PDON101-Хичээл-12 -1

1. БАГШИЙН СУРГАН
ХҮМҮҮЖҮҮЛЭХ УР
ЧАДВАР,ЭВ ДҮЙ ТЕХНИК

2. СУРГАН ХҮМҮҮЖҮҮЛЭХ УР
ЧАДВАРЫН ТУХАЙ УХАГД АХУУН
Сурган хүмүүжүүлэх үйл ажиллагаа амжилттай
болох үндсэн нөхцөл бол багш сурган хүмүүжүүлэх ур
чадварын үндсийг оюутан байх үеэс болон багшийн ажил
хийх явцдаа хэр эзэмшнээс шалтгаална.
СХУ-ын ном зохиолд сурган хүмүүжүүлэх ур чадвар
(СХУЧ)-ыг өөр өөр өнцгөөс харж , тодорхойлсон байдаг.
СХУ-ын нэвтэрхий толь бичигт “Сурган хүмүүжүүлэх
ур чадвар бол багшийн ажлыг зүрх сэтгэлээсээ хийх,хүүхдийг
хайрлах зэрэг цаг үргэлж боловсронгуй болж байдаг урлаг”
хэмээн тодорхойлсон байдаг.

3. СХУЧ-ын асуудлыг дорвитой судалсан эрдэмтний нэг
М.И.Дьяченко “Сурган хүмүүжүүлэх ур чадьар бол сурган хүмжүүлэх
ажлын явцад гарч ирдэг янз бүрийн зорилтыг бүтээлчээр
шийдвэрлэх чадвар” гэж үзсэн байна.
Эдгээр тодорхойлолтод ур чадварыг нэг талаас урлаг нөгөө
талаас бүтээлч чадвар гэж үзсэн байна. Ур чадвар гэдэг үгийг орос
хэлэнд мастерство гэсэн үгээр тэмдэглэдэг. Чадвар болон Ур чадвар
хоёр юугаараа ялгаатай вэ? Гэдгийг тодруулах нь нэн чухал болж
байна. Чадвар буюу “умение” бол хүний аливаа үйлдлийг ухамсартай
гүйцэтгэхэд бэлтгэгдсэн байдал байдаг. Жишээ нь: Багш хүн сургууль
төгсөхдөө хичээлийнхээ төлөвлөгөөг тогтсон загварын дагуу
боловсруулах, хичээлээ бэлтгэсэн төлөвлөгөөний дагуу заах ,
сурагчдын бичгийн ажлыг хянаж засах гэх мэт үйлийг өөрийн сурган
хүмүүжүүлэх мэдлэгт тулгуурлан хийх чавтартай болдог.

4. Харин ур чадвар бол тухайн хүний аливаа үйлийг өөрийн
гэсэн арга барилаар гүйцэтгэхэд түвшинд бэлгэгдсэн байдлийн
түвшин юм . Жишээ нь: багш хүн өөрийн ажлын туршлагад
тулгуурлан өөрийн өвөрмөц арга барилаар хичээлээ
таөлөвлөж,зааж, сурагчдын ажиллуулдаг чадвартай болсон
байдаг. Багшид сурган хүмүүжүүлэх ур чадвар бий болж
төлөвшихөд дараах хүчин зүйл нөлөөлдөг. Тухайлбал: Тухайн
багшийн төлөвшил, мэдлэг сонирхолын цар хүрээ, мэргэжлийн
болоод Сэтгэл судлал , СХУ-ы мэдлэгийн төвшин , ажил
амьдарлын туршилга ,сурган хүмүүжүүлэх ажилдаа судлаачийн
байр сууринаас хандах , сурган хүмүүжүүлэх ажилдаа
шүүмжлэлтэй хандах ,шинийг эрэлхийлэх , шинийг хүлээн авах
,өөрөөсөө болон бусад багш нараас болон сурагчдаасаа суралцах
чадвар, тухайн багшийн сурган хүмүүжүүлэх итгэл үнэмшил,
зарчим үзэл санаа, ажилдаа өөриймсөг хандах хандлага, сурган
хүмүүжүүлэх бүтээлч сэтгэлгээний төвшин хэр зэрэг хөгжсөн
зэрэг нөлөөлнө.

5. Эдгээр хүчин зүйл нь багшид аажмаар СХУЧ бий болог
төлөвшихөд үндэс суурь нь болохын хамт цаашид үргэлж хөгжиж
боловсронгуй болж байтдаг онцлогтой. Судлаачдын үзэж
байгаагаар XXI зуунд сургуулийн амьдралд тохиолддог
бэрхшээлүүдийг шийдэхэд багшийн ур чадвар хамгийн чухал
нөлөөьэй гэж тэмдэглэсэн байна. Тиймээс ур чадвараа тасралтгүй
дээшлүүлэх зайлшгүй шаардлагатай.
Зохион байгуулах ур чадвар
Энэхүү ур чадвар нь бүх сурагчид хичээлийн үйл явцад юу хийх,
яаж хийх, ямар цаг хугацаа зарцуулах зэргийг тухайн нөхцөлд
зохицуулан оновчтой нарийн төлөвлөхийн хамт эдгээрийг
сурагчдаар хийлгүүлэхийн тулд багш өөрөө юу хийх, юу бэлдэх гэх
зэргийг давхар төлөвлөх үйлдлүүдийг өөртөө багтаадаг нарийн
нийлмэл чавдар юм.

6. Зохион байгуулах ур чадвар
А.Сурагчдын сурч Б. Багш өөрийнхөө
танин мэдэх үйлүү- сурган хүмүүжүүлэх
ийг төлөвлөн үйлүүдийг бэлдэж
зохион байнуулах. төлөвлөх .
Гэсэн 2 төрлийн үйл, үйлдлүүдийг багтаадгаараа онцлог.
Манай багш нарын ихэнх нь 2 дахь төрлийн зохион
байгуулах үйлүүдийг төлөвлөн зохион байгуулах явдлыг
орхигдуулдаг учир зарим сурагч юу ч хийхгүй зүгээр цаг нөхцөөж
байдал гаргадаг .
Зохион байгуулах ур чадвар нь тухайн нөхцөл, сурагчдын
хөгжил төлөвшил, нас, багшийн туршлагаас их шалтгаалах боловч
түүнийг багш цаг үргэлж бүтээлчээр хэрэгжүүлэх ёстой зүйлийн
нэг юм .

7. Харилцааны ур чадвар
Харилцааны ур чадвар нь багшийн сурагчидтай харилцаа тогтоох
түүнийгээ үргэлж эерэг байлгах онцгой чадвар юм. Багшийн
сурган хүмүүжүүлэх харилцаа нь сурагч бүрт цаг үргэлж эерэг
нөлөө үзүүлэх ёстой хүчтэй хэрэглүүрийн нэг юм .
Сурган хүмүүжүүлэх харилцаа гэдэг нь сургаль
хүмүүжлийн ажлын явцад сурган хүмүүжүүлэх тодорхой үүрэг
хүлээж, сургалтын явцад суралцагчдыг сэдэлжүүлэх,
багш-суралцагч-анги хамт олны хооронд сэтгэл зүйн таатай уур
амьсгал бүрдүүлэх чиглэл зорилготой үйл явц юм. Ямар нөхцөл
бүрдүүлбэл багш суралцагчтай харилцаа тогтоож чадах вэ? Энэ
хүн хүнээ хүртэж хүлээн авах анхны төсөөлөл чухал. Иймд хүн
ямар нэг хүнтэй харилцахдаа бусдад таалагдах сэтгэл төрүүлэх нь
маш чухал юм.

8. Говийн догшин хутагт Данзанравжаа
“Учирсан бүхнийхээ нүүр царайг уяхан даруухан
инээмсэглэн харж бай,өнөр өтгөн урт удаан наслахын өлзий буян
бүрдэх болно” гэж айлдсан байдаг нь багш анхаарууштай санаа мөн
Харилцаа нь : 1) үгийн 2) Үгийн бус гэсэн 2 янз байдгийн
аль алиныг нь багш бүтээлчээр хэрэглэж чаддаг байх ёстой.
Хүүхдийн санаа бодлыг анхааралтай, дуустал нь сонсох , ойлгох зэрэг
харилцааны техникийг багш эзэмших явдал юм.
Харилцааны асуудлыг судлах явцад сургуулийн практикт багш
сурагчдын хооронд дараах 4 төрлийн харилцаа байдгийг судлаачид
тогтоожээ.
1. Тогтвортой эерэг харилцаа:

9. Ийм харилцаа бол багш бүх хүүхдэд өөдрөг ханддаг сэтгэл зүйн
эерэг уур амьсгал бүрдүүлж чаддаг, ямар ч нөхцөлд уурладаггүй ба
хүүхдэд үргэлж эерэг нөлөө үзүүлж чаддаг, багш цаг ямагт найрсаг,
амгалан тайван, хүлээцтэй байж чаддаг. Ийм багшийн сурагчид
ядрахгүйгээр амжилттай сурч хөгждөг.
2. Идэвхгүй эерэг харилцаа : Ийм харилцааны онцлог бол багш уур
уцааргүй дэндүү амгалан тайван ба түүний энэ байдал сурагчидтай
харилцах харилцааг идэвхгүй болход нөлөөлдөг. Ийм багшийн сурагчид
идэвхтэй биш боловч сурлага хүмүүжлээр гайгүй сайн байдаг.
3.Тогтворгүй харилцаа: Ийм харилцааны онцлог бол багш сэтгэл санааны
эерэг байдалд байснаа тун удахгүй сөрөг байдалд орж туйлбаргүй
авирладаг. Энэ нь сурагчдын сурлага, хүмүүжилд тийм ч сайнаар
нөлөөлдөггүй. Ийм тогтворгүй байдлыг “ хаврын тэнгэр шиг” гэж бас
нэрлэдэг . Багш нар ийм байдлаас аль болох зайлс хийх ёстой юм.
4.Сөрөг харилцаа: Ийм харилцааны онцлог бол тодорхой нөхцөлд багш
өөрийгөө хянах эзэмдэх чадвараа алддаг явдал юм.

10. Ийм багш байнга уурлаж уцаарлах, загнах, үглэх, сурагчдад
уураа гаргах, тэд нараас байнга өө эрэх, үргэлж сэтгэл хангалуун байх
зэрэг онцлогтой. Энэ байдал нь хүүхдэд багшаасаа маш их айх
байдлыг бий болгодог. Сөрөг харилцаа нь багш болон сурагчдад бие
биенийгээ ойлгоход хэзээ ч тус нэмэр болдоггүй ба үргэлж шинэ
зөрчлүүдийг үүсгэж байдаг учир багш ийм байдлаас ухамсартайгаар
зайлсхийж чаддаг байх ёстой. Багш харилцааны алдаа гаргахгүй
байхыг хичээхийн хамт харилцааныхаа ур чадвар байнга хөгжүүлэн
сайжруулахын төлөө чармайх хэрэгтэй.
1. Ямар ч хүүхэдтэй хэзээ ч “дээрээс доошоо”харсан хандлагаар бүү
харилц. Бие биенийгээ хүндэлсэн, найрсаг, нээлттэй харилцааг
эрхэмлэ.
2. Сурагчидтайгаа үргэлж мэндэлж бай.
3. Хүүхдийг үргэлж анхааралтай сонсож ойлгохыг хичээ.
4. Өөрийнхөө санаа бодлыг сурагчдад тулгахгүй байхын хамт
өөрийгөө бусдад ойлгуулж сур

11. 5.Харилцаанд үл ойлголцох зүйл гарч болохыг бүү март. Үг бүрээ
бодож хэлэхийг хичээ.
6. Ямар ч насны хүүхэд дотроо “Багш надад ямар ханддаг бол? “
гэдгийг үргэлж бодож мэдэхийг хүсч байдгийг бүү март. Иимээс
боломж л олдвол та түүнд сайн ханддаг, түүнийг хүлээн зөвшөөрдөг ,
ойлгохыг хичээдэг, туслахад бэлэн зэргээ мэдрүүлж бай.
7. Хүүхдийг хий хоосон шүүмжлэх , мэт магтах юмуу муулах, үглэх
муу үгээр хэлэх, ялгавралах зэргээс цаг ямагт зайлс хийж бай.
8. Хүүхдийг сурах чадвар, сонирхол үзэл санаа , авьяас билигт өөдрөг
хандаж хэвш.
9. Хүүхэд үргэлж нэг хэвээр байдаггүй, тэр байнга өсөн хөгжиж
байдаг тул багш та харилцаа хандлагаа үргэлж боловсонгуй болгож
бай.

12. Сурган хүмүүжүүлэх эв дүй
А.С.Макаренко “Сурган хүмүүжүүлэх ур чадварын мөн чанар
мэдлэг болон эв дүйгээр илрэн гардаг”гэсэн байдаг.
СХУ-ы ном зохиолд судлаачид багшийн эв дүй гэсэн
ухагдахууныг өргөн хэрэглэдэг. Ингэхдээ энэ ухагдахууны утга санааг
олон янзаар ойлгох, тодорхойлох явдал ажиглагддаг.
Сурган хүмүүжүүлэх эв дүй бол багшийн хүүхдэд үзүүлэх
сурган хүмүүжүүлэх нөлөөллийн хэмжээг (Тунг ) тухайн нөхцлөө
харгалзан тохируулан оновчтой хэрэглэх өвөрмөц чадамж юм.
Багш хүн хүүхдийг амжилттай сургахын тулд шинэ мэдлэгийг
тайлбарлан ярих, түүнийг сурагчийн чадвар, дадал, итгэл үнэмшил
болгох ,хүүхэд бие дааж сэтгэн бодох, өөрийнхөө ойлголтын бүтээх зэрэг
арга барил хэр зэрэг эзэмшснийг нь хянаж шалгах, бодит үнэлгээ өгөх
зэрэг олон төрлийн үйл ажиллагаа хийж гүйцэтгэнэ.
Эв дүй нь эцсийн эцэст сурагч мэдлэг арга барил чавдар дадал,
бие хүний эрхэм сайн чанар зэргийг бат бэх эзэмшин авхад нь чиглэж тус
дэм болох үүрэгтэй .