GLON303-Хичээл 7

1. ХЭЛНИЙ ОРЧУУЛГА
Багш:
Хүмүүнлэгийн ухааны магистр Ж.Цэцэгмаа

2. Хэлний орчуулга
Орчуулгыг өнөөгөөс 2000 гаруй жилийн өмнө үүссэн бий
болсон гэж зарим нэгэн эх сурвалжид тэмдэглэсэн байдаг.
Өнөөгийн олон улсын харилцаа холбоо мөн л орчуулгатай салшгүй
холбоотой.
Удаан хугацааны турш орчуулга байнга хүмүүсийн судалгааны гол
сэдэв байсаар ирсэн.
Хэл шинжээчид орчуулгыг “шинжлэх ухаан”-ны үүднээс нь
судалж, энэхүү үзэгдэлд ямар нэгэн “объектив” тайлбар хийдэг.
Гэвч орчуулгыг мөн нэгэн төрлийн “урлаг” эсвэл “ур чадвар” гэж
ойлгож болох юм.
“Орчуулга гэдэг нь нэг хэлний утга агуулгыг нөгөө хэлээр
илэрхийлж, утга зүй болон хэв маягийн хувьд адил тэнцүү
болгохыг хэлнэ”.

3. Хэлний орчуулга
Орчуулагч хүн хэл хооронд ямар нэгэн хэлбэрийн шилжүүлэлт хийж,
“адил зүйлс”-ийг нь олж эх зохиолын онцлог шинжийг “хэвээр хадгалах”
үүрэгтэй. Орчуулгын чанар нь нэг талаас орчуулагчийн ур чадвар,
туршлагаас гадна судалгаа шинжилгээний ажлыг хэр зэргийн өндөр
төвшинд хийж вэ гэдгээс шалтгаалдаг.
Орчуулгыг аман, бичгэн, үгчилсэн, үсэгчилсэн гэх зэргээр маш олон
хувааж үздэг. Аль ч төрлийн орчуулгад орчуулагч хүний баримтлах
ерөнхий зарчим адил байна:
1. Юуны өмнө зохиогчийн санааг бүрэн дүүрэн гаргах, үндсэн санаанаас
гадна хэлэх аяс, далд утгыг нарийн буулгах
2. Дур зоргоороо санаа нэмж, хасахгүй байх
3. Уншигчдад ойлгоход бэрх, хоёрдмол санаа төрүүлэхүйц үг хэллэг,
өгүүлбэр байлгахгүйг хичээх
4. Зохиогчийн санааг тойруу замаар олон үгээр нуршихаас болгоомжлох

4. Хэлний орчуулга
ОРЧУУЛГЫГ:
1. Нийтлэлийн
/сонины өгүүлэл, сурвалжлагаас эхлээд зар, мэдээ, нийтлэл/
2. Мэргэжлийн
/улс төр, эдийн засаг, хими, биологи, анагаах ухаан гээд
хүмүүнлэгийн болон байгалийн ухааны бүх төрлийн нарийн
мэргэжлийн/
3. Уран зохиолын
/ өгүүллэг, найруулал, эсээ, бодрол, эрэгцүүллээс эхлээд шүлэг,
яруу найраг, томоохон хэмжээний тууж, роман хүртэлх утга уянга,
үгийн урлагтай холбоотой бүх төрлийн орчуулга/ гэж ангилдаг.

5. Хэлний нэр томъёоны орчуулга
Нэр томьёог буруу орчуулснаас эх бичгийн утга гажихад
хүрдэг. Тийм алдаанд хүрэхгүйн тулд
 Орчуулж буй зүйлсээ сайн мэдэх
 Үнэн зөв орчуулахын тулд нэр томьёоны утгын онцлогийг
мэдэх нь чухал.
Нэр томьёог доорх үндсэн аргуудаар гол төлөв орчуулдаг.
а) монгол хэлний баялгаас үгсийн сангийн үүднээс таарч
тохирох үгийг сонгон авч орчуулах;
б) хэлбэр, бүтцийн талаар тухайн хэлний нэр томьёотой
дүйхгүй монгол нэр томьёогоор орчуулна. /Жишээ нь:
Министр без портфеля-яамгүй сайд (төрийн сайд/
в) галигчлан буулгах; аппарат, автобус, рубль, конгресс,
Кремль г.м.

6. Нэр томъёоны орчуулга
г) хуулбарлан (үгчлэн) орчуулах;
встречный план-угтвар төлөвлөгөө; наука и жизнь-шинжлэх
ухаан, амьдрал; Совет Министров-Сайд нарын Зөвлөл;
Комплексный подход-иж бүрнээр хандах;
д) дүйх нэр томьёоны бүтцийн нэг хэсгийг үгчлэн орчуулж,
нөгөө хэсгийг галиглаж буулгах; Коммунистическая партия-
Коммунист нам; авторемонтный завод-автозасварын завод
телевизионная передача-телевизийн нэвтрүүлэг
е) үгсийн сангийн бололцоотой хоёр хувилбарын аль нэгийг
сонгож авах; аптека-аптек, эмийн сан; философия-философи,
гүн ухаан;
ё) галигчлах, тоймлон орчуулах арга хоёрын аль нэгийг сонгож
олох
Пентагон гэсэн үгийг Пентагон ч гэдэг, заримдаа АНУ-ын
цэргийн яам ч гэдэг.

7. Нэр томъёоны орчуулга
Нэр томьёоны хэрэглээний болон утгын дараах
онцлогууд байдаг:
 а) хам сэдэвтэйгээ өвөрмөцөөр харилцан үйлчлэлцдэг үгс;
Хам сэдвээс нь тухайн үг нэр томьёоны утгаар аль эсхүл
энгийн үгийн утгаар орсныг мэдэж болдог. Хэд хэдэн
янзаар орчуулагддаг нэр томьёо ч бий. Жишээ нь:
“государство” гэдэг улс төрийн нэр томьёог монгол хэлнээ
“төр", “улс” гэж хоёр янз орчуулдаг. “Государство и право”
гэдэг номын нэрийг бид “Төр эрх” гэж, Государственный
университет, гэсэн нийлэмж үгийг “улсын их сургууль” гэж
орчуулдаг.
 б) үгийн дотоод хэлбэрийн онцгой үүрэгтэй үгс; Нэр
томьёоны “дотоод хэлбэр” мэдэгдэж байхад хуулбарлан
орчуулбал монгол хэлнээ шинээр зохиогдсон нэр томьёо
аль зэрэг нийцтэй байна гэдгийг бодолцох хэрэгтэй.

8. Нэр томъёоны орчуулга
 в) олон улсын чанартай интернационал болон хуурамч
интернационал нэр томъёо. Нэр томьёо гол төлөв нэг утгатай
байдгаас олонх нэр томьёо хам сэдвээсээ хамаарахгүй, толь
бичигт тохоон орчуулагдсан үгээрээ монгол хэлнээ буудаг тал
бий. Ямар ч хам сэдэвт жишээ нь: орос хэлний “водород”
гэдэг нэр томьёог дандаа л “устөрөгч” л гэж орчуулна.
Мөн “революция” гэдэг үгийг “хувьсгал” л гэж буулгана:
научно-техническая революция-шинжлэх ухаан техникийн
хувьсгал
Олон хэлнээ байх адил хэлбэртэй, ижил утгатай, бусад
хэлнээс зээлж авсан нэр томьёо байдгийг олон улсын чанартай
(интернациональные термины) нэр томьёо гэж нэрийддэг.
Жишээ нь: автобус, троллейбус, трактор, дипломатия
(дипломати, diplomacy) г.м. Орос, монгол хэл бие биенээсээ үг
зээлдэн хэрэглэхээс гадна аль алинд гурав дахь хэлнээс үг
зээлдэх журмаар ижил нэр томьёо орж ирдэг (социализм,
интернационализм, радио г.м.).

9. Нэр томъёоны орчуулга
Олон улсын шинж чанартай нэр томьёог бичих зохиолд
хэрэглэхдээ тухайн сэдвийн найруулгад хэр зэрэг нийцэж байгаа,
уг үг монгол хэлнээ аль зэрэг хэрэглэгддэг талыг анхаарч үзэх
хэрэгтэй. Зарим тохиолдолд олон улсын шинж чанартай нэр
томьёо монгол нэр томьёотой тодорхой хугацаанд зэрэгцэн
хэрэглэгдэж, эцэст нь аль нэг нь дийлдэг.
Жишээ нь: социализм-нийгэм журамт ёс, коммунизм-эв хамт ёс,
аптека-эмийн сан, аптек; стадион-цэнгэлдэх хүрээлэн, стадион;
ясль-хүүхэд саатуулах газар, ясль гэх мэтээр зэрэгцүүлэн
хэрэглэдэг. Одоо социализм, коммунизм гэж дандаа бичих болж
(орчуулгын) монгол нэр томьёо нийгэм журамт ёс, эв хамт ёс
гэдгийг бичихээ бараг больжээ.
Харин дээрх бусад үгний хувьд хоёр янзаар хэлж, бичсээр
байна.

10. Нэр томъёоны орчуулга
Англи хэлний “Compositor” гэдэг үг латин хэлний
“componere” гэдэг үгнээс үүссэн бөгөөд “үсэг өрөгч” гэсэн
утгатай аж. Гэтэл эл үг рүүгээ адил дуудагддаг композитор
гэдэг үгээр орос хэлэнд хөгжмийн зохиолчийг хэлдэг.
Энэ мэт гаднаас нь харахад нэг ижил үг юм шиг, утгаараа
эрс өөр үгийг олон улсын чанартай хуурмаг үг гэдэг. Тийм
үгийг орчуулахад нэлээд бэрхшээлтэй.
Тийм ч учраас иймэрхүү үгсийг орчуулгын онолд
“орчуулагчийн хуурамч нөхөд” гэж нэрлэдэг. Орос, англи
зэрэг европын хэлнүүдэд тийм үзэгдэл элбэг.

11. Нэр томъёоны орчуулга
Орчуулгын “хуурамч нөхдийн” заримаас орос, англи
хэлний хэрэглэгдэхүүн дээр цөөн жишээ татъя.
Доорх үгсийг харахад хэлбэрээр ойр боловч агуулгаараа
шал өөр юм. Үүнд:
 актуальный (цаг үеийн, чухал)-actual-(действительный)
(үнэхээр бодит);
 аспирант-aspirant- (претендент- өрсөлдөгч)
 декад (10 хоног) -decade (10 жил)
 проспект (өргөн гудамж, төлөвлөгөө) -prospect
(ирээдүй)
 Артист – (жүжигчин), artist- (зураач)

12. Нэр томъёоны орчуулга
Англи, орос зэрэг Энэтхэг-Европын хэлнүүдэд white – whiter -
whitest хэмээн тэмдэг нэрэнд тусгай нөхцөл залган илрүүлдэг –er, -st
хэмээх залгаврууд байдаг учраас харьцуулсан зэргийн айг тусгайлан
авч үздэг.
Монгол хэлэнд “тэмдэг нэрийн харьцуулсан зэргийн ай” байхгүй.
“Цас шиг цагаан” гэж юмны цагааныг цасны цагаантай адилтган үзэх,
“цаснаас цагаан” хэмээн илүү болохыг нь заахаас гадна “хамгийн
цагаан” гэж тодорхой зүйлийнх нь дотор давуу болохыг үзүүлэхийг хэл
шинжээчид тэмдэг нэрийн харьцуулсан зэрэг хэмээн нэрлэдэг.
Орос хэлэнд жишээ нь эзэнд хамаатуулах нөхцөл гэж үгүй, бидний
“номоо уншлаа, ээжээ саналаа” гэх мэт хэллэгийг “свой” гэсэн үг
хэрэглэн илэрхийлнэ. Гэвч тэд орос хэлний эзэнд хамаатуулах
тогтолцоо гэж хэзээ ч ярьдаггүй. Яг түүн лугаа зарим хэлэнд тусгай
нөхцөлөөр илэрхийлдэг харьцуулсан зэрэг хэмээх айг бид гарахын тийн
ялгал болон хамгийн хэмээх бие даасан үг хэрэглэн бүтээдэг.

13. Нэр томъёоны орчуулга
Нэгэнт тусгай үгээр илэрхийлж байгаа учраас энэ асуудал
үг зүйгээс хальж өгүүлбэр зүйн асуудал болно. Гэтэл одоо ч
бид бүх шатны сургуулиудад харьцуулсан зэргийг үг зүйн ай
хэмээн үзсээр байгаа. Энэ нь үлгэрлэвэл англи хэлэнд
үйлдэхийн тийн ялгал гэж үгүй, түүнийг by, with гэсэн угтвар
үгээр илэрхийлдгээ Америкийн сургуульд “англи хэлний
үйлдэхийн тийн ялгал нь by мөн” хэмээн зааж буйгаас өөрцгүй
юм хэмээн зарим эрдэмтэд үздэг.
Хэдийгээр зарим хэлэнд харьцуулсан зэргийн ай
байхгүй ч ямар тэмдэг нэрийг юутай харьцуулж байгаа нь
хэл зүйн талаасаа биш юм аа гэхэд угсаатны зүй, сэтгэхүйн
талаасаа ихэд сонирхолтой асуудал юм.

14. Нэр томъёоны орчуулга
Аль ч үндэстэн тэмдэг нэрийг амьдралдаа хамгийн ойр юмтайгаа
зүйрлэн бодно. Хар өнгийг л гэхэд англичууд нүүрстэй, орос, хятадууд
хэрээтэй, солонгосууд бэхтэй зүйрлэдэг бол нүүдэлчин Монголчуудын
амьдралд хамгийн ойр хар юм нь хөө байсан тул “хөө шиг хар” гэж
хэлцэх болжээ. Гэтэл их сайхан хар юмыг яахан “хөө шиг хар” гэхгүй
харин бэхтэй зүйрлэдэг байсан байна.
Эртний бичгийн соёлт Монголчууд эерүү харыг өнөөгийн
Солонгосчуудтай адил бэхтэй зүйрлэдэг байсны гэрч шүлэг найрганд
үлджээ. Гүлирансын ”Сайхан хүмүүн” шүлэгт:
“... Үсний нь хар эгнэгт бэхсийн харыг даван чадаад
Үнэн улаан яахан түүний уруулын улааныг гүйцмүй” хэмээн уран
яруу хэлсэн буй.
Сайхан хар морийг бас мэдээж хөө хар морь гэдэггүй, хилэн хар гэдэг

15. Нэр томъёоны орчуулга
Мал аж ахуй эрхэлж ирсэн Монголчууд малын шинжийг
сайтар таньж, зүйрлэлдээ хэрэглэсэн байдаг. Хонь шиг
номхон, тэмээ шиг өндөр гэж бид ярьдаг бол англичуудын
хувьд хонь шиг бол тэнэг гэсэн үг агаад өндрийг байшинтай
зүйрлэнэ.
Хүнийг тахиатай зүйрлэвэл Америкчууд “хулчгар”, Италичууд
“өөдгүй хог” гэж ойлгох бол Испанид харин “царайлаг залуу”
гэсэн үг болно. Монголд бол их эрт сэрдэг нөхөр байх нь гэж л
бодох байх.

16. Нэр томъёоны орчуулга
Найз охин нь хархүүдээ “Чи яг паар шиг юм аа” гэхэд “Тийм
халуун уу?” хэмээн баясахад “Үгүй ээ, хэрзийгээд” гэдэг онигоог
харь улст явж байхдаа санаж байхгүй бол ямар ч амьтан, эд юмс
олон шинжтэй, улс үндэстэн бүр өөр өөр талаас нь хардаг гэдгийг
мартана.
Нэг Герман авгай манай найзын бяцхан охиныг “жижигхэн
сармагчин” гээд гомдоож байсан түүхтэй. Оросууд ч бас бүсгүй
хүнийг обязанка гэж эрхлүүлдэг л юм.
Гэхдээ ихэнх хэлтэнд яг адил санагддаг амьтад бас байна. Бараг
дэлхий нийтээрээ илжигийг тэнэг, гахайг бохир, арсланг
зоригтой гэж үнэлдэг аж.