

7. पूवणरुप
•नपिाणज्ञत्वम्
•अनत नवेदो
•ि नवेदो
•वैवर्णयण
•कोठ उत्पन्ि िोणे
•लोम िर्णश्ि
•कं डू
•तोद
•श्रम (र्ोड्या श्रमािे र्कवा)
•क्लम (उत्साि कमी िोणे)
•व्रणािामचधकं िूल
•व्रण िीघ्र उत्पन्ि िोणे
•व्रणािी चिककत्सा िी
अचधक काळ करावी
लागणे
•दाि
•सुप्ताङ्गता

11. कु षठामध्ये दोर् लक्षणे
वात
•रुक्ष
•िोर्
•तोद
•िूल
•त्वक संकोि
•आयाम(तिाव)
•परुर्ता
•खरता
•िर्ण
•श्याव-अरूण वणणता
पपत्त
•दाि
•राग
•पररनत्राव
•पाक
•ववस्र गंधी
•क्लेद
•अंगपति
कफ
•श्वैत्य
•िैत्या
•कं डू
•नर्ैयण
•उत्सेध
•गौरव
•निेि
•जंतुशभरशभभक्षण
•क्लेद

12. सवभम ् त्रिदोषजं कु ष्ठं दोषणाम ् तु
बलाबलम ् |.....
सवभि कु ष्ठ त्रिदोषज असूि दोषांिे बल पािूि दोष
प्रधानयांिुसार चिककत्सा करावी. ज्या दोषािी लक्षणे
प्राधानयािे हदसतात त्यािी प्रथम चिककत्सा करावी.
त्यािंतर अिुबंधािे असलेल्या दोषािी चिककत्सा
करावी.

13. साध्यासाध्यत्वकु ष्ठ साध्यासाध्यत्व
त्रत्रदोर्ज - सवण लक्षण
युक्त-िीिबल-तृषणादाि
युक्त-िांताग्िी-
जंतुशभजणग्धम ्
असाध्य
चिककत्सा करू िये.
वात-कफ प्रबळ असालेले
ककं वा एक दोर्ज
साध्य
कफ-वपत्त ककं वा वात-वपत्त
प्रबल असलेले
कृ च्छ साध्य

14. दोष प्राधानयािुसार चिककत्सा क्रम
वातदोष प्रधाि = घृतपाि
कफदोष प्रधाि = वमि
पपत्तदोष प्रधाि = रक्तमोक्षण-पवरेिि
क्षुद्रकु ष्ठ/अल्पदोष = प्रच्छि कमभ
मिाकु ष्ठ = ससरावेध
पपत्तकु ष्ठ = नतक्तघृत,रक्तपपत्त चिककत्सा
मधील श्रेष्ठ योग
कु ष्ठात प्रशमि चिककत्सा = नतक्तकषाय
रसात्मक द्रव्य

15. संशोधिोत्तर स्िेिपाि
स्िेिस्य पािसमष्ठं शुद्धे कोष्ठे प्रवाहिते रक्ते |
वायुहिभ शुद्धकोष्ठं कु ष्ठीिमबलं पवशनत शीघ्रम ् ||
ि.चि. 7/42
कु ष्ठ व्याधी मध्ये रुग्णाच्या संशोधिािंतर (कोष्ठशुद्धी
– वमि / पवरेिि / निरूि िंतर) तसेि
रक्तमोक्षिािंतर स्िेिपाि करावे. कारण, दुबभल
कु ष्ठरोग्याच्या शुद्ध कोष्ठामध्ये सशघ्रतेिे वातािा
प्रवेश िोत असतो.

16. संशोधिाथभ द्रव्य
वमिाथभ
कु टजफल – मदिफल – यष्टीमधु िुणभ िे,
- पटोल-निंब स्वरसाबरोबर
कु टजफल – मदिफल – यष्टीमधु यांच्या
सशतरस/पक्वरस बरोबर मधु व यष्टीमधु िुणभ
वमिाथभ द्यावे.

17. संशोधिाथभ द्रव्य
पवरेििाथभ
त्रिवृत्त
दंती
त्रिफळा
या द्रव्यांिा वापर करावा.
िी द्रव्य अडलोणाथभ (समसळण्यासाठी) सौवीरक-
तुषोदक-आसव-पवपवध ससधू वापरावे.
वमि-पवरेििोत्तर उत्तम-मध्यम-अवर शुद्धीिुसार
पेयादी क्रमािे (संसजभिक्रमािे) पालि करावे.

18. संशोधिाथभ द्रव्य
आस्थापिाथभ
क्वाथ = दारूिररद्रा-बृिती-पटोलमूल-निंबत्वक-
मदिफल-कृ तमालक
कल्क = इंद्रयव-मुस्ता
स्िेि (मूर्चच्छभत/संस्काररत घृत-तैल)

19. अिुवासि बस्ती
कु ष्ठ व्याधी मध्ये रुग्णाच्या पवरेिि तसेि निरूि
िंतर सशघ्रतेिे वात वृद्धी िोतािा हदसते. त्यावर
अिुवसाि बस्तीिा प्रयोग करावा.
अिुवसािाथभ ससद्ध स्िेि :
मदिफल-यष्टीमधु-निंबत्वक-कु टज-पटोलमूल या
द्रव्यांच्या क्वाथ व कल्क यांिी ससद्ध स्िेि

20. िस्य-वैरेििीक धुमपाि
- कफज कु ष्ठात कृ मींिा अिुबंध
- सशरोगत कु ष्ठ
द्रव्य-
सैंधव-दंती-मरीि-फणणज्झक-पपप्पली-करंजफल-
पवडंग यांिा वापर करावा.
यािप्रमाणे वैरेििीक धुमपािािा वापर करावा.

21. रक्तमोक्षण
र्चस्थर-कठीण-मंडल कु ष्ठामध्ये प्रस्तर/िाडीस्वेद यांद्वारे स्वेदि
करूि कु िीिे रगडूि रक्ताला उत्क्लेशीत करूि बािेर काढावे.
त्यािंतर आिुप- औदक पशू पक्षांच्या मांसाच्या पोटटलीिे
सुखोष्ण स्वेडण करूि तीक्ष्ण शस्िािे रक्तनिरिाथभ
लेखि/छेद करावा.
रक्तािी अल्प दुर्चष्ट असतािा शृंग-अलाबु-जलौका यांिा वापर
करावा

22. लेप-क्षार-अगद प्रयोग
आशय शोधिािंतर व रक्तमोक्षणािंतर कु ष्ठघ्ि लेपांिा
वापर करावा॰
 ज्या कु ष्ठात शस्ि निपषद्ध आिे आशामध्ये, स्पशभज्ञािािा
आर्ाव या मध्ये कोष्ठशोधण व रक्तमोक्षिािंतर क्षारािा
वापर करावा.
पाषािवत-कठीण-परुष-सुप्त-र्चस्थर-पुराण कु ष्ठावर अगदांिा
वापर करावा. त्यांिंतर पवषिाशक द्रव्यांच्या प्रदेिांिा वापर
करावा.

23. कल्प-योग

24. कु षठघ्ि त्रत्रयोग
 दावी कल्क/िुणण गोमुत्राबरोबर
रसांजि गोमुत्राबरोबर
त्रत्रक्ू, गुड, तैल यांबरोबर अभया
यांिा एक मास पयणन्त प्रयोग करावा .

25. प्ोलाहद क्वार्-मात्रा-1 पल िुणण क्वार्
करूि घेणे,काल-6 हदि
क्वार् पिल्यािंतर मांसरसाबरोबर जुन्या
रक्तिाली तांदळािा भात खावा.
मुनताहद िुणण
त्रत्रफलाहद िुणण-त्विेच्या सुप्तता आलेल्या
कु षठात उपयुक्त.

26. कु षठघ्ि योग
 लेशलतक(आंवलासार गंधक) आमलकी
नवरसा बरोबर मधु शमसळूि
सुवणणमक्षक्षक िुणण गोमुत्राबरोबर
आंवलासार गंधक/ सुवणणमक्षक्षक िुणण
आमलकी नवरसा बरोबर
वज्रशिलजतू जाती(आमलकी)नवरसा बरोबर
योगराज(पारद) जाती(आमलकी) नवरसा
बरोबर

27. असावाररषठम ्
 मध्वासव
किकत्रबन्दुररषठ
त्रत्रफलासव

28. असावाररषठम ्
 मध्वासव
किकत्रबन्दुररषठ
त्रत्रफलासव

29. लेप
एलादी लेप
चििकादी लेप
मांस्यादी लेप
िप्वादी लेप
इत्यादी लेपांिे वणणि कु षठिािणार्ण
के ले आिे.

30. शसद्धार्णक निाि
 मुनता-मदिफल-त्रत्रफला-आरग्वध-इंद्रयव-दावी-सप्तपणी
इत्याहद द्रव्यांच्या पािांिे साचधत जल निािासाठी कु षठ
रोग्यामध्ये वापरावे.
याि द्रव्यांच्या क्वार्िा वापर कु षठरोग्यामध्ये वमि-ववरेििार्ण
करावा. तसेि त्यांिे िूणण लेपार्ण-उद्घर्णर्िार्ण योजावे।
 उपयुक्तता-
त्वकदोर्-कु षठ-िोर्-पांडू

31. शसद्ध तैल
 श्वेतकरवीराद्य तैल
 श्वेतकरवीरपल्लवादी तैल
 नतक्तेक्ष्वाक्वादी तैल
 किकक्षक्षरी तैल
 कु षठघ्ि हितकर तैल
 ववपादीकािर यमक (घृत-तैल)

32. शसद्ध घृत
 नतक्तर््पलक घृत
 मिानतक्तक घृत
 मिाखदीर घृत
लेप