"Солонгос хэлний орчуулгын онол" Хичээл-10

1. Үндэсний онцлог үгийн орчуулга
Лекц № 10

2. • Үндэстэн бүр өөрийн гэсэн ёс заншил,уламжлалтай
бөгөөд энэ нь хэзээ ч хаана ч давтагддаггүй. Эдгээр
зүйлийг нэрлэх, илэрхийлэхэд үг хэллэг хэрэгтэй
болдог. Энэ үгийг үндэсний онцлогт үг хэмээн
ойлгож болох юм. Үндэсний онцлогт үгс нь ганц дан
үгээр илрээд зогсохгүй холбоо үг, мэргэн үг, тогтмол
хэлц тэр ч бүү хэл бэлгэ дэмбэрлийн үгсээр илэрдэг.
Жишээ нь монгол хэлний овоодой, өлзий /хээ/,
ташмаг, бумба, аймаг, гэр, биелгээ, бошго/албан
тушаал/, ууж, хөөмий зэрэг өдий төдий үгийг
гадаадын ямар ч хэлээр шууд оноох аргагүй юм.

3. Ийм үгсийг эрдэмтэн судлаачид
1. Угсаатны зүйн
2. Аман зохиол, домгийн
3. Аж байдлын
4. Нийгэм түүхийн гэх мэтээр ангилсан байдаг.
Ямар ч байдлаар ангилсан үндэсний онцлог үгс нь дараах нийтлэг
шинжтэй байдаг.
1. Хоёрдмол утгагүй
2. Үндэсний онцлог үг нь тухайн хэлний үгийн сангийн
бүх шинжийг / авиа зүй, үг бүтэх ёс/ өөртөө бүрэн
агуулдаг.
3. Нэр томъёоны бүрэн утгыг илэрхийлж чадна.
4. Шинжлэх ухааны зохиол бүтээл, уран зохиол, ярианы
хэлэнд зонхилон хэрэглэгддэг.
5. Зөвхөн тухайн хэлний хүрээнд бүрэн утгаараа
хэрэглэгддэг боловч гадаад хэлэнд галиглах замаар
нэвтрэх ёс байдаг.

4.  • Үндэсний онцлогт үгс нь ямагт ард түмний
өмч байдаг.
 • Үндэсний онцлогт үгс нь тодорхой ард
түмний аж ахуй, амьдарлаас урган гардаг.
 • Үндэсний онцлогт үгс нь уран зохиолын
номонд тааралддаг бол, нэр томьёо нь
шинжлэх ухааны ном зохиолын үгийн сангийн
үндэс болдог.

5. Гэхдээ ҮОҮ нь хэл хэлэнд дамжихдаа салаа утгыг
үүсгэдэг байна.
Жишээ нь латин хэлнээс гаралтай “Legion” 군단, гэдэг үг
• эртний Ромд цэргийн зохион байгуулалт, тактикийн
үндсэн нэгж утгатай байсан бол яваандаа
• Европын зарим орны цэргийн онцгой зориулалтын
анги /Умард Африк дахь францийн хуучны колони
орнууд дахь цэргийн илбэн тохинуулах тусгай хүч/
гэсэн утгатай болсон бол
• дэлхийн II дайны үед 1944 он хүртэл Болгарын
залуучуудын фашист байгууллагыг нэрлэдэг үг болон
хувирч байсан нь түүхэн баримт юм.

6. Үндэсний онцлогт үгийг орчуулахад
1.Галиглах
2.Хуулбарлах буюу үгчлэх
3.Ойролцоо утгатай үгээр орлуулах
4.Тайлбарлах арга байж болохыг орчуулга
судлаачид хүлээн зөвшөөрдөг байна.

7. Үүнийг манай орчуулга судлаач Д.Дашдаваа, Г.Аким нарын
судалгаа давхар нотолж байна. Дээр дурдсан орчуулгын
аргуудын тухай одоо товч авч үзье.
1/ ҮОҮ-ийг нэг хэлнээс нөгөө хэлэнд галиглан буулгадаг арга
их түгээмэл байна.
Тухайлбал монгол хэлний айл, аймаг, ард, аргал, говь, дацан,
зээр /dseren/, мануул, марал, мөнгө /зоос/, саван, сайга, тамга,
төгрөг, хаан, хурал, цэрэг гэх мэт үндэсний онцлогийг заасан
өдий төдий үгийг өрнө зүгийн хэлүүдэд галиглан авсан нь
байнга тааралддаг юм. Монгол хэлэнд ч ийнхүү галиглан авч
ормол болсон үг цөөнгүй бий.

8. Герман хэлний “Gnom” гэдэг үгийг
• англиар “gnome”,
• францаар “gnome”,
• испаниар “gnomo”,
• оросоор “гном”
• Солонгосоор “땅속 요정(옛 이야기에 나오는, 뾰족한 모자를 쓴
작은 남자 모습의 요정) 땅속 요정 석상”
боловч нарийн мэргэжлийн хүмүүсээс бусад хүнд ойлгогдохгүй гаж
зөрүүд үг бий болсноос зайлсхийхийн тул төдийлөн оновчтой биш ч
гэсэн “одой амьтан” гэж хэлж бичиж байна. Угтаа бол энэ үг нь Өрнөд
Европын домогт гардагаар газар доорхи эрдэнийн санг манаж сахидаг
эрэмдэг зэрэмдэг нэгэн одой амьтныг нэрлэсэн үг юм.

9. Латин хэлний “generalis” /нийтийн, ерөнхий/ үг өдгөө үед олон хэлэнд
хэрэглэгдэж байгаа нийтлэг ҮОҮ байна. Монголоор ч гэсэн галиглан
“генерал” гэж ярьж бичиж байна.
Голланд хэлний “admiraal” үгийг
• англиар “admiral”,
• францаар “admiral”,
• германаар “Admiral”,
• испаниар “admirante”,
• оросоор “адмирал”,
• Солонгосоор“해군 장성, 제독”/тэнгисийн цэргийн жанжин, адмирал/
• монголоор “адмирал” /усан цэргийн жанжин/ гэдэг.
Гадаад хэлний иймэрхүү ҮОҮ-ийг галиглан булгах нь хэлний үгийн санг
шинэ үгээр баяжуулдаг эерэг талтай боловч жирийн уншигчдын санаанд
бодот утгаараа буухгүй гаж буруу үг олноор бий болгодог сөрөг талтай.

10. 2/ Хуулбарлах /фр. Calque – дуурайх/ гэгч бол эх хэлний үгийг
загварчлан буулгадаг арга юм. Жишээ нь:
• франц хэлний “prende les mesures” гэж хэлдгийг
• англичууд “to take measures”,
• испаниуд “tomar medidas”,
• оросууд “принять меры” гэдэг бол
• монголоор “арга хэмжээ авах” гэж хуулбарлан орчуулжээ.
• Англи хэлний “sky raper”,
• Солонгос хэлний “하늘 강간범; 약탈자”.тэнгэр эзэгнэсэн
• франц хэлний “gratteciel”,
• испани хэлний “rascacielos”,
• орос хэлний “небоскреб” үгийг
• монголоор мөн хуулбарлах аргаар “Тэнгэр
багандсан барилга” гэж орчуулж байна.

11. Энэчлэн бид
• английн “Steamboat”,
• францийн “vateau a vapeur”,
• германы “Dampfer”,
• испанийн “bruque de vapor”,
• Солонгос хэлний “기선(특히 과거 강이나 해안을 따라 다니던
작은 보트)”
• оросын “пароход” үгийг яг хуулбарлан “уурын хөлөг” гэж хэлж
заншжээ.
Ингэж хуулбарлах буюу үгчилж орчуулах нь тухайн хэлний үгийн
санд шинэ соргог үг, хэллэг нэвтрүүлэх эерэг боломж бий болгож
байгаа боловч гадаад хэлний үг, нийлэмж үг бүрийг ингэж
хуулбарлаад байвал үгчлэх орчуулга руу хэлбийсэн гаж буруу арга
барилыг дэмжсэн хэрэг болно.

12. 3/ ҮОҮ-ийг ойролцоо утгатай үг, нийлэмж үгээр орчуулдаг
арга орчуулгын онол, дадалд нэлээд түгээмэл байдаг.
• Английн “shock-worker”,
• Францийн “Travailleur de choc”,
• германы “Stossarbeiter”,
• испанийн “obrero de choque” гэдэг үг нь угтаа
• орос хэлний “ударник” /тэргүүний ажилчин/ гэсэн үг.
Үүнийг дээрх хэлүүдээр яг үгчлэн орчуулж үгийн
сангийнайй бүрэлдэхүүн хэсэг болгосон байхад
монголоор ойролцоо утгатай үгийг ашиглан “гавшгай
ажилчин” гэж орчуулдаг.

13. Латин хэлний “Machina” /байгууламж/ үгээс үүдсэн
• англи хэлний “machinetool”,
• франц хэлний “machine outil”,
• герман хэлний “Maschine, Werktisch”,
• испани хэлний “maquina”,
• орос хэлний “станок” үгийг
• монголоор “суурь машин” гэж орчуулдаг. Монголоор орчуулсан
энэ арга бол нэг талаас үгийг үгээр орлуулсан боловч нөгөө
талаас тайлбарласан орчуулга маягтай байна.
Үгийн утгыг харгалзан ингэж орчуулж байгаа хэлний боломжийн
үгээр орлуулах нь хамгийн зохистой боловч бүрэн биш тохироо
болж байгаагийн хувьд уг эхээсбаахан холддог, бас утгын талаар
баахан хэлбэлздэг сөрөг талтайг тэмдэглэх хэрэгтэй.

14. 4/ ҮОҮ-ийг дээрх аргуудаар орчуулж боломгүй,
шууд оноох үг байхгүй үед эх зохиолын утга
санааг тайлбарлан гаргахаас өөр замгүй.
Монгол хэлээр бөхийн сээрэн дунгүй, өмсөх
мэхийг хуулбарлах, ойролцоо утгатай үгээр
гадаад хэлэнд орчуулбал хэн ч жинхэнэ ёсоор нь
ойлгохгүй .
Үүний нэгэн адил испанчуудын “toreo” /бухын
тулалдаан/-гийн нарийн арга барилыг гадаад
хэлээр тайлбарлан орчуулахаас өөр арга байхгүй.

15. Монгол хэлний “боодог” /бага амьтныг нядалсны дараа битүүгээр
дотуур өвчиж араг ясыг салган авч улайсгасан чулуугаар зотроос,
задгай гал дээр гаднаас шарж боловсруулдаг өвөрмөц
боловсруулалт/ гэдэг ганц үгийг аль ч хэлээр ганц, хоёрхон үгээр
оноох үг байхгүй биз.
Орос хэлний “уха” гэдэг үгийг
• англичууд “fish soup” /загасны шөл/,
• францууд soupe de poisson”,
• германууд “Fishsuppe”,
• испаниуд “sopa de pecado” гэдэг нь үнэн хэрэгтээ
монголчуудын “боодгийг” шарсан мах гэсэнтэй адил ердөө
“загасны шөл” гэсэн утгатай байна. Угтаа бол хээрийн задгай гал
дээр давснаас өөр хачир нэмэхгүйгээр зөөлөн буцалгаж ус, агаар
үнэрттэл болгодог загасны шөл юм.

16. Монгол гэрийг өрнө дахины хэлээр
• “nomads tent”,
• “tente des nomades”,
• “Nomgdenzeit”,
• “tienda de compana de los nomadas”
/нүүдэлчдийн асар майхан/ гэх маягаар
орчуулдаг нь үндсээрээ буруу, харин монгол
гэрийн тухай тайлбарлан орчуулбал өөр хэрэг
юм.

17. Англиар “magazin” бол
1/зэр зэвсэг, эд юмсын агуулах,
2/дарийн зоорь,
3/бууны хүхээ;
германаар
1/дэлгүүр,
2/агуулах,
3/зурагт сэтгүүл;
солонгосоор 관광잡지 гэж орчуулагдаж байгаа бөгөөд энэ нь
1/ аялал жуулчлалын сэтгүүл гэсэн утга илэрхийлж байна.
оросоор
1/дэлгүүр,
2/агуулах,
3/хүхээ гэдэг бол монголоор зөвхөн “дэлгүүр, хүхээ” гэж орчуулан
бусад утга гээгдэж байна.

18. • Латин хэлний “pension” /тэтгэвэр, тэтгэмж/,
• францаар “pension” /тэтгэвэр, байрын төлбөр,
хаалттай сургууль/,
• 생활 보조금, 수당 , 노령/퇴직 연금을 받다
/амьдралын татаас, тэтгэмж, өндөр нас/тэтгэвэрийн
мөнгө авах/
• германаар “Pension” /тэтгэвэр/,
• оросоор “пенсия” /тэтгэвэр/ гэх боловч хэрэв
дотуур байртай буюу хаалттай сургуулийн тухай
энэ үгийг хэрэглэж байвал зайлшгүй
тайлбарласан орчуулгыг шаардана.

19. • “Хөлийн өрөө” гэсэн утгатай англи хэлний “lobby” үг
нь ямар нэгэн хуулийн төслийг парламентын
/конгрессын/ гишүүдээр өөртөө ашигтай байдлаар
шийдвэрлүүлэхийн тул нууцаар өөрийн талд татагсад
гэсэн утгыг илтгэж байна.
• Франц гаралтай “partisan” /гадаадын
түрэмгийлэгчдийн эсрэг зэвсэгт тэмцэлд оролцогсод,
дагагч, сүслэгчид/ үг жинхэнэ утгаараа монгол хэлэнд
1921 оны хувьсгалын үед хэрэглэж эхэлсэн байхад
бусад оронд утгыг огт өөр үгээр, тухайлбал италид
“Garbonario” /тэмцэгчид/, испанид “querrillero”
босогчид гэж хэлдэг.

20. Улс бүрийн уртын хэмжээ, жин, багтаамжийн нэгж өөр өөр байдаг учир
орчуулгад тэдгээрийг механикаар буулгаж болохгүй, зайлшгүй тайлбарлах
хэрэгтэй болно. Энэ бол орчуулагчийн үүрэг.
1956 оны X-XI сард Израил улс, Англи, франц улстай хавсран Мисирийн
/Египетийн/ эсрэг дайн хийж ялагдахдаа Англи, Франц хоёр Суэцийн сувгаас
хойш Английн арван милч газарт цэргээ татахыг Мисирт тулган шаардсаныг
орчуулгад 16 км гэж орчуулан радиогоор нэвтрүүлсэн нь дайн самуунтай
тухайн үед байдлыг намжаахад тус дөхөм үзүүлэхээсээ маргаан гаргахад хүрсэн
баримт бий. Учир нь английн арван миля нь нарийн тооцоогоор түшиц газрын
хилийг бодолцсон 16км, 90 м, 40 см-ийн жирийн бүдүүвч тооцоо биш байжээ.
Ингэхлээр миля /mile/ гэхэд
• олон улсын тэнгисийн миля нь 1,852 км,
• Их Британы тэнгисийн миля нь 1,8532 км,
• Их Британ, АНУ-ын хуурай замын миля 1,609 км
гэх мэт өөр өөр хэмжээтэй байдгийг орчуулагчид ойлгомжийн дөт талыг
харгалзан км-ээр тооцон зөв илэрхийлэх нь зүйтэй.

21. Английн “pfund” /фунт/
• худалдаанд 0,4536 гр, эмийн сан,
• мөнгөн зоосонд 0,3732 гр байдаг.
Бид оросын пуд /пүү/ гэх боловч тэр нь 16,3 кг, “аршиныг”
хагас алд гэж бүдүүвчилдэг нь үнэндээ 17 см,
• английн “foot”,
• францийн “peid”,
• германы “Fuse”,
• испанийн “pie” зэрэг уртын хэмжүүр нь 30,48 см байдаг
Яг нарийн тооцоог орчуулагч хувийн үгийн цэсэндээ
тэмдэглэн авч өөрийн ажилдаа байнга ашиглаж байх нь
чухал юм.

22. Монголчууд алт, мөнгийг хятад хэмжүүрээр цэгнэдэг ч
нарийндаа тэр нь ямар хэмжээ болохыг таамаглах
төдийгөөс цаашгүй байдаг, тэгвэл
• нэг жин 596,816 гр,
• нэг лан 37,301 гр,
• нэг цэн 3,7301 гр,
• нэг фун /фень/ 0,37301 гр-тай тэнцдэг нарийн учрыг
сайн мэдэж байх ёстой.
Зарим том толинд эдгээрийн жишгийг дэлхий нийтэд
мөрдөж буй метрийн тогтолцооны /MS/ харьцуулсан
лавлагааны хэрэглэгдэхүүн хавсаргасан байдгийг
орчуулгад сайн ашиглаж байх нь их ач тустай.