Diploma master1

1
UNIVERSITETI I TIRANËS
FAKULTETI I HISTORISË DHE I FILOLOGJISË
DEPARTAMENTI I LETËRSISË SHQIPE
PUNIM DIPLOME
VENDI I FOLKLORIT LETRAR NË LETËRSINË E SHKOLLAVE TË MESME, DHE
MARRËDHËNIET E TIJ ME LETËRSINË E SHKRUAR
PUNOI: UDHËHOQI :
ARTA ZEQIRI PROF. DR. ADEM JAKLLARI
ERMELA REXHVELAJ
Tiranë, 2021

2
Vendi i folklorit letrarnë letërsinë e shkollave të mesme dhe marrëdhëniet e tij me letërsinë e shkruar
PËRMBAJTJA
MIRËNJOHJE DHE FALENDERIME…………………………………………………..4
ABSTRAKT...........................................................................................................................5
PARATHËNIE……………………………………………………………………………..6
PJESA E PARË
KREU I LIRIKA POPULLORE
1.1. Veçori të gjinisë lirike ..................................................................................................7
1.2. Lirika gojore shqiptare.................................................................................................9
1.3. Të dhëna për këngën lirike .......................................................................................10
1.4 Marrëdhëniet, dallimet lirikë- epikë…………………………………………………10
KREU II. KLASIFIKIMI- PROBLEMATIK
2.1. Këngë rituale-zakonore………………………………………………………………15
a. Kwngë rituale………………………….. ........................................................................16
b. Rituale festive…………………… .................................................................................17
c. Këngët rituale të punës………………………………………………………………..18
d. Këngët zakonore………………………………………………………………………..18
e. Këngët e lindjes dhe ninullat …………………………………………………………..18
f. Këngët e dasmave……………………………………………………………………….20
g. Vajet e gjamat…………………………………………………………………………...22
2.2 Këngët jorituale………………………………………………………………………..24
a. Këngët e dashurisë………………………………………………………………………24
b.Këngët lirike për mërgimin……………………………………………………………...26
c. Këngët e mërgimit politik……………………………………………………………….27
d.Këngët e mërgimit ekonomik……………………………………………………………27
PJESA E DYTË
KREU III. FOLKLORI DHE FOLKLORISTIKA
3.1. Veçoritë e folklorit ....................................................................................................... 29
a. Tregimi……………………………………………………………………………………29
b. Gjinitë letrare…………………………………………………………………………….30
c. Miti…………………………………………………………………………………………31
3.2 Llojet e folklorit …………………………………………………………………………32
3.3 Tiparet kryesore të folklorit……………………………………………………………34
3. 4 Folklori dhe romantizmi………………………………………………………………..36
3.5 Mbledhësit dhe studiuesit e folklorit shqiptar…………………………………………38
a.Folklori dhe Gjergj Fishta…………………………………………………………………40
b. Folklori dhe Ernest Koliqi…………………………………………………………………41
Vendi i folklorit letrarnë letërsinë e shkollave të mesme dhe marrëdhëniet e tij me letërsine e shkruar

3
c.Folklori dhe letërsia moderne…………………………………………………………….45
d.Folklori dhe Martin Camaj……………………………………………………………..48
3.6 Veçoritë e folkloristikës………………………………………………………………..50
3.7 Vështrime në folkloristikën shqiptare………………………………………………...54
PJESA E TRETË
KREU IV ANKETA DHE OPINIONE
4.1 Anketa…………………………………………………………………………………….53
4.2 Rezultatet e pyetsorit për klasat e X ,XI, XII Gjimnazi “Shkolla e Mesme e Bashkuar”
Mat dhe Gjimnazi “Sherif Hoxha” Koplik Malësi e Madhe……………………………….54
4.3 Opinionet e mësuesve mbi lirikën popullore në gjimnaze ……………………………..66
PJESA E KATËRT - PËRFUNDIME DHE BIBLIOGRAFIA
Përfundime………………………………………………………………………………..67
Bibliografia………………………………………………………………………………….68

4
MIRËNJOHJE DHEFALENDERIME
Realizimi i këtij punimi mban meritën e përbashkët të disa burimeve. Me energji, kujdes dhe mjeshëri të
pashoqe buron së pari ndihma e akademikut të shquar, Prof.Dr. Adem Jakllari, i cili hap pas hapi u
kujdes që ky punim të merrte formën e duhur. Ky punim ka fatin të marrë dritë nga përvoja e tij e gjatë, të
përmirësohet nga kritikat e tij të dobishme duke shpresuar për t`i shërbyer sa më mirë studimeve të fushës
së lirikës dhe folklorit. Së dyti, falenderimi i takon dyerve të hapura të shkollave, mësueseve dhe
nxënësve, të cilët nuk u kursyen për të dhënë ndihmesën e kërkuar. Mirënjohjet dhe falenderimet i takojnë
gjithashtu secilit prej anëtarëve të Departamentit të Letwrsisw Shqipe, të cilët me gatishmëri dhe
seriozitet ndjekin dhe motivojnë studentët e rinj, të cilët i janë përkushtuar misionit të tyre. E së fundmi
falenderojmë modestisht familjen dhe miqtë, falë të cilëve kemi marrë shtysa të ngrohta humane që kanë
qenë edhe lehtësia e domosdoshme për realizimin e këtij angazhimi.
Ju faleminderit!

5
ABSTRAKT
Lirika popullore mbetet një nga çeshtjet me një vëmendje të vazhdueshme nga studiues të
ndryshëm. Synimi i punimit është të trajtojmë temën në lidhje me lirikën dhe folklorin, vendin
që zënë ato në letërsi, si dhe përdorimin e tyre në shkollat e mesme si dhe përtej saj. Në këtë
studim do të kemi hulumtime, opinione me mësues të cilët në bazë të përvojës së tyre do të na
tregojnë si ka evoluar gjatë viteve lirika popullore dhe folklori, sa shpesh e hasim në tekstet
shkollore të shkollave të mesme. Do kemi një anketë të bërë ne gjimnazet ku ne kemi bërë
praktikën 3-mujore, gjimnazi “Shkolla e Mesme e Bashkuar” Mat, dhe gjimnazi “Sherif Hoxha”
Koplik,Malësi e Madhe.
Si objekt studimi kemi marrë literatura të ndryshme rreth lirikës popullore, folklorit, libra që
kemi studiuar në bachelor të akademikëve dhe shkrimtarëve për këtë gjini.
Studimi pretendon të japë një ndihmesë, qoftë edhe fillestare, në studimet mbi lirikën popullore
dhe folklorin, si dhe përdorimin e saj në shkollat e mesme. Përveç se nxjerr në pah disa situata
problematike mëson të shërbejë edhe si një shtysë e fortë për kërkime të mëtejshme në fushën e
lirikës popullore dhe folklorit.

6
PARATHËNIE
Lirika gojore shqiptare si gjini mendohet të jetë të paktën po aq e hershme sa poezia epike. Disa
lloje të saj e kanë të theksuar lashtësinë e tyre sepse janë të lidhura me praktika karakteristike
për njeriun, në kohët primitive si këngët rituale të punës, këngët e festive kalendarike popullore
por edhe me elemente ritual të këngëve të dasmës, të lindjes, vajeve, gjamave etj.
Në këtë lloje të lirikës ruhet pra, karakteri ritual dhe sinkretik i lashtë sipas studimeve tona i
shtresës parakristiane. Shumë studiues deri më tani e kanë shpjeguar këtë krijimtari të lindur
nga përpjekjet për mbizotërimin e natyrës, duke dhënë si shembull karterin magjik të saj.
Hipoteza për vjetërsinë e lirikës në përgjithësi ngrihet mbi anologjitë që lindën nga studimi i
poezisë të popujve primitivë, në komunitete të vecuara në Austali, Afrikë, Indi, etj. Të dhëna të
shumta arkeologjike për popujt e vjetër si indasit, egjiptianët, grekët e vjetër, romakët etj
argumentojnë se kënga ka qënë pjesë e botës shpirtërore te këta popuj. Lidhur me prejardhjen e
lirikës studiuesit kanë shfaqur edhe mendime të ndryshme.
Lloji më i lartë i artit, lloji më i talentuar, më gjenial, është arti i popullit, do të thotë, ai që është
vulosur, është ruajtur dhe përcjellë nëpër shekuj nga goja e popullit. Populli është si një lloj
kërkuesi i floririt, kërkuesi i margaritarëve.
Në përdorim popullor, folklori nënkupton aspektet që shfaqen në format e aplikuara në kulturën
popullore, dmth, këngët dhe vallëzime të adaptuara skenografikisht, artizanati, tregimet,
anekdotat, etj. Një studiues i folklorit quhet folklorist ndërsa shkenca që studion nocionin e
folklorit quhet folkloristika, dhe daton nga koha e periudhës para romantizmit.
Folklori vepron si arti i popullit, një shoqëri etnike që banon në një territor të caktuar. Për shkak
të kësaj, është gjithmonë vendore. Ku arti etnik kombëtar ose i zakonshëm zhvillohet brenda
kuadrit të traditave rajonale (territoriale).

7
KREU I LIRIKA POPULLORE
1.1 Vecori të gjinisë lirike
Lirika është gjini që gjendet në letërsinë gojore dhe të shkruar të shumë popujve. Nga kultura
antike greke mësohet se e mori këtë emër sepse teksti i saj, fillimisht për nder të kulteve të
hyjnive, këndohej i shoqëruar me instrumentin posthomerik,- lyra, prandaj ka edhe sot e kësaj
dite një lidhje të ngushtë të tekstit me muzikalitetin. Rreth shek VII-VIII p.kr. ajo mori zhvillim
dhe u bë formë artistike zotëruese në letërsinë antike greke. Lloje të lirikës tradicionale të
shkruar janë oda, elegjia, himni, epigrami, epitafi, idila..
Ndër format e para të lirikës mendohet se kanë qenë thirrjet e shkurtra të thjeshta, pasthirrmat
madje fjalitë e paplota, që mund të jenë përsëritur së bashku me intonacionin sugjestiv dhe ritmin
e theksuar. Pastaj me zhvillimin e gjuhës dhe ligjërimit pasurohet dhe fondi i shprehjes së saj.
Lirika shquhet për shkurtësi dhe dendësi të tekstit. Megjithatë në pamje të parë duket e thjeshtë
në fakt ajo është mjaft e ndërlikuar për shkak të pranisë së shumë elementeve që shërbejnë për të
ngjallur emocionin, ndjenjën e duhur. Ndërkaq ajo shquhet edhe për larmi të temave megjithatë
disa tema me kalimin e kohës janë bërë tema bazë të saj, bilës ato përcaktojnë edhe natyrën e saj
si përsonale, individuale, subjektive, emocionale etj. Tema të tilla bazë mund të jenë jeta,
dashuria, vdekja, vendlindja, natyra, dhimbja, vuajtja, gëzimi etj. Jo rrallë ndodh që edhe
klasifikimi i saj të bëhet nisur nga kriteri tematik.
Çdo gjë për të cilën flet lirika, është shprehje e përvojës së drejtpërdrejtë, momentale dhe
individuale, përvojë që në të vërtetë bëhet universale, por në këtë lloj të universalitetit fshihen të
gjitha dallimet midis subjektives dhe objektives, midis jashtësisë dhe brendësisë, në mes të
veçantës dhe të përgjithshmes, në mes unit dhe botës. Prandaj poezia lirike konsiderohet
subjektive kundrejt objektivitetit të poezisë epike dhe prozës, gjë që provon se lirika mund t’i
përshkruajë ngjarjet, as të shqiptojë mesazhe të përgjithshme dhe të rëndësishme, por mund të
flasë vetëm mbi përvojën personale të drejtpërdrejtë. Edhe kur përshkruan ndonjë ngjarje, edhe
kur shpreh disa qëndrime të përgjithshme kuptimore, lirika gjen gjithmonë një aspekt për t’iu
afruar realitetit, aspekt nga i cili edhe sendet e zakonshme, ngjarjet dhe mendimet fitojnë
përmasa kuptimore krejt të reja.
Solar ,Milivoj,‘Hyrje në shkencën përletërsinë,Shblu , Tiranë 1998, f.126

8
Gjini e poezisë popullore që përfshin krijime në të cilat shprehen ndjenjat, shqetësimet,
dëshirat e përjetimet intime të popullit. Shpesh këndohen gjatë kërcimit të valleve, të
shoqëruara me vegla muzikore popullore. Në Lirikën Popullore bën pjesë një larmi e madhe
këngësh të cilat dallohen nga motivet, mendimet dhe ndjenjat që shprehin. Midis tyre, vend të
veçantë zënë këngët e punës, të cilat prej kohësh janë larguar nga karakteri i tyre i lashtë ritual
duke u shndërruar në këngë që u këndojnë punëve në bujqësi, blegtori, mjeshtërive etj.
Përhapje të gjerë kanë sidomos këngët lirike familjare (për lindjen, martesën dhe vdekjen). Ato
e kanë humbur karakterin ritual të hershëm, po kanë ruajtur mjaft elemente zakonesh të vjetra.
Përfshijnë ninullat (këngët e djepit), që shquhen për figuracion të pasur e ritëm të larmishëm,
aq sa shpesh anojnë edhe nga lodër-vallet, këngët e dasmës, vajet ose ligjet. Ato përbëjnë një
pasuri të madhe të krijimtarisë popullore dhe ruajnë elemente epokash e krahinash të
ndryshme. Një lloj i veçantë shumë i përhapur dhe i gjerë janë edhe këngët e dashurisë ose
këngët e buta, si u thotë populli. Në to ruhen gjurmë konceptesh të mjediseve dhe të epokave
të ndryshme për ndjenjën e dashurisë, po në tërësi shquhen për fuqinë dhe larminë e mjeteve
shprehëse. Në Lirikën Popullore hyjnë edhe këngët e mërgimit (të kurbetit) ushtarak e
ekonomik, të cilat i përshkon dhembja familjare e shoqërore, si dhe një larmi këngësh të tjera
satirike. Një grup jo të vogël e përbëjnë vargjet e lodrave, këngët zbavitëse, këngët e fëmijëve,
këngë festash e ditësh të shënuara etj. Probleme të lirikës popullore janë trajtuar nga Zihni
Sako,Dhimitër,Simon,Shuteriqi.
Gjatë kohës së periudhës komuniste dhe realizmit socialist në Shqipëri, lirika u përdor si vegël
nga sistemi i asaj kohe për të propaganduar komunizmin dhe mbajtur në sundim popullin
shqiptar, duke krijuar këngë që asokohe konsideroheshin me vlera të larta dhe me frymë
revolucionare. Lirika e realizmit socialist njëlloj si edhe ideologjia e kohës i ndante gjërat në dy
klasa, në klasën punëtore dhe klasën shfrytëzuese. Edhe pse nuk mund të hidhet e gjitha
poshtë e gjithë krijimtaria e asaj kohe, nuk ka diskutim që iu bë një dëm i madh krijimtarisë
shqiptare dhe autorëve që guxonin të dilnin jashtë vijave udhëzuese të partisë, të cilët
konsideroheshin disidentë, kritikoheshin, censuroheshin, burgoseshin e pushkatoheshin.

9
1.2 Lirika gojore shqiptare
Në thelb edhe lirika gojore ka shumë veçori të ngjashme me lirikën e shkruar. Edhe populli shqiptar krijoi
në shekuj lirikën e jetës së tij. Lirika gojore shqiptare, konkretisht kënga popullore lirike, shprehu në
shekuj botën e ndjenjave të njeriut shqiptar, të lidhur veçanërisht me moment të rëndësishme të kësaj bote
si: lindja, fëminia, dashuria, dasma, vdekja, por edhe me dimensione të jetës së përditshme. Lirika gojore
si formë dhe shprehje poetike synon të përpunojë disa motive të jetës shoqërore dhe personale, për t’i
shprehur ato në mënyrën e njohur të përfaqësimit të sjijeve dhe estetikës së rrethit shoqëror ku lind.
Në popull lirika emërtohet me terma që tregojnë për kultivim të hershëm të saj: në Veriun e Shqipërisë ato
emërtohen si “kangë e kajkë të buta, të gryjta, bylbylish, dizeni”. Në raste të tjera si në Jug ashtu edhe në
Veri, këngët lirike emërtohen sipas tematikës së tyre si: këngë dasmash, djepi, çikash, nusesh, kurbeti,
nizami, vaje, ligje etj.
Kënga lirike sikurse ajo epike shpesh është e lidhur me instrumentin muzikor që e shoqëron. Në Veri
llojet kryesore të saj, këngët e dashurisë, të dasmës, të kurbetit, të nizamit, shoqërohen me çifteli ose me
sharki ndërsa në Jug shoqërohen nga polifonia me perjashtim të ndonjë lloji të veçantë si këngët e djepit,
të festive të motmotit, që mund të interpretohen edhe me një zë.
Në lidhjen e brendshme të këngës lirike, peshën kryesore e ka ritmi dhe melodia, pastaj edhe element të
tjerë që e shoqërojnë atë, siç mund të jetë vallëzimi, kur kënga edhe shoqërohet me të. Vargu karakteristik
për lirikën gojore shqiptare është 8 rrokshi, në raste të tjera përdoret edhe vargu 6 rroksh, apo 6 rrokshi i
dyzuar, 8 rrokshi i kombinuar me 4 rrokshin, dhe 6 rrokshin në refren të këngëve. Por ka edhe raste siç
janë këngët rituale të lodrave të fëmijëve që mbështeten edhe në vargje 2, 4, 5, 6, rroksha. Vargjet të
shumten e rastëve mbarojnë me asonancë dhe rima të puthura. Mungesa e rimës flet për element arkaike,
siç vë re te lirika arbëreshe edhe Kamarda. Këngët ndërtohen në monokolonë dhe nisen kryesisht nga
kërkesa melodike edhe nga organizimi i veprimit të thjeshtë. Në varësi të llojit të lirikës kemi edhe një
intonim të veçantë melodike.
Në disa lloje të lirikës gojore shqiptare, si vajet, këngët e dasmës, refreni, luan një rol shumë të
rëndësishëm, për të nënvizuar idenë themelore të këngës. Ndonjëherë janë ruajtur edhe disa refrene
onomatopeike që janë dëshmi e lashtësisë së kësaj lloj lirike. Lirika në tërësi dhe lirika gojore shqiptare
shquhet për një figuracion të gjallë artistik, që mbështetet shpesh në fantazinë njerëzore dhe në natyrën e
gjallë në të cilën kanë jetuar krijuesit e parë të kësaj lirike. Elemente bazë të rekuizitës figurative janë
dukuritë atmosferike: bora, shiu, era, nga mjedisi: malet, fushat, nga lulet: trandelina, manushaqja,
shpendët: pëllumbi, dallëndyshja etj, nga kafshët: sorkadhja, nga universi: hëna, dielli, yjet.
1.Neziri, Zeqirja “Bota motivore tematike e këngës lirike” në “Letërsia gojore shqiptare” Shkup 2007.
2.Haxhihasani, Qemal, Hyrje , në “Lirika popullore 1” , A.SH.SH . Instituti i Folklorit Tiranë 1988, f.7-
70.

10
1.3 Të dhëna për këngën lirike
Lirika gojore shqiptare si gjini mendohet të jetë të paktën po aq e hershme sa poezia epike. Disa
lloje të saj e kanë të theksuar lashtësinë e tyre sepse janë të lidhura me praktika karakteristike
për njeriun, në kohët primitive si këngët rituale të punës, këngët e festive kalendarike popullore
por edhe me elemente rituale të këngëve të dasmës, të lindjes, vajeve, gjamave etj.
Në këtë lloje të lirikës ruhet pra, karakteri ritual dhe sinkretik i lashtë sipas studimeve tona i
shtresës parakristiane. Shumë studiues deri më tani e kanë shpjeguar këtë krijimtari të lindur
nga përpjekjet për mbizotërimin e natyrës, duke dhënë si shembull karterin magjik të saj.
Hipoteza për vjetërsinë e lirikës në përgjithësi ngrihet mbi anologjitë që lindën nga studimi i
poezisë të popujve primitivë, në komunitete të veçuara në Austali, Afrikë, Indi, etj. Të dhëna të
shumta arkeologjike për popujt e vjetër si indasit, egjiptianët, grekët e vjetër, romakët etj
argumentojnë se kënga ka qënë pjesë e botës shpirtërore te këta popuj. Lidhur me prejardhjen e
lirikës studiuesit kanë shfaqur edhe mendime të ndryshme.
Teoria kolektiviste, duke ju referuar kohës së Mesjetës mbron idenë se në oborret e feudalëve të
mëdhenj këndoheshin këngë të ndryshme për kënaqsinë e tyre, këto këngë pastaj kalonin në
popuj, ku bëheshin pronë e kolektivit. Një mendim i tillë do të përkrahet nga studiuesit rusë të
viteve 1930. Sipas tyre kuptimi i fisit dhe jeta fisnore janë mbështetje për krijimin, kultivimin
dhe mbartjen e letërsisë gojore.
Shoqëria fisnore, blegtoriale bujqësore ka pasur kushte të përshtatshme për kultivimin, përsosjen
e përcjelljen e këngës lirike, por kjo nuk mjafton sepse lirika me siguri ka origjinë më të vjetër,
sesa koha kur mendohet të jetë krijuar njësia shoqërore e fisit nga fillimi i mijëvjeçarit të dytë.
Me siguri njeriu nuk ka pritur sa të organizohet jeta fisnore për të krijuar botën e tij artistike.
Prandaj edhe vetë kënga lirike paraqet motive dhe tema që e kapërcejnë jetën thjesht fisnore.
Megjithatë marrdhëniet fisnore duhet të kenë luajtur rol të rëndësishëm në ruajtjen dhe
pasurimin e saj të mëtejshëm. Ka mendime se për shkak të natyurës së “butë, ëndërrimtare,
melankolike, emocionale, personale” të saj, krijueset tipike të saj të jenë femrat, por sigurisht
nuk përjashtohen edhe meshkujt, që shquhen zakonisht për këngën epike.
Haxhihasani, Qemal .f 37.
Neziri, Zeqirja, “Teoritë e lindjessë këngëve lirike” në “Letërsia gojore shqiptare” , Shkup 2007 f. 32

11
Një konfirmim të kësaj lirike e gjejmë sipas studiuesve te lirika e arbëreshëve të Italisë, që ruan
gjurmët dhe temat e kësaj kohe. Dëshmia më e plotë është “ Dorëshkrimi i Keutit” 1737, ku gati
gjysma e këngëve janë lirike: këngë dasme, dashurie, ndonjë baladë erotike. Botimet e autoëve të
tjerë si: Krispi, Dorsa, Kamarda, De Reda, që i kemi përmendur më herët, e pasurojnë njohjen e
lirikës përmes teksteve konkrete, si këngët e dasmës, vajet, festive popullore në të cilat ruhet
fryma e shpirtit lirik të popullit shqiptar.
Të dhëna për lirikën në vepra të shkruara gjinden që te vepra e M.Barletit, “Historia e
Skënderbeut” dhe “Rrethimi i Shkodrës” ku flitet për doket, zakonet, lodrat, vallet popullore me
të cilat kremtoheshin fitoret, për vajtimin e të rënëve dhe vajtimet për heroin Skëndërbeun dhe
rënien nën sundimin osman. Një konfirmim të kësaj lirike e gjejmë sipas studiuesve te lirika e
arbëresheve të Italisë, që ruan gjurmëtdhe temat e kësaj kohe.
Lirika popullore, pas viteve 1945, në Shqipëri dhe Kosovë, Mal të Zi, dëshmojnë për tërësinë,
pasurinë, larminë, e lirikës shqiptare nga veriu në jug, si dhe në kolonitë shqiptare jashtë, në Itali,
Greqi e më gjerë.
Haxhihasani, Qemal, .f39.
Edhe Ernest Koliqi thotë se nga viti 1938, Gjergj Pllumbi, princi i këngëtarëve të Dukagjinit , që e kishte
takuarnë Malësinë e Nikaj-Mërturi, i kishte thënë se disa nga këngët më të bukura të repertorit të tij, në
fshehtësi ia kishte besuar atij përti kënduar, një vajzë e re, meqënëse ajo e kishte të pamundur për t’i
kënduar ato.Sipas tyre grave nuk i shkon kënga. Atyre mund t’u dëgjohet vetëmninananat, ose vajet për
burrat e tyre. Ajo vajzë gjeniale, që e kishte poezinë në gjakë , thotë Koliqi , dhe që nuk guxonte t’ia
rrëfente kurrkujt shtysën që e nxiste ta shprehte në vargje e muzikë harlisjen e ndjenjave të veta, gjeti te
këngëtari grykëderdhjen e valës muzikore që mbante përmbrenda. Koliqi thotë se, këngët që këndoi i
shëmbëllyen se kishin një prekje më të butë, më të ndjeshme se të tjerat që kishte krijuar ai. Në “ Ese të
letërsisë shqipe” f. 64.
1.4 Marrëdhëniet, dallimet lirikë- epikë
Epika përqendrohet përgjithësisht në paraqitjen përmes një rrëfimi të zgjeruar, përmes
përshkrimeve, subjektit të ngjarjeve të rëndësishme nga realiteti historik apo mitik, që e
tejkalojnë botën thjeshtë personale, intime, të krijuesit, dhe kanë një dimension më objektiv, në
cilin qëndrimi emocional i tij nuk është parësor, por dytësor. Lirika përkundrazi, nuk shquhet për
rrëfim me subjekt të zgjeruar, dhe krijuesi i saj përqendrohet në “unin” e tij, në botën e
brendshmetë ndjenjave individuale, edhe atëherë kur “ngjarjet” nuk janë intime dhe e tejkalojnë
botën e tij të brendshme, përsëri krijuesi lirik ka në plan të parë qëndrimin emocional, subjektiv.
Për krijuesin e lirikës gojore, mund të themi se është individual aq sa ia lejon kushti që ka krijimi
gojor: që të përfillë edhe botën e brendshme të audiencës së tij. Ndryshe nga lirika e shkruar që e
ka mundësinë të jetë thellësisht personale.

12
Megjithatë edhe në këngën popullore shqiptare ka raste kur krijimi lirik mbështetet në elemente
rrëfimi dhe përshkrimi apo edhe elemente historike. Epika e ka shkakun, pikënisjen në realitetin
e veprimeve të jashtme, bie fjala një ngjarje historike, një personazh historik ose mitik, episode
mbi të kaluarën e largët etj. Ndërsa lirika e ka pikënisjen nga vetvetja, pra nga vetja, uni, universi
i ndjenjave, reflektimeve, të krijuesit të saj.
Ndryshe mund të themi se epika paraqet veprimin, lirika ndjenjen krijuesit që e përjeton atë,
prandaj ka edhe shembuj kur në një vepër epike gojore lirike ndërhyjnë elemente lirike, dhe pak
shembuj kur në një vepër lirike ndërhyn dialogu i cili te disa lloje të lirikës, si psh, te këngët
rituale zakonore, të dasmës, të dashurisë, fiton karakterin e një forme të caktuar dramatike
skenike teatrale.
Epika për këtë arsye është e lidhur me epoka të caktuara në historinë e zhvillimit të një populli,
ndërsa lirika nuk e ka këtë pengesë. Kujtojmë se epika historike ishte e kushtëzuar në pasqyrimin
e ngjarjeve dhe personave historikë realë, epika legjendare ishte e lidhur me kohët mitike dhe
legjendare ndërsa lirika përkundrazi me të gjitha kohët nëpër të cilat ka kaluar shpirti njerëzor.
Ky universalitet e bën lirikën gjini të përjetshme, në të cilën larmia e ndjenjave dhe temave është
ushqimi i pashterrshëm i llojeve të saj.
Visaret e Kombit III, Nikaj, Tiranë , f.180-181

13
KREU II KLASIFIKIMI –PROBLEMATIK
Klasifikimi i lirikës sikurse edhe i vetë gjinive dhe llojeve të tjera të letërsisë gojore në
përgjithësi paraqet vështirësi. Vështirësia e klasifikimit të llojeve të lirikës qëndron në karakterin
e saj. Në disa lloje si: këngët e dashurisë, kurbetit, nizamit, vajet ajo ka karakter më intim,
personal, por në disa lloje të tjera si këngët e dasmës, ritualet, kalendariket, këngët e lindjes,
ninullat, ka edhe karakter më të përgjithshëm. Që nga Dorëshkrimi i Kieutit, Karaxhiqi, Krispi,
nuk kemi ndonjë kriter klasifikimi të lirikës, kurse nga Hahni kemi të përdorur kriterin krahinor,
dialektor gjuhësor, tematik dhe përmbajtësor, biles ky kriter është përdorur sipas rastit nga
studiuesit e tjerë. Në ndonjë rast tjetër kemi edhe ndarje të tilla si: - Këngë zakonore, -
mitologjike, - punë, - luftarake, - familjare, - dashurie, - humoristike dhe satirike.
Pas viteve 1950 në studimet folklorike në Shqipëri, lirika gojore shqiptare klasifikohet në dy
nendarje të mëdha: 1. Lirika familjare dhe 2. Lirika shoqërore.
Në grupin e parë përfshihen ato lirika që përcjellin ekzistencën e njeriut nga lindja deri në
vdekje. Ndërsa në grupin e dytë këngët e punës, të mërgimit ushtarak e ekonomik, me natyrë
sociale etj. Këtë ndarje folkloristi Demal Haxhihasani e motivon kështu: Në klasifikimin dhe
tipologjinë e një gjinie letrare duhen mbajtur parasysh disa parime:
a) Të njihen ligjet e krijimit, të qarkullimit dhe të zhvillimit të saj, - koha e zanafillës, elemenet
fikse dhe ato të lëvizshme: të dallohen strukturat arkaike prej atyre që përftohen më vonë.
b) të shtrihen këto si në fushën e tekstit ashtu edhe në atë të melodisë.
c) të hiearkizohen elementet morfologjike për përcaktimin e teksteve, e tipeve melodike,
nëntipeve, varianteve etj “.
Haxhihasani me termin lirikë shoqërore përmbledh, katër grupe këngësh:
1. a) Këngët rituale të punës , b) Këngët për festat popullore kalendarike, këngët për yshtjet,
dukuritë atmosferike, për lulet, zogjtë dhe kafshët.
2. Këngët humoristike për marrdhëniet shoqërore.
3. Këngët për mërgimin ekonomik e ushtarak.
4. Këngët e lirikës poetike.
Ndërsa me termin lirikë familjare përmbledh pesë grupe këngësh:

14
1. Këngë për lindjen e ninullat; 2. Vargje e këngë për të vegjëlit, lodrat. 3. Këngët e dashurisë. 4.
Këngët e cermonialit të martesës dhe 5. Vajet e gjama.
Vështirësia kryesore e klasifikimit qëndron në faktin se ka këngë që nuk i përkasin asnjërit grup
dhe ka të tjera që mund tu përkasin të dy grupeve. Studiuesi e folkloristi Gjergj Zheji në parim
është kundër një ndarjeje të folklorit në gjini letrare sepse lirika epika dhe dramatika gërshetohen
me njëra- tjetrën. Ai e përfill termin lirikë shoqërore ndërsa jo edhe lirikë familjare drejtpërdrejt,
ndërsa i trajton secilin lloj më vete pa e inkuadruar në ndonjë grup përfshirës. Në lirikë shoqërore
ai emërton dy lloj krijimesh ato për mërgimin ekonomik dhe ushtarak, si dhe lirikën që pasqyron
jetën e vështirë të fshatarit shqiptar. Ai analizon llojet e ndryshme të lirikës pa bërë ndonjë
tipizim të veçantë si krijime lirike dhe përdor këto emërtime: Lodrat dhe këngët e fëmijëve, Ritet
dhe këngët e motmotit, Zakonet e lindjes dhe ninullat, Zakonet dhe këngët e dasmës, Vdekja dhe
vajet, Këngët e dashurisë, por përdor emërtimin këngë lirike shoqërore, vetëm për dy lloj
krijimesh.
Edhe studiuesi e folkloristi Demush Shala i trajton disa lloje të poezisë lirike pa i përfshirë në
ndonjë grup të madh ndarës. Në një tekst të tijin ai përdor emërtime të përafërta me Zhejin si:
Festat dhe këngët e motmotit, Ritet e lindjes dhe ninullat, Ritet dhe këngët e dasmës, Ritet e
vdekjes dhe vajet, Këngët e dashurisë. Folkloristi Zihni Sako, në disa studime të tij përdor
emërtimet Këngët dhe ritet e motmotit, Këngët dhe ritet familjare, por pa i shquar ato si krijime
lirike të njërës ndarje apo tjetrës. Folkloristi Fadil Podgorica, thekson karakterin e larmishëm të
lirikës duke përmendur lloje të saj si këngët e lindjes, të dasmës, vajet, këngët e dashurisë, apo
humoristike. Sipas tij, lirika paraqet më shumë vështirësi për ta klasifikuar, sepse një seri
këngësh janë të gërshetuara me plot elemente lirike dhe epike siç është rasti i këngëve të
nizamëve dhe të kaçakëve. Këto këngë flasin nga njëra anë për ndodhi të vërteta, element ky
epik, kurse nga ana tjetër, pasqyrimi i ndodhive bëhet plot ndjenja.
Ndërsa studiuesi e folkloristi Zeqirja Neziri, propozon duke u nisur nga mënyra e ekzekutimit në
kohë dhe hapësirë, përsosjes e mbishtresimit të formave poetike lirike, nga faktori i ekzekutimit
aktiv dhe pasiv të tyre, mandej nga organizimi i brendshëm dhe nga mënyra e lidhshmërisë
strukturore-gjuhësore klasifikimin e këngëve lirike e bëjmë duke u mbështetur në këto kritere: a)
duke pasur për bazë organizimin e brendshëm të ndodhisë, b) duke pasur për bazë kriteret
teorike-letrare e stilistiko-tipologjike, c) duke pasur për bazë mjetet e shprehjes. Këto kritere
mundësojnë që këngët lirike t’i grupojmë brenda njësive të mëdha tematike, të cilat pastaj të
ndahen në lloje të vecanta e në nënlloje të secilit grup më vete. Në këtë mënyrë ato i ndajmë në
dy tërësi të veçanta, të cilat pastaj ndahen në tërësi më të vogla.
1. Në grupin e parëdo të bënin pjesë këngët rituale- zakonore ose festive.
2. Në grupin e dytë këngët jorituale.

15
Gjatë këtij trajtimi do të ndjekim këtë ndarje, në dy grupe të mëdha sepse na duket një ndarje më
e motivuar dhe më përfshirëse për shkak se ekzistenca ose jo e ritualit ka përcaktuar këto lloje
poetike gojore, për shkak se lirika gojore si gjini e lashtë në mënyra të ndryshme ka pasur lidhje
herë më të forta herë më të brishta, me ritet dhe zakonet e popullit që e ka krijuar atë. Siç e thotë
edhe ky autor grupi i dytë për shkak të cilësimit joritual mund të përfshijë edhe këngë që mund të
jenë të natyrës së përzier liriko-epike apo anasjelltas. Riti ka siguruar edhe qëndrueshmërinë e
lirikës që e shoqëronte, sepse ndryshimi i praktikës ritualistike është më i ngadalshëm se ai i një
kënge jorituale. Duke ndjekur modelin e mësipërm atëherë brenda dy grupeve të lirikës do të
bëjmë edhe një ndarje në njësi më të vogla Brenda grupeve gjë e cila do të pasurohet edhe me
trajtimet për këto lloje edhe nga autorë të tjerë, që i kanë trajtuar ato pavarësisht nga pranimi i
këtij klasifikimi apo i të tjera klasifikimeve.
Në grupin e këngëve rituale-zakonore ose festive, përfshijmë: a) Këngët rituale. b) Këngët
Zakonore. Në këngët rituale: a) Ritualet festive, b) Kalendarike, c) për fenomene e dukuri
të ndryshme, d) Këngët e punës.
Në këngët zakonore: a) këngët e lindjes, b) ninullat ose këngët e djepit, c) këngët e dasmës,
d) vajet e gjamët.
Në grupin e këngëve jorituale: a) Këngët e dashurisë, b) Këngët e mërgimit
Visaret e kombit III, Nikaj , Tiranë 1937, f . 180-181
Haxhihasani, Qemal, “Hyrje” , Lirika 1, f . 41-42
“Folklori shqiptar” vep. e cituar f.87
“Letërsia Popullore” ,vep . e cituar
2.1 Këngë rituale – zakonore
Duke qenë një gjini e lashtë në lirikë ruhen ende disa tipare të kohës kur u krijua, pastaj në
vazhdimësi të kohës ku bëri jetë aktive, siç shihet nga prania e ritit,(1) apo prania e zakoneve (2)
tipike të botës zakonore e morale të njeriut shqiptar.
1. Po çfarë është riti? Riti është tërësia e zakoneve që bëhen sipas një rregulli të
ngulitur nga tradita për raste të caktuara të jetës së përditahme. Si p.sh. kemi
ritet e dasmës, të varrimit, ritet e bashkimit kur dhëndërrit e nuses u jepet të hanë
në një enë.
“ Fjalor etnofolklorik”, f.366
2. Rregull apo normë në mënyrën e jetesës ( në sjelljën, veshjen, marrëdhëniet
shoqërore ) që është vendosur si ligj i pashkruar i një populli, nga një fis, shtresë
shoqërore, dhe trashëgohet brez pas brezi. Zakonet çfarëdo qofshin, ndryshojnë

16
Vendi i folklorit letrar në letërsinë e shkollave të mesme dhe marrëdhëniet e tij me letërsine e shkruar
shumë. Zakonet paraqiten sidomos në ritet familjare të lindjes, martesës, vdekje.
Nga zakonet më karakteristike që janë përshkruar edhe nga udhëtarë dhe diplomat
të huaj, që kanë përshkruar vendin tonë, janë mikpritja, besa, miqësia. Cituar
sipas F. Podgorica, “ Fjalor etnofolklorik” f.496.
Në rastin kur lirika është e lidhur me ritin në mënyrë të pazgjidhshme këmi grupin e madh të
lirikës rituale në rastin kur lirika është e lidhur ngushtë me zakonet, kemi grupin e këngëve lirike
zakonore.
Këngët rituale në lidhjen me ritet na paraqesin mentalitetin e tyre të lashtë që nga kohët primitive
deri në kohët më të reja, kryesisht në përballjen e njeriut kundrejt natyrës dhe mistereve të saj.
Këngët e ritualeve festive, këngët kalendarike, apo ato për fenomene e dukuri të ndryshme të
natyrës, kanë vulën e kohës së animizimit, besimeve në zotëra e fuqi të mbinatyrshme, të cilat në
një farë mënyre me anë të këtyre këngëve nderohen dhe respektohen me qëllim që realiteti dhe
ekzistenca të bëheshin më të mirë dhe më të sigurtë.
Në përgjithësi këngët kanë ekzistuar për aq kohë sa ka ekzistuar edhe riti, kur ai ka shkuar duke
u zbehur por gjithashtu këngët që kanë shoqëruar ritet, kanë rezistuar më shumë sepse ritet nuk
ndryshojnë lehtë, duhet një kohë shumë e gjatë që ato të ndryshojnë. Këto këngë kanë një
karakter përgjithësues dhe shpesh paraqesin raportin e njeriut me natyrën e gjallë, me
përfytyrimet për botën ku jetonte.
Ndërsa këngët zakonore kanë një karakter më të veçantë dhe paraqesin të shumtën e rasteve
raportin e njeriut me veten dhe me tjetrin, prandaj këto këngë emërtohen edhe si lirikë familjare,
sepse në qendër është njeriu në familjen njerëzore; që nga lindja, në fëmini me lodrat dhe këngët
e fëmijëve, në dasëm dhe në vdekje. Duke qenë momente të rëndësishme në ekzistencen e tij,
njeriu shqiptar, i shoqëron këto moment me rite dhe zakone të shumta dhe si pjesë të tyre edhe
me këngët përkatëse. Sigurisht këto grupe nuk e përjashtojnë njëri - tjëtrin në mënyrë të prerë.
a) Këngët rituale
Për shkak të vjetërsisë së tyre këto këngë paraqesin interes në studimin e tyre. në to mund të
bëhen disa analiza me vlerë, për: informacionin e tyre nga bota morale shpirtërore njerëzore, për
studimin e strukturave poetike figurative, studimin e kalimit nga format e thjeshta në format më
të përpunuara ose në forma të zgjeruara.
Mund të nënvizojmë tre faza të zhvillimit të kësaj krijimtarie:
1.Krijimi është i lidhur shumë ngushtë me cermonialin ritual dhe ka karakter sinkretik, si lojëra
dhe skena dramjatike. P.sh.

17
2.Pastaj kemi një fazë drejt pavarësisë së tekstit nga cermonia rituale. Në këtë fazë vijon të ruhet
kujtimi i cermonialit ritual, por forcën e vërtetë e ka shprehja poetike e tekstit. Tekste të tilla
kemi që tek Mitko dhe Prennushi.
3.Teksti shkëputet nga praktika ritualistike e cila është në prag të zhdukjes së saj. Të tilla janë
shumë prej krijimeve të botuara deri vonë.
Brenda këngëve rituale mund të bëhet edhe një ndarje tjetër: - këngë rituale festive, - këngë
ritualetë punës. Në këngët rituale të punës sipas studimeve karakteri magjik i fjalës është më i
theksuar dhe në të janë ruajtur më tepër besimet në kulte të ndryshme të jetës së përditshme, biles
te ky grup këngësh kemi gjurmë më të freskëta të formave të para të këngës lirike. Këngët rituale
festive kanë ruajtur më tepër karakterin kolektiv të tyre deri vonë.
Neziri, Zeqirja, “Letërsia gojore shqiptare”, f 38.
b) Rituale festive
Këtu bëjnë pjesë këngët që shoqërojnë proçese që ndodhin në natyrë. Ishin të lidhura kryesisht
me jetën blegtoriale bujqësore dhe me dukuri e fenomene natyrore me sa duket të
pashpjegueshme për mendimin njerëzor të kësaj kohe. Tekstet e këtyre këngëve më tepër janë
lutje, thirrje drejtuar fuqive të mbinatyrshme se sa struktura të zgjeruara letrare. Pra e përdorin
fjalën jo me funksion parësor artistik por me funksion magjik. Megjithatë nuk mungojnë figurat
letrare dhe fjalori i pasur dhe shpesh përdoren vargjet 6-8 rrokshoi i rimuar. Më vonë në disa
raste mendohet se kemi një shtresim të festive fetare monoteiste mbi ato pagane, gjë që ndoshta e
vërteton edhe fakti se në Shqipëri ka festa të përbashkëta që festohen nga besimtarë të besimeve
të ndryshme, që mendohet se mund të kenë qenë festa të përbashkëta pagane. Kështu çdo stinë ka
festat e veta që përcillen me rite të ngjashme ose me fare pak ndryshime. Mendohet se edhe
shqiptarët para se të fillonte zbatimi i kalendarit diellor Julian nga viti 46 para Krishtit dhe ai
Gregorian më 1582, kanë pasur një calendar të tyrin vjetor si mund të shihet në ndarjen Shën
Gjergj (verë) e ShMitër (dimër), pastaj edhe ndarja në blloqe tremujore: vjeshtë e parë, e dytë, e
tretë.
Të gjitha këto, ndryshimet e stinëve, ditëve, netëve, eklipset diellore, hënore, ndryshimi i motit
me siguri sikurse edhe në vende të tjera edhe tek ne kanë krijuar mite besime e rite të ndryshme.

18
c) Këngët rituale të punës
Puna ka qenë një dimension i rëndësishëm në jetën e njeriut. Për të zbutur lodhjen gjatë punës
kemi edhe disa këngë rituale, që lidhen me të. Është e qartë se gjeneza e këtyre këngëve është e
lidhur me punën e njeriut, që nga sigurimi i ushqimit, në gjueti në mbjelljeve të bimëve etj.
Përveç elementëve të përbashkëta ato kanë edhe dallime që lidhen me karakterin e punëve qoftë
blegtorale bujqësore, apo edhe në fusha të tjera si detaria, peshkimi, vreshtaria, këngët për bletët
etj. Puna është një proçes që ka në vete ritëm, ndaj ky ritëm fizik ka kaluar në ritmin mendor
shpirtëror përmes këngëve që shoqërojnë këto punë. Me anë të tyre dëshirohej të zbutej lodhja
dhe monotonia e punës fizike. Me këto lloj këngësh lidhen edhe cermoni dhe praktika rituale siç
ishin ato për demonin e tokës dhe farës. Fondi i këngëve të mirfillta të punës në letërsinë tonë
gojore është i varfër. Studiuesit vlerësojnë si një lloj interesant të këtyre këngëve ato për bletën
ku shohim edhe njëherë besimin në fuqinë magjike të fjalës dhe shenjtërimi i saj, sipas të
dhënave së paku që nga ilirët. ( A.Stipçeviç). në Kanunin e Lekë Dukagjinit ka disa nene të
veçanta që mbrojnë bletën, gjë që tregon për vlerën e saj dhe kultivimin e saj të hershëm.
Shpeshherë ato përzihen me lloje të tjera të lirikës. Hasen në letërsinë gojore te arbëreshët e
Italisë dhe të Greqisë. Tani janë zhdukur për shkak të kushtëve të reja të jetesës.
d) Këngët zakonore
Këngët zakonore lidhen ngushtë me dukuri e fenomene të ekzistencës së njeriut si qenie
individuale, por edhe si qenie sociale në mesin e familjes. Ato përcjellin momentet më të
rëndësishme në jetën e njeriut, si lindja, martesa, vdekja, përkatësisht me këto moment janë të
lidhura edhe krijimet gojore si ninullat, këngët e dasmës, dhe vajet.
Janë me origjinë të lashtë po aq sa vetë njeriu është i lashtë. Me kalimin e kohës kemi një humbje
të karakterit të tyre fillestar dhe zbehje. Më shumë janë ruajtur karakteristikat rituale te vajet dhe
gjamët, në cermoninë e varrimit.
Edhe në këngët zakonore hasen elemente të epokave të ndryshme që nga lashtësia e deri në ditët
tona. Dallohen në to normat, parimet morale koncepte e dukuri në marrdhëniet familjare . Këngët
rituale zakonore mund t’i analizojmë në tre grupe:
e) Këngët e lindjes dhe ninullat
Ardhja në jetë e njeriut është ngjarje e rëndësishme jo vetëm për familjen por edhe për shoqërinë
njerëzore, prandaj është krejt e natyrshme që në letërsinë gojore shqiptare këngët e lindjes dhe
ninullat kanë qenë pjesë e përjetimit emocional dhe pasqyrimit artistik të tij. Këngët e lindjes dhe

19
ninullat krijohen posaçërisht nga gratë, dhe mund t’i përfshijmë në grupin e këngëve zakonore
familjare. Por për dallim këngët e lindjes i krijon, e i këndon rrethi familjar kurse ninullat nëna e
foshnjës. Ninullat krijohen nga gratë dhe lidhen posaçërisht me momentin e vënies së fëmijës në
gjumë, kanë dhe e luajnë edhe konkretisht këtë funksion. Duket se edhe tekstet e tyre janë krijuar
në funksion të tingullimit melodik të gjuhës. Këto kanë karakter ritmik që shpesh i përgjigjej
ritmit të përkundjes së djepit. Nuk shoqërohen me ndonjë vegël muzikore ndaj edhe vlerat e tyre
stetike varen nga niveli, bota shpirtërore e interpretuese/ krijuese, që zakonisht është nëna. Rol të
rëndësishëm kanë sidomos onomatopetë që tentojnë të imitojnë tingujt apo gjysmat e fjalëve të
para të fëmijës. Ninullat u kushtojnë të njëjtën vëmendje si djemve edhe vajzave sepse për nënën
fëmijët janë njësoj. Ato janë shprehje poetike dhe muzikore e dashurisë amnore.
Ninullat kanë karakter individual dhe improvizues. “ Në popuj të ndryshëm të Evropës ky grup
këngësh është veçuar dhe emërtuar duke përdorur si terma refrenet përkundëse dhe nanuritëse, që
dalin më shpesh në pjesët më të theksuara të tyre, të tilla janë nina dhe nani, karakteristike për
rajonet mesdhetare dhe me një hapje të përgjithshme edhe në reportorin e ninullave shqipëtare,
apo luli dhe lila, karakteristike për zonat veriore dhe lindore të Evropës dhe pjesërisht edhe për
ninullat e krahinave verilindore shqiptare.
Siç e thotë studiuesi Gjergj Zheji, mund të bëhet fjalë për një personifikim të gjumit deri në
nivelin e një perendie.
Këngët e lindjes lidhen me momentin e lindjes së fëmijës, por edhe me momente të paralindjes
dhe paslindjes ku mbizotëron shqetësimi dhe gëzimi për ardhjen e krijeseës së re, përjetime këto
universale. Në jug të Shqipërisë ato memërtohen si këngë të lehonës, në Shkodër të llahuses, në
Pukë të djergsores. Këto këngë janë të pasura me fantazi dhe mjete shprehëse, ato ndërtonin
imazhin e fëmijës që do rritej, të projektuar në dëshirat e nënës së tij.
Mendohet se janë më të lashtat e lirikës familjare, ndoshta të periudhës së matrikatit, thonë
folkloristët shqiptarë. Një nga mbeturinat e pakta nga patriakati i hetrshëm, është edhe merkoshi ,
që sipas K.Kristoforidhit, është praktikuar në Dumre, Shpat, Elbasan, nga shek. XIII-XIX.
1. Një zakon i vjetër i lindjes, sipas të cilit, burri i lehonës, shtrihej në shtrat me
bashkëshorten lehonë dhe priste miqësinë për vizita dhe urime. Ky zakon kishte të bënte
me njohjen e aftësisë së fëmijës që lindte. Edhe albanalogu N.Joki e ka vënë në dukje
këtë zakon të shqipëtarëve, si zakon të familjes primitive që haste edhe në popujt e tjerë,
si ndër baskët.
Gustav Vajgandi në veprën “Gramatikë shqipe e dialektit gegë”, Laioicig, 1913, shënon këngën
“Vallja e lehonës” që në mënyrë të tërthortë lidhet me ritet e lindjes. Janë ruajtur dhe regjistruar
edhe disa rite popullore që i shoqëronin ato.

20
Këto rite e zakone, pavarësisht nga variantet e ndryshme krahinore, kishin si qëllim që kur gruaja
nuk lindte, ato praktikoheshin për mbrojtjen e saj gjatë periudhës së barrës nga çdo e keqe që
mund ta gjente, për lindjen e lehtë e pa rreziqe, për sigurimin e shëndetit të saj dhe vazhdimësisë
ushqimit të bollshëm.
Këto besime dhe këngët që i paraqesin ato, tekstet e tyre reflektojnë një mendësi dhe psikologji
të hershme, pagane, sipas studiuesve, ku qëllimi i vetëm është lufta kundër të keqes. Fatkeqësisht
këngët e lindjes nuk janë regjistruar sa duhet, kështu që në krahasim me llojet e tjera të lirikës,
ato paraqiten më të zbehta.
Këngët e lindjes mund të ndahen në dy grupe: - Këngë thjesht rituale, - këngë dhe formula rituale
me karakter magjik (2).
(2) Reka, Fanie, “ Rreth këngëve të lindjes”, çështje të folklorit shqiptar, nr 4. F.222.
Zakonisht në këngët e paralindjës shprehet dëshira që gruja të lindë djalë siç e thotë edhe kjo
këngë: Nusja jonë me barrë/ ishalla na bëftë djalë/ që të tërbojë dynjanë/ satë zgjojë gjithë
fshanë/ fshatin dhe kasabanë.
Ka edhe këngë që përshkruajnë gëzimin familjar kur lind fëmija, bilës këtu parashikohet edhe
martesa e tij:”Na ka le në yll i ri,/ na ka le në yll bajrak/ vjen në kohë e i marrim nusen me
duvak,/ me duvak, duvak të gjanë,/ fshin sarajet anë për anë…”
Për shkak të vjetërsisë së tyre dhe harresës nisur nga ato tekste që njihen, gjuha artistike këngët e
lindjes është e zbehtë, ndonjë herë afër ligjërimit të rëndomtë.
f) Këngët e dasmave
Martesa është institucion i rëndësishëm në shoqërinë tradicionale shqiptare. Kanuni i Lekë
Dukagjinit i kushton një kapitull me rëndësi rregullave dhe normave që respektojnë palët në
lidhjen e martesës , në librin III: Martesa. Nye i Njimbdhjete. Përcaktimi dhe mëndyrët e
martesës . Përcaktimi i Martesës në Kanun. Me u martu me kanun do me thanë m’u ba shpi , me
ia shtue shpis një rob më tepër, sa përkrah të punëve, sa për të shtuem të fmive .
Dasma është një ceremonial i vërtetë ku elementi i traditës zakonore lidhet ngushtë me elementin
artistik, vallen, këngën lirike të dasmës, por edhe me elemente dramatikë. Edhe ky moment
përcillet me momente këngë të shumta. Zakonisht dasma shqiptare zgjaste një javë, nga e hënë
deri ditën e dielë kur merrej edhe nusja. Sipas krahinave nusja mund të merrej edhe të hënë ose
të enjtën. Siç vlerëson folkloristi Qemal Haxhihasani, në këngët e dasmës, shihen gjurmë

21
kulturash dhe sistemesh ekonomike- shoqërore të ndryshme, elemente të martesave të hershme
me rapt , besytni për ruajtjen nga forcat e këqija, për shtimin e të martuarve dhe të fisit ,
mbeturina juridike për të drejtat që gëzonte dikur, natën e martesës i pari i fisit, rite për ruajtjen e
epërsisë patriakale, për shtimin e familjes me djem etj. Në dasëm lidhur me këto momente ka një
praktikë ritualistike mjaft të pasur, e cila shoqërohej edhe me këngë të caktuara, prandaj një pjesë
e mirë e këtyre këngëve ishte shumë e lidhur me këto momente, edhe mund të këndoheshin
vetëm me atë rast, ndërsa këngë të tjera kanë një lirshmëri më të madhe dhe mund të këndohen
edhe në raste të tjera të gëzimeve familjare si p.sh. këngët e shashurisë apo këngë të ndryshme
legjendare baladike.
Siç e shpreh Eqerim Cabej, karakter lirik- dramatik kanë këngët që këndojnë kulmin dhe
mbarimin e jetës së njeriut: kënga e dasmës dhe ligjet (vajtimet). Një frymë e njëjtë i përshkon
gjithë këngët shqiptare të dasmës. Në to ndërron kori i burrave me korin e grave, kori i anës së
nuses me korin e krushqve. Ana dramatike e tyre rrjedh jo vetëm nga natyra e tyre si këngë
korale, po edhe nga skenat e simuluara të një rrëmbimi dramatik të nuses kur e marrin, mbeturinë
e fundit e zakonit të rrëmbimit të dikurshëm të gruas.
Në këngët shqiptare këndohet martesa monogame. Bilës martesa e grave të veja kalon pa shumë
zhurmë krahasuar me martesën e parë . Në këto këngë poetizohet lumturia, dashuria, besnikëria
bashkëshortore dhe urohet që të sapomartuarit të trashëgohen me fëmijë. Krijuesi gojor vërtetë
këndon dhe paraqet gëzimin e madh që sjell martesa në familje dhe shoqëri por nuk mungojnë
edhe këngë ku qesendisen fejesat apo martesat me diferenca të mëdha moshe, ose pa pëlqime
ndërmjet personave që martohen.
Në dasëm këndohen edhe këngë me nota komike ku ku grinden plaka dhe vajza e re se cila do ta
marrë djalin dhe çfarë japin që ta meritojnë, apo anasjelltas, djali dhe plaka për vashën e re. Si
psh:
U xu vasha , e xu plaka,/ U xune për djalë të ri/ plaka thotë do ta marr vetë ,/ Vasha thotë do t’a
marr vetë ./ cou kadi e ven myfti / Njikjo punë s’ka ba vaki / Me mar plaka`i djalë të ri ./… Ti
moj plakë , shka nep kti djalit ?/ - i nap nji oborr me lopë / i nap grigjën me kumonë ; / I nap
arën pa u korrë ./ ….Ti moj vashë , shka i nep ktij djalit ? – i nap ballë për perishan ; I nap
vetllen si gajtan / i nap synin si filxhan / i nap hundën miskalli,/ I nap faqen gurabi ,/ I nap gojën
si kuti;/ Dhamë e tmallë porsi inxhi.
Këngët e dasmës janë ndër më të bukurat të lirikës gojore, ndër më të pasurat dhe më të shumtat
edhe në anën sasiore. Vargjet e këngëve të dasmës zakonisht rimojnë, kryesisht me rimë të
puthur, që është karakteristikë për një pjesë të mirë të lirikës gojore. Nga ana metrike janë të
përziera: ka gjashtë, shtatë, tetë dhe nëntërroksh.

22
g) Vajet e gjamët
Nderimi i të vdekurve është tipar i rëndësishëm i botës zakonore shqiptare . Pjesë e këtij nderimi
janë edhe vajet e gjamët. Vajet, në letersinë gojore shqiptare lidhen vetëm me vdekjen e njeriut,
dhe nuk mund të ekzekutohen në raste të tjera, sepse siç thotë një shprehje popullore “dasma don
këngë ndërsa mortja don vajtime”.
Vdekja është një ngjarje që përjetohet në mënyrë dramatike në të gjithë folklorin e njerëzimit dhe
kjo ndoshta shpjegon dhe afëritë që ekzistojnë në konceptimin e saj, por edhe në poetizimin e saj.
Njeriu pikëllohet jashtëzakonisht nga vdekja e njërzve të dashur dhe vaji e ndimon për ta
shprehur këtë dhimbje dhe pikëllim, për ta ndarë atë me të tjerët dhe me vetë të vdekurin.
Shqiptarët ashtu si shumë popuj të tjerë e shoqërojnë vdekjen me një ritual të posaçem . Rituali
dhe ritet, vajtimet për të vdekurin kanë në bazë tronditjen nga vdekja, dhe besimin mitik në këtë
mënyrë, pra përmes riteve dhe vajtimeve lehtësohet kalimi i shpirtit në botën tjetër ose përmes
tyre shpirti rimishërohet në ndonjë trajtë tjetër, prandaj duhej ruajtur marrdhënia me të në atë
mënyrë që ai të mos dëmtojë të gjallët.
Gjurmë të vajeve të lashta gojore gjenden ende edhe ne vepra që i përkasin letersisë së shkruar,
epopetë indiane ‘Mahabharata e Ramajana’ Iliada e Homerit, Eneida e Virgjilit, eposi gjerman
Nibelungen, eposi francez Këngët e Rolandit apo eposi shqiptar. Një trajtë vajtimi kemi edhe në
eposin e Gilgameshit ( ndoshta dokumenti më i vjetër i shkrimit letrar ), në letërsinë sumero-
babilonase. Kur Gilgameshi kupton se miku i tij Enkiduji ka vdekur tronditet dhe tmerrohet
thellësisht dhe e vajton ate:
Kënga e tetë .
Posa e para rreze vesën treti,
Brof Gigameshi e shkon deri te shtrati
Nëfashë , ratë , rri miku , Enkiduji.
Kraharori i ulet dhe i ngrihet qetë,
Ngadalë i del prej gojës fryma e shpirtit.
Atëherë Gilmaneshi zhgrehet n’vaj :
‘Mik , Enkiduj, ku t’mbetën forcat e zëri
Kështu c’tëgjet , o i mjeri Enkiduj?
Luan i fortë , mëzat i egër ishe .
Sikurse një gazelë e shpejtë m’ishe
Ty të kam dashur , ty si vëlla të kisha,

23
T’bëra të parë mbi të gjithëparinë .
Ty në Uruk të donin gratë e bukura.
Në mal të Cedrit bashkë me ty vuajta.
Dallojmë dy forma kryesore të këtyre teksteve në letërsinë gojore shqiptare: gjamët e burrave
dhe vajtimi i grave. Brenda tyre dallohen gjamët kolektive dhe vajtimet, britmat, thirrjet
individuale. ‘Në këto këngë thotë studiuesi arbëresh Vincens Dorsa , mbizotëron fuqishëm toni
elegjiak, pikërisht ai ton që lind vetvetishëm nga ndjenja e rastit, dhe thirrjet e shpeshta, çastet
heshtëse, personifikimet, apostrofat drejtuar personit të ndjerë, objekteve përqark shtëpisë, varrit
janë forma dhe shprehja e gjallë e shpirtit të ngashëryer. Gjithçka ka jetë në ato këngë, natyra
flet me metaforat më të pazakonta, me imazhet më të cuditshme. M.Lamberci, vlerëson se
këngët e vajtimit, ato shqiptare janë të lashta sa edhe ato greke të Homerit dhe se ato krijohen sot
edhe te shqiptarët. Ndërsa studiues të tjerë i ndajnë vajet shqiptare në tre grupe :
1-sipas mënyrës së vdekjes 2- sipas moshës së të vdekurit 3- sipas individëve që e vajtojnë të
vdekurin.
Gjamët dhe vajtimet e përmortshme janë pjesë e pandarë e dokeve mortore. Kuptohet në kohët
modern ato mund të ekzekutohen për qëllime artistike ose etnokulturore, në festivale të traditës
ose në shfaqe të kësaj natyre. Në dokumente të shkruara vajet shqiptare i përmend Marlin Barleti
në “Historia e Skëndërbeut” kur bëm fjalë për vajtimin e Skëndërbeut me gjamë nga Lekë
Dukagjini, i cili gjakos fytyrën, gjatë vajtimit. Edhe në këngët e eposit shqiptar të kreshnikëve ka
pjesë brilante vajtimesh siç është vajtimi i Ajkunës për të birin e mitur, Omerin në këngën
“Ajkuna kjan Omerin”.
Se sa e rëndësishme është gjama na tregon edhe fakti se në Kanunin e Lekë Dukagjint ka disa
nene të veçanta kushtuar vdekjes dhe gjamës së burrave të vdekur. Kanun asht me ba gjamë mbi
të dekunin tri herësh, tuj përsëritun fjalën, i mjeri un’ nandë herësh.Në veriun e Shqipërisë
kryesisht në popullsinë e krishterë, Shalë, Shosh, Dukagjin, Nikaj-Mertur, Berishë, Pult, Malësia
e Madhe e Mbishkodrës, Puka, Mati, Mirdita, Lezha, Plava, Gucia, Gjakova etjpraktikohej kur
personi i vdekur ishte burrë, gjama- vajtim i bërë në grup nga burrat që shoqërohej nga lëvizje të
caktuara të trupit, rrahje të kraharorit, cjerrje të fytyrës .
Prendi Arben, “Dëshmi e Botës së pasur artistike të njeriut shqiptar” në P.Zef Jankaj,
“Krijimtari gojore, Krajë-Malësi,” Misioni franceskian Tuz, 2007 f.20
Mehmeti, Ali M. “Vajtimet dhe gjëmat shqiptare të Plavës dhe Gucisë”. F 55

24
2.2 Këngët Jorituale
Në lirikën tonë gojore kemi edhe një grup këngësh që i kemi përfshirë te këngët jorituale, sepse
ato nuk janë të lidhura me praktika ritualistike dhe nuk shërbejnë si ilustrime të ritualeve apo
momenteve të veçanta të ekzistencës njerëzore. Këto krijime duke qenë të tilla kanë pësuar
ndryshime të mëdha. Në grupin e këngëve jorituale përfshijnë këngët e dashurisë dhe këngët e
mërgimit (ushtarak dhe ekonomik).
Motivin e dashurisë e gjejmë edhe në forma të tjera të letërsisë gojore si tek përrallat apo në
grupin e këngëve të lirikës ritual, por edhe ne epikë. P.sh. një pjesë e madhe e këngëve të dasmës
kanë përfundur në këngë dashurie. Përveç kësaj këngët e dashurisë ose këngët e mërgimit në
shumë raste tentojnë të kenë formën poetike të baladës dhe romancës, të cilat si strukturë
poetike afrohen me format lirike dhe epike, prandaj edhe quhen herë forma epiko-lirike herë
liriko-epike. Ndërkaq për këngët e mërgimit ka disa elemente ritual, por që nuk janë dominuese
as përcaktuese.
a) Këngët e dashurisë
Lirika gojore ka rezervuar një vend të veçantë për dashurinë si ndjenjë jetëdhënëse, njerëzore, në
të cilën qëndron bukuria, kuptimi dhe vazhdimësia e jetës. Në Shqipërisë e veriut ato emërohen
si “kangë të buta” , në Kosovë kangë të gryjta. Zakonisht janë kënduar në mjedise të veçuara, ku
mund të ishin të pranishëm të rinj dhe të reja, në kullosa por edhe në festafamiljare,dasma.
Përgjithësisht ato kanë një natyrë të gëzueshme dhe plot dritë. Në veri shoqëroheshin me çifteli
dhe një zë , në jug ishin polifonike dhe shoqëroheeshin me saze. Këngët e dashurisë
shoqëroheshin edhe me valle. Ambienti kryesor që përshkruhet në këto këngë është ambienti
natyror, bujqësor blegtoral.
Dashuria e përshkruar në këngën gojore është një ndjenjë komplekse që përmban njëkohësisht
disa nuaca, si gëzimi, hidhërimi, vuajtja dhe dhimbja, lumturia dhe pikëllimi për vdekje, sakrifica
por edhe xhelozia. Vërtetë pikënisja e lirikës së dashurisë është individuale, por në të poeti
popullor ka pasqyruar jo vetëm botën e tij të pasur e të gjerë shpirtërore, por në mjaft prej tyre ka
reflektuar dhe marrëdhëniet shoqërore e normat morale nga të cilat varet shpeshherë përmbushja
e dashurisë. Në këtë vështrim lirika erotike popullore është një dëshmi artistike e kushtëzimit
shoqëror të dashurisë si dhe e evoluimit të koncepteve morale për këtë ndjenjë.
Hipoteza është se kjo lirikë ka lindur në kohën e ndarjes natyrore të punës kur mashkulli shkonte
larg vendbanimit të tij për gjueti apo në luftë. Në këtë fazë kjo lirikë mund të ketë pasur thjesht
karakterin e brengës dhe mallin për burrin, të dashurin, apo dëshirën që këta të kthehen përsëri
pranë familjes apo të dashurve të tyre. Ndërkaq ka studiues që mendojnë se kjo lirikë mund të
ketë ekzistuar fillimisht si një lirikë e miqësisë dhe solidaritetit kolektiv por edhe njohëse, për të
kaluar pastaj në lirikë me karakter individual. Pra, përderisa njeriu krijoi ndjesi të tilla dhe
ushqeu ndjenjën e dashurisë atëherë krijoi edhe lirikën, këngën për këtë dashuri.

25
Personazhet kryesore të kësaj lirike janë dy të dashuruarit e rinj, vasha dhe djali. Dashuria në
këtë lirikë është ndjenja që do të kapërcejë çdo pengesë dhe kufizim. Lirika e dashurisë lind po
aq e bukur si nga realizimi ashtu edhe nga mosrealizimi dhe durimi, bilës duhet thënë se lirika
më e fuqishme është ajo që lind nga mungesa e njeriut të dashuruar. Për shkak të rregullave të
ashpra zakonore morale, dashuria e të rinjve është shpesh e rrezikuar, nga të tjerët.
Megjithatë siç e kanë vërejtur edhe studiues të lirikës së dashurisë, pavarësisht rregullave dhe
jetës së vështirë në realitet në përgjithësi nuk ka asnjë varg kundër dashurisë ndërsa tipike e
lirikës është se ajo buron shpesh nga një ndjenjë dramatike e parealizuar, një ëndërr një mall ose
një ndarje e gjatë. Por gjithashtu karakterin e saj të pasur mund ta lidhim fillimisht edhe me vetë
tipin psikologjik të shqiptarit që është i rezervuar dhe i penguar në shprehjen direkte të dashurisë
ndaj vashës së zemrës, apo edhe për shkak të vetë traditës së jetës fisnore ku një shprehje direkte
e ndjenjave është e kufizuar.
Ajo që është e vështirë në realitet shpesh realizohet në këngë, në lirikën e dashurisë: Kam një
lëmsh në zemër/ të keqën unë! / s’kam kujti t’i rënkonemë/ të keqen unë!/ . Gjithashtu përkundër
rregullave të ashpra kanunore në gjuhën e lirikës së dashurisë, ka një lirshmëri dhe një guxim të
veçantë që e çon drejt lirikës erotike.
Ndërsa në këngën “Moj syzeza vetullgjylpanë” krijuesi gojor nuk mungon edhe ta kritikojë një
vashë që e ka tepruar me aventurat e saj: Moj syzeza, vetullgjylpanë, / Lum yt at`, lumja jot `amë
/ Ma lum cuni, qi t’ka zanë ,/ mjer’t jaranat qi ke lanë!/
Vasha e zemrës është një figurë sa reale e ambientit shqiptar aq edhe e idealizuar dhe takimi i saj
me të dashurin realizohet ne mal duke kullotur bagëtinë, në fushë duke mbjellë ose korrë, te kroi
etj. Epitetet apo edhe figurat e tjera letrare merren nga mjedidi i jetës fshatare. Vajza paraqitet si
thëllëzë mali, sorkadhe, trëndëlinë etj. Në Veri kemi një paraqitje artistike fizike të femrës, që ka
të bëjë me bukuritë e jashtme të saj, jo rallë bukuria është faktor nxitës për dashurinë, shenjë
gjallërie jete shëndeti fizik.
Dashuria shpesh në këtë lirikë shprehet vetëm me sy. Syzezë vetullgjylpanë, syzeza, moj
sykonxhë; nga syt’ e tu kur më ndave; mori e mira synin si rrushi; qani, o syt e mi, qani; m’i
verboi , moj të dy syt etj. Përshkrimi i portretit të vashës ka nxitur këngëtarin të krijojë edhe
metafora eufemiste. Ndër to mjaft e përdorshme është molla, simbolika e së cilës eshtë mjaft e
moçme. Si simbol i vjetër molla është një dhuratë që shkëmbehet mes të dashuruave si simbol i
sinqeritetit të ndjenjës. Ky është edhe një simbol biblik. Si dru frutor molla përfaqëson edhe jetën
ecurinë e saj. Në mëndësinë e njerëzve primitive pemët simbolizonin vetë jetën dhe lidhjen e
jetës sikurse lidhen frytet. Prandaj krahas mollës që haset më shpesh kemi edhe fruta të tjera me
këtë vlerë si ftoi, kumbulla, shega, rrushi, dardha. Gjurmë interesante të saj ndeshën në lirikën e
dashurisë te arbëreshët e Kalabrisë, ku ruan disa elemente rituale të dhënies apo marrjes së saj si
shprehje e dashurisë, shenjë premtimi, lidhjeje në fejesë ose dhuratë e parë e dasmës.
Por ajo është dhuratë dashurie. Jo rallë përdoret si simbol i diçkaje të ndaluar, siç është kuptimi
biblik: Mori e mira n’hije t’pajës,/ qysh s’m’a cove i mollë të arkës? Nji mollë arkë me m’a cue /
Krojet dhe gurrat ishin të lidhura me forcën e demonit të ujit dhe të tokës, por edhe të bagëtisë,
për shkak mungesa e tyre sillte mungesën e jetës dhe begatisë. Në lirikën e dashurisë këto vende
shërbejnë si vende takime mes të rinjve të dashuruar. Në këtë lirikë shprehet dëshira e djalit,

26
trimit të shndërrohet në dërrasë a rrasë guri mbi krua në mënyrë që të sodiste vashat dhe ato ta
përkëdhelnin kur të lanin teshat aty. Krojet dhe gurrat i hasim edhe në Bibël.
Prania e një dialogu imagjinar mes përsonave të dashuruar ose me vetveten që shërben për të
mbushur vetminë dhe mungesën, për të bërë më të pranishëm tjetrin : “Fryn veriu në Mal të
Thatë,/ thotë vasha : -Lele ngriva! / -Duro vashë të durojmë ,/ si duron mali me dëborë ./ Në të
shtënca dot në dorë ,/ do të shtrydh si shuk dëborë”.
Paraqitja e portretit fizik të vashës është dominues në shumë prej lirikave të dashurisë. Por edhe
atëherë kur nuk jepët portreti i saj fizik na jepet efekti estetik, shpirtëror, psikologjik.
Këngët e lirikës së dashurisë paraqesin bukurinë e ndjenjave të shpirtit të njeriut shqiptar. Ata
shquhen për një nivel të lartë artistik dhe figuaracion të pasur. Zakonisht në to përdoret
tetërrokëshi dhe gjashtërrokëshi i dyzuar, apo gjashtërrokëshi si refren. Më të rralla janë vargjet
dhjetë dhe katërrrokësh. Rima dhe asonanca janë dukuri pothuaj e përhershme.
Misha, Gjergj. “Lirika popullore e dashurisë” në Cështje të folklorit shqiptar nr. 4 f.190
Shala, D.Letërsia Popullore f.112
Misha, Gjergj, Lirika popullore e dashurisë, f.195
Visaret, III, f.3.
Mitko, Thimi, “Bleta Shqyptare” në mbledhës të hershëm të folklorit shqiptar II, f.199
Taipi, Kasem. “Këngë popullore shkodrane” në Mbledhës të folklorit 11, f.22.
b) Këngët lirike për mërgimin
Mërgimi ka qenë një plagë e madhe për shqipëtarët në shekuj. Për arsye politike, ekonomike apo
ushtarake shqiptari deri më sot ka qenë i detyruar të largohet nga atdheu i tij, drejt vendeve të
tjera. Kënga popullore që herët e regjistron këtë dukuri dhe e pasqyron artistikisht në vargjet e
veta. Prandaj këto këngë mund të shihen jo vetëm si krijime artistike, por edhe si një dëshmi e
kësaj dukurie në shëkuj. Në këto këngë mbizotëron fryma dhe tiparet lirike të krijimit pavarësisht
tematikës, apo ndonjë elementi epik që shtrihet natyrshëm në këngë. Sipas temës që trajtojnë
kemi këngë për mërgimin politik, si dhe mërgimin ekonomik.
Për shkak të motivit të përbashkët largimi nga atdheu këto këngë shpesh përshkohen nga ndjenja
e përjetime të përafërta elegjiake si vuajtja, dhimbja, dashuria, malli për familjen. Nga ana tjetër
kemi të përafërt edhe prespektivën e brendshme të këtyre këngëve: ku dominojnë pozicioni i atij
që largohet dhe i atyre që qëndrojnë, pra i mërgimtarit dhe familjarëve, të afërmëve të tij më të
dashur. Ndërkaq edhe këngët ndërtohen përgjithësisht duke pasqyruar tre momente të dramës së
mërgimit: dramën e nisjen, dramën e jetës së kaluar mes vuajtjeve fizike dhe brengave
shpirtërore në vend të huaj dhe dramën e kthimit të ndonjërit prej tyre.
Mbledhës të folklorit 9, Nga kënga popullit, f.407.
Mbledhës të folklorit 9, Nga kënga popullit, f.375.

27
c) Këngët e mërgimit politik
Këngët e mërgimit politik janë më të vjetra se ato të mërgimit ekonomik, mund të thuhet se këto
fillojnë rreth shek XII-XIV, dhe përkojnë me shpërnguljet e para të arbëreshëve në Itali dhe në
Greqi për arsye të luftrave me pushtuesin. Ndërsa këngët e nizamisë u shfaqën më vonë nga
gjysma e parë e shek.XIX , kur Sulltan Abdyl Mexhiti, shpalli fermanin e Gjilhanës 1839.
Shohim se kjo ikje përjetohet dramatikisht nga këngët arbëreshe që artikulojnë këtë temë me
dhimbje dhe gjëmë : “Oh të fala dheu ynë”.
Këngët kanë nota elegjiake të forta. Siç vlerëson studiuesi Adem Zejnullari, kur i vështrojmë
këngët popullore për nizamët nga rrafshi analitik, mund të thuhet se të gjitha këto krijime poetike
i karakterizon syzheu i njëjtë me ndyshime të vogla që mund të hetohen në aspektin strukturor.
Në tërësi shquhen për struktura të ngjeshura, varg të rrjedhshëm poetik që karakterizohen me
shprehje të sintetizuar, monolog dhe dialog të rrjedhshëm, ndjeshmëri e theksuar, shprehje
figurative të pasur, ton elegjiak etj.
Lirika popullore 3 , A.Sh.R.P.S.SH., I.K.P. Tiranë , 1981. f. 187 , f.574.
Tekste folklorike të bot.nga Dh.Kamarda, në Mbledhës të hershëm të folklorit shqiptar I, f.226.
Zejnullahu, Adem, “Drama e nizamëve shqiptarë në këngët popullore”, në Gjurmime
albanologjike Folklor dhe Etnologji 37-2007, f.140
Lirika popullore 3, A.SH.R.S.SH.,I.K.P.Tiranë, 1981. F.187, f.37.
d) Këngët e mërgimit ekonomik
Po kaq të dhimbshme e dramatike janë edhe këngët e mërgimit ekonomik, të emërtuara edhe si
këngë kurbeti, të cilat kanë të përbashkët me këngët e mërgimit politik largimin nga
vendlindja.Varfëria ekonomike është shkaku kryesor i mërgimit rreth shek të XIX ku një pjesë e
popullsisë mori rrugën e kurbetit në fillim në Stamboll, Greqi, Bullgari etj. Ndërsa këngët e
kësaj natyre, të Veriut flasin më tepër për lëvizjen brendapërbrenda vendit me periudha me të
gjata.
Këngët e kurbetit hedhin dritë mbi kuadrin historiko-social të kohës, mbi ambientin shoqëror në
të cilën lindën dhe u kënduan. Kurbetari pa marrë parasysh largësi, vështirësi e rreziqe, endet për
kafshatën e gojës . Kjo ka bërë që në këngët tona të kurbetit të ketë shumë brenga, halle e derte,
shumë lotë dhe së bashku me to edhe nota melankolie, shprehje e një gjendjeje shpirtërore të
nderë ku nuk duket rrugëdalje. Sado me nota elegjiake ato janë një protest kundër këtij fenomeni
që i shkaktoi plagë të rënda familjare dhe shoqërore shqiptare.
Edhe këto këngë paraqesin dramën e ndarjes së familjarëve nga njëri- tjetri, shuarjen e familjeve
të tëra largimin e tyre nga vendi. Sikurse edhe për këngët e mërgimit politik mendohet të jenë

28
krijuar më së shumti nga gratë, nëna për djalin ose për burrin, nusja për burrin e saj, motra për
vëllain ose për babain.
Kënga “Zunë yjet po rrallojnë” përshkruan momentin e nisjes së kurbetliut, ku gruaja e këshillon
burrin të mos largohet për në kurbet sepse jeta është shumë e shkurtër sa një fletë ndërsa ai ia
pret se varfëria i ka mbuluar: “Zunë yjet po rrallojnë, zunë gjelat po shpeshtojnë, karvanaret po
ngarkojnë zunë kurbetinjtë të shkojnë”.
Këngët e mërgimit ekonomik si dhe ato të mërgimit ushtarak kanë karakteristika që i dallojnë
nga këngët e tjera lirike, shquhen për tonin e tyre elegjiak. Prandaj kemi në to dy linja, atë
intime që paraqet ndjenjat dhe përjetimet intime të mërgimtarit për atdheun, familjen, miqtë etj,
dhe ato baladike që paraqesin përjetimet, dhembjen, mallin e familjarëve të tyre ku mbizotëron
dëshira që ai të kthehet shëndoshë e mirë malli dhembja për të takuar mërgimtarin.
Vasili,Kozma; Mustaqi, Arsen, “Lirika popullore 3” f.9
“Lirika popullore 3” f. 235.

29
KREU III. FOLKLORI DHE FOLKLORISTIKA
3.1 Vecoritë e folklorit
Folklori është emri për tërësinë e krijimeve artistike (gojore, muzikore, vallet etj.) të një populli.
Fjala folklor vjen nga fjala angleze folk: popull, dhe lore: dije, dituri, shkencë. Termi folklor
është përdorur për herë të parë nga Stivi Demirxhiu në vitin 1846 në revistën angleze "The
Athenaeum," duke iu referuar njohurive popullore. Në përdorim popullor, folklori nënkupton
aspektet që shfaqen në format e aplikuara në kulturën popullore, dmth, këngët dhe vallëzime të
adaptuara skenografikisht, artizanati, tregimet, anekdotat, etj. Një studiues i folklorit quhet
folklorist ndërsa shkenca që studion nocionin e folklorit quhet folkloristika, dhe daton nga koha e
periudhës para romantizmit.
Le ti marrim të gjitha këto duke i diskutuar me rradhë.
a) Tregimi është vepër e vogël letrare në prozë, në të cilën përshkruhet zakonisht në një
vijë me rëndësi nga jeta e një heroi a personazhi, pa dhënë në mënyrë të hollësishme se
ç'ka ndodhur më përpara a më pas. Tregimi sipas gjatësis së tijë mund të jet i gjatë ose i
shkurtër. Ai eshte realist dhe tregon dicka te cilen i ka ndodhur dikujt por qe edhe mund ti
ndodhe dikujt tjeter. Nuk ka tregime me kafshe qe flasin si ne fabula . P.sh. Joni do te
shkonte me pushime ne bregdet. Por mami nuk e lejoj ta merrte qenin etj.
 Llojet kryesore të tregimeve
 1- Fantastik
 2- Fëmijët
 3- Policia
 4- Realistët
 5- Terrori
 6- Komedi
 7- Mister
 8- Historike
 9- Tregime të shkurtra
 10- Krishtlindja
 11- Aventurat
Ekzistojnë dy variante të tregimeve, përrallat popullore dhe përrallat letrare.Përrallat popullore
janë rrëfime të ngjarjeve imagjinare dhe ato zakonisht kanë disa versione që ndryshojnë detajet,
por ruajnë të njëjtën strukturë.

30
Brenda këtyre tregimeve kemi nëntipet e përrallave, përrallave të kafshëve dhe zakoneve.
Historitë letrare transmetohen përmes shkrimit dhe zakonisht kanë një autor të njohur, me vetëm
një version të historisë.
Brenda përrallave fantastike ne gjithashtu mund të dallojmë:
 Perralla:ata kanë karaktere të tilla si zanat, kukudhët, gnomes ... dhe kryesisht kanë për
qëllim një audiencë fëmijë
 Histori të trillimeve shkencore:ata merren me lëndë shkencore ose pseudoshkencore,
por gjith monë nga këndvështrimi fantastik. Ato përqendrohen në të ardhmen, udhëtimet
në hapësirë, jetën artificiale, etj. Ata kanë karaktere aq të larmishëm sa të huajt, mutantët
dhe robotët.
b) Gjinitë Letrare
Kur flasim për letërsinë, ne kemi parasysh një mori librash, që përmbajnë tekste nga më të
shumëllojshmet, të shkruara në mënyra të ndryshme. Që në kohën kur ekzistonte biblioteka e
famshme e Aleksandrisë, është ndier nevoja që librat të klasifikoheshin për t'u dalluar më qartë
se për çfarë flisnin, pra, për t'u disiplinuar në raftet e bibliotekës. Për klasifikimin e veprave
letrare ka mendime të ndryshme nga studiuesit, pasi kjo përbën një vështirësi të madhe, sepse
nuk ka vepra të llojeve të pastra. Por për lehtësi studimi, mendimi më i pranuar nga shumica
është dallimi i tri ndarjeve të mëdha (gjinive letrare), ku mund të klasifikohet shumica e veprave
letrare :
 Gjinia epike,
 Gjinia lirike,
 Gjinia dramatike.
Në gjininë epike futen ato vepra, në të cilat autori rrëfen ngjarje (vetë ose nëpërmjet
personazheve). Këto vepra mund të jenë të shkruara : në vargje (epi, poema, cikle këngësh,
epope që e marrin temën nga ngjarje historike etj.) dhe në prozë. Romani, novela, tregimi janë
lloje të mëvonshme të prozës, të cilat e kanë zanafillën në veprat epike.
Në gjininë epike dallohen dhe llojet epiko-lirike, ku autori përveçse rrëfen ngjarjet, shpreh
ndjenjat dhe mendimet e tij. Të tilla mund të jenë : poemat, baladat (që e marrin temën nga jeta
morale dhe shoqërore), fabulat (që nëpërmjet figurave të kafshëve trajtojnë marrëdhënie
njerëzore). Në llojet epike rrëfimi bëhet përgjithësisht në vetën e tretë, por edhe në vetën e parë.

31
Në gjininë lirike futen ato krijime, në të cilat autori nuk rrëfen ngjarjet, por shpreh ndjenjat dhe
mendimet e tij. Kryesisht krijimet lirike janë poezi të shkurtra. Në lloje lirike përgjithësisht
rrëfimi është në vetën e parë.
Në gjininë dramatike përfshihen ato vepra, të cilat shkruhen me qëllim që të vihen në skenë dhe
të interpretojnë aktorët. Autori fshihet pas personazheve vepruese që flasin
nëpërmjet dialogut ose monologut. Llojet e hershme të kësaj gjinie janë tragjedia dhe komedia, të
shkruara në vargje. Sot përgjithësisht dramat shkruhen në prozë.
c) Miti
Fjala mit rrjedh nga fjala greke mythos, që do të thotë "tregim".
Përdorimi akademik
Miti është tregim i cili përmban simbole të cilat zakonisht kanë shumë kuptime. Miti në kulturat
e caktuara zakonisht trajton çështjet që kanë të bëjnë me origjinën e botës apo se si bota dhe
krijesat e saj erdhën në ekzistencë. Qeniet mitike aktive zakonisht janë perënditë dhe
perëndeshat, heronjtë dhe heroinat, apo kafshët. Shumica e miteve merren se kanë ekzistuar në të
kaluarën e pafund, para fillimit të numërimit të kohës.
Miti konsiderohet tregim i shenjtë për shkak se ai përmban rëndësi spirituale apo religjioze për
atë që e tregon, si dhe kontribon dhe shpreh sistemet e mendimeve dhe të vlerave. Përdorimi i
termit nga studiuesit nuk implikon as të vërtetën e as jo-të-vërtetën e tregimit. Sidoqoftë, në
kulturat përkatëse nga vjen miti, ai merret si "i vërtetë", për shkak se ai përmban bindjet,
konceptet dhe mënyrat e pyetjeve dhe kuptimit të botës.
Në përdorimin popullor, miti është bindje apo besim kolektiv që nuk bazohet në fakte. Ky
përdorim, që zakonisht është përçmues, erdhi nga emërtimi i miteve dhe besimeve religjioze të
kulturave të tjera si jo-korrekt, por më vonë u zgjerua dhe përfshiu edhe besime të tjera jo-
religjioze. Për shkak të këtij përdorimi të famshëm dhe subjektiv, shumë persona e marrin si
ofendim kur tregimet në të cilat ata besojnë quhen mite. Ky përdorim i termit zakonisht
shoqërohet me legjendën, fantazinë, folklorin, të dhënat konfuze, dëshirat personale,
dhe legjendat urbane.

32
3.2 Llojet e folklorit
Folklori vepron si arti i popullit, një shoqëri etnike që banon në një territor të caktuar. Për shkak
të kësaj, është gjithmonë vendore. Ku arti etnik kombëtar ose i zakonshëm zhvillohet brenda
kuadrit të traditave rajonale (territoriale).
Llojet e folklorit janë të ndryshme në mjetet shprehëse të gjuhës së tyre. Ekziston një shkencë e
caktuar që studion kompleksin e tipeve verbale, muzikore, verbale, muzikore-koreografike,
dramatike dhe lojrave të artit popullor. Për folklorin e brendshëm, baza është zhanret e folklorit
rus, popujt që jetojnë në Rusi dhe jashtë vendit.
Fusha e studimit të shkencës në fjalë përfshin, para së gjithash, teorinë e artit popullor - formimin
e një baze teorike.
Një nga lëndët kryesore të studimit është historia e folklorit. Kjo kategori përfshin studimin e
poetikës historike të krijimtarisë, që evoluon në kohë dhe manifestohet në forma të ndryshme. Në
studimin e historisë, ekziston edhe një rikonstruksion i krijimtarisë arkaike që parapriu formimin
e tendencave të mëvonshme artistike. Përveç kësaj, studimi i historisë përfshin studimin e një
seksioni të tillë si zhanre të vogla të folklorit.
Llojet kryesore të artit popullor janë proverba, poezi rituale, përralla, riddles, legjenda. Llojet e
folklorit përfshijnë tregime demonologjike, këngë historike, vargje shpirtërore, shfaqje teatrale,
epika, vepra të fëmijëve.
Në studimin e degëve të artit popullor, disa prej tyre zhvillohen, duke u specializuar në veçanti,
në studimin e sistemeve të caktuara. Këto degë duhet të përfshijnë epistemologjinë, përrallën dhe
të tjerët. Përveç kësaj, përveç zhvillimit të disa zhanreve të vjetra të folklorit, po formohen
sisteme të reja.
Shkenca, e cila studion artin popullor, shqyrton dhe interpreton këtë art në kushtet e traditave të
mëvonshme. Zhanret moderne të folklorit përfaqësojnë një grup të caktuar veprash që janë
heterogjene në përbërje nga sisteme të ndryshme të krijimtarisë së degëve.
Duhet të theksohet se studimi i ndërveprimeve në nivele të ndryshme gjithashtu luan një rol të
rëndësishëm në zhvillimin e artit popullor. Në veçanti, folkloristika merret me studimin e
ndikimeve të ndërsjella në nivelet semantike, stilistike, figurative, brenda-zhanre, ndërgjenerale.
Në të njëjtën kohë, lidhjet e reja të degëve të krijimtarisë zbulohen dhe sistemohen.
Natyrisht, shqyrtimi i artit popullor është i pamundur veçmas nga mjedisi etnografik, kulturor,
natyror-gjeografik dhe historik.
Folklor studion edhe tekstologjinë e folklorit, duke e rafinuar këtë koncept, duke e trajtuar atë si
një fenomen që ndryshon në natyrën e tij të ndryshme. Në artin popullor fjala është e lidhur me
gjest, intonacion, shprehje të fytyrës, kostum, dramë, muzikë. Së bashku me këtë, po hetohet
edhe specifika e tekstit të folklorit.

33
Pa dyshim, që nga kohët e lashta deri në të tashmen, sistemi i zhanërve të folklorit ka pësuar
ndryshime të caktuara. Megjithatë, format kryesore të krijimtarisë ruajnë strukturën e tyre
origjinale. Në veçanti, kjo është tipike për format e vogla të gjinive: chastooshkas, shaka,
lullabitë, tregime të mërzitshme. Për të njëjtin grup përfshijnë kreativitetin e përditshëm (thëniet,
zaklichki, teasers), dhe poteshki (tëisters tongue, podvevki, tregime të gjata).
Ndër gjinitë kryesore të folklorit, duhet të përmendim enigmatë, kundërvihet, lojërat. Një vend i
veçantë është në artin popullor të epikës. Kjo kategori përfshin përrallat rreth kafshëve, tregime
të shkurtra (satirike, anekdotike), përrallë zanash, heroike, familjare, histori të klasës shoqërore.
E njëjta kategori përfshin legjendat, këngët historike, poemat, rime epike.
Folklori është pjesë e krijimtarisë artistike popullore. Ai ndahet në tre lloje kryesore: folklori
letrar, muzikor dhe koreografia. Si marrëdhënië artistike dhe shpirtërore e njeriut me natyrën,
shoqërinë dhe vetveten, ai ka lindu, ashtu si edhe gjuha e folur dhe e shkruar, bashkë me jetën
njerëzore.
Aq e vërtetë është kjo, saqë pyetjes “E krijoi njeriu gjuhën,apo gjuha njeriun?”.
Kanti i përgjigjej se “ne kemi lindur në kështjellën e gjuhës”, pra, për analogji, do të thoshim se
kemi lindur në kështjellën e folklorit dhe të mitit.
Në shoqëritë primitive folklori ka pasur funksione të shumëfishta, dy prej të cilave kanë qenë më
kryesore:
- Funksioni utilitar- bashkësitë e para njerëzore, në bazë të përceptimit magjik për botën,
krijuan rite, që kishin karakter detyrues, të cilat i shoqëronin me krijimtari artistike të
lidhura ngushtë me to;
- Funksioni artistik- bashkësitë e para njerëzore, pasi përmbushën nevojat e dorës së parë
(biologjike), kaluan në një stad të ri, në të cilin gjithmonë e më shumë i kushtonin një
energji të madhe intelektuale e shpirtërore plotësimit tënevojave të dorës së dytë
(edukimit) dhe atyre të dorës së tretë (estetike) këto nevoja i përmbushnin nëpërmjet
krijimeve folklorike dhe mitologjisë.
Edhe më pas, në epoka më të zhvilluara dhe deri në ditët tona, poezia, rrëfenja dhe miti
popullorë vazhdojnë:
- Të ushqejnë botën intelektuale dhe shpirtërore,

34
-
- Të ndihmojnë gjuhën në zhvillimin e saj ligjërimor dhe simbolik,
- Të shërbejnë si një traditë ku ruhet kujtesa njerëzore dhe disa herë ajo historike,
- Të jenë spektakël nëpërmjet të cilit njerëzit argëtohen, komunikojnë në një nivel të epërm
mendimet, filozofinë dhe shijet e tyre.
Në kohën kur ende nuk kishte lindur letërsia e shkruar, krijimtarialetrare populloreka ka pasur
një peshë të madhe në zhvillimin mendor dhe estetik të njerëzimit, duke qenë forma e vetme e
transmetimit dhe shndërrimit figurative të faktorëve natyrore dhe njerëzore. Edhe në ditët e
sotme, kur letërsia e shkruar artistike është zotëruese e jetës shpirtërore, folklori vazhdon të luajë
rolin e vet. Po ashtu, në ditët e sotme, forma e ekzistencës e qarkullimit dhe funksioni i tij kanë
ndryshuar. Me lindjen modernitetit, krijimtaria artistike popullore nxjerr gjithmonë e më shumë
funksionin utilitar ( e dobishëm) e magjik dhe kthen në mbizotërues funksionin estetik.
3.3 Tipare kryesore të folklorit
Në literaturën shkencore, për emërtimin e krijimtarisë letrare popullore, krahas termit të vjetër,
përdoren edhe terma të tjerë, si letërsi popullore, letërsi gojore dhe letërsi anonime, të cilat janë
përdorur si terma pune edhe përgjat tekstit të letërsisë. Siç mund ta kuptojmë lehtësisht, fjala
letërsi është emërtues i përbashkët i të gjithë këtyre togfjalëshve, çka nënkupton se folklori letrar,
në thelb, mbart disa nga tiparet që ka letërsia si formë artistike. Parë nga ky këndvështrim, edhe
folklori letrar duhet interpretuar si tekst që ndërtohet mbi ligjet e shndërrimit estetik të botës
nëpërmjet fjalës figurative dhe gjuhës së simbolizuar. Veçse, ndryshe nga letërsia e shkruar,
teksti në folklore është më i lidhur me kontekstin dhe i ka më të forta shenjat antropologjike dhe
historike të kohës në të cilin është krijuar dhe asaj në të cilën ka qarkulluar. Më poshtë do të
ndalemi në tiparet specifike të letërsisë popullore:
1. shkrirja e gjinive. Siç edhe e cekëm më sipër, në folklore nuk ekzistojnë kufij të fortë
ndarës midis gjinive kryesore, epikës, lirikës dhe dramatikës. Ndonëse edhe në letërsinë e
shkruar gjejmë që në zanafillë të saj shembuj të përzierjes së elementeve gjinore, dukuri
që në letërsinë modern dhe postmoderne janë bërë më të dendura, për letërsinë gojore kjo
përbën tipar zotërues. Kështu, edhe pse këngët kreshnike e kanë të fortë natyrën e tyre
epike, pra rrëfimi aty është element mbizotërues, në to nuk mungojnë ndërhyrjet e
herëpashershme lirike. Le të kujtojmë, me këtë rast, këngët e Tanushës, pjesë e Ciklit
tëkreshnikëve (ose Eposit të kreshnikëve), që në vetvete është një prej lirikave më të
bukura të krejt folklorit shqiptar, si p,sh,: Po kështu edhe te këngët e dashurisë, që i

35
2.
përkasin gjinisë së lirikës, janë të shpeshtë dialogët dramatikë midis djalit dhe vashës, apo
narracionet e shpeshta për portretizimin e natyrës dhe të heronjve lirikë.
3. Karakteri sinkretik (që ka një tërësi tiparesh) është një tjetër tipar thelbësor i folklorit, që
shprehet, së pari, në lidhjen e fortë, gati në marrdhënie simbiotike, mes tekstit, melodisë
dhe elementeve koreografike. Nga ana tjetër, sinkretizmi si formë e ndërgjegjes primitive
të njerëzimit e lidhte këngën, mitin dhe rrëfenjën e lashtë me sistemin magjik-ritualistik.
Ndonëse në kohët e historisë së re njeriu nuk është më nën pushtetin e shenjave dhe
simboleve magjike e ritualistike, në tëkstet folklorike këto shenja dhe simbole mbijetojnë
si formë e veçantë e shprehjes artistike.
4. Metrika. Përdorimi i vargut tonik dhe atij silabo-tonik. Në krijimet letrare popullore ruhet
deri në kohët modern vargëzimi i vjetër, kryesisht ai tonik (zotërues në Ciklin e
kreshnikëve). Të dyja këto sisteme, që i ndeshim edhe në folklorin tonë, janë forma të një
sistemi të vjetër indeouropian.
5. Karakteri gojor është nga veçoritë thelbësore të folklorit. Oraliteti (orale-gojore), ndryshe
nga leteraliteti (litera-shkronjë, germë) që karakterizon letërsinë e kultivuar, i jep poetikës
e poezisë dhe prozës popullore tipare të papërsëritshme. Fjala e folur është elementi
thelbësor me të cilin ngjizet artistikisht teksti letrar, si dhe mjeti me anë të të cilit
qarkullojnë nga vendi në vend e nga brezi në brez vlerat popullore. Pikërisht fjala e folur
bëhet shkas për disa rrjedhoja specifike të folklorit që e bëjnë të dallueshëm nga
6. letërsia e shkruar. Kështu, në folklore teksti është i lëvizshëm; ai ndryshon në rrjedhë të
kohës në përputhje me shijet e dëgjuesve dhe në varësi të prirjeve krijuese të rapsodit.
Kjo është një ndër arsyet që disa nga krijimet kryesore popullore i gjejmë në disa variante
(motërzime).
7. Karakteri kolektiv është ndër tiparet kryesore të folklorit. Të pasurit një concept të qartë
për estetikën e kolektivitetit, qoftë si krijim, qoftë si receptim, na ndihmon të mos biem
në përfytyrime naïve lidhur me procesin e krijimit të një rapsodie apo rrëfenje popullore.
Karakteri kolektiv nuk e përjashton fillesën individuale të një krijimi popullor. Madje në
Europën Perendimore, por jo vetëm, njihet shkencërisht institucioni i rapsodit
profesionist. Karakteri kolektiv ka të bëjë në radhë të parë me faktin se poeti popullor
krijon duke shfrytëzuar traditën, modelet e gatshme poetike, klishetë dhe instrumente të
tjera aritstike, pra ai ka si funksion ruajtjen e modelit ekzistues, ndryshe nga krijuesi i
letërsisë së shkruar që kërkon ta modifikojë modelin ekzistues për të mbivendosur
krijimin individual. Karakteri kolektiv ka të bëjë edhe me faktin se rapsodi në krijimin e
vet shpreh shijet estetike të kolektivit që i përket. Së fundi, kolektiviteti shprehet dhe në
qëndrimin tepër aktiv dhe krijues të receptuesit(marrësit); ai ka të drejtë që ta ndryshojë
tekstin në përputhje me shijet e veta. Për më tej, receptuesi me rapsodin përgjatë proçesit
të transmetimit të këngës disa herë ndërrojnë vendet mes tyre, gjë që s’mund të mendohet
në letërsinë e shkruar.

36
8. Karakteri spektakolar është një tipar tjetër i folklorit. Rapsodi apo përrallëtari
improvizojnë dhe interpretojnë gjithmonë para një “auditori”, asnjëherë ose tepër rrallë e
kryejnë këtë akt në vetmi. Përsëritjet e ndryshme dhe formulat e gatshme që përdoren në
folklore kanë funksion mnemotik (për të mbajtur mend), që i vijnë në ndihmë rapsodit
për të kujtuar pjesët e këngëve epike.
3.4 Folklori dhe romantizmi
Folklori si veprimtari e imagjinatës krijuese dhe e gjuhës figurative ka lindur që në agun e
shoqërisë njerëzore, por zbulimi i tij u bë realitet në epokën e romantizmit. Në këtë epokë ai u
vlerësua si një instuticion bazik vlerash estetike dhe gjuhësore, si tradita më e hershme e
ligjërimit poetik, që jo vetëm edukoi dhe argëtoi gjenerata të tëra të njerëzimit, por shërbeu edhe
si modeli i parë estetik dhe si hapi i parë i letërsisë së shkruar.
Si një lëvizje e gjerë, së pari letraro-artistike,por që përfshiu edhe lëmi të tjerë të mendimit
shoqëror, romantizmi u bë zotërues, në krye të herës,në pjesën perëndimore të kontinentit
europian,dhe mandej u përhap si lëvizje dhe model edhe në pjesë të tjera të Europës dhe të botës.
Studiuesit që janë marrë me shqyrtimin e marrdhënieve të romantizmit me folklorin dhe arsyet se
pse qe pikërisht kjo rrymë letrare që u interesua gjerësisht në nivel shkencor dhe estetik për
letërsinë popullore, e kanë vënë theksin te tri arsye kryesore.
Arsyeja e parë është e natyrës estetike dhe poetike. Romantikët ishin lodhur dhe velitur prej
modeleve letrare pararendëse, sidomos prej rregullave të ngurta të njësisë së kohës, të vendit dhe
të hapësirës të klasicizmit. Ata mendonin se këto modele bëheshin pengesë për lirinë e
imagjinatës dhe të shprehjes poetike, prandaj u përpoqën të gjenin një model tjetër letrar që nuk
kufizonte as imagjinatën, as botën e pafundme dhe të vrullshme të emocionit, por edhe as fuqinë
e madhe të shprehjes poetike dhe gjuhësore. Përtej arsyes, që ishte mbizotëruese në sistemin
letrar dhe teorik klasicist, romantikët zgjodhën si mbizotëruese të tyre poetik-estetik emocionin e
thellë dhe gjendjen shpirtërore njerëzore, formën e çlirët dhe pasionante, si dhe aspektin
meloritmik dhe gjuhësor të krijimit letrar.
Dijetarë dhe poetët romantikë patën vetëdijen se ky model gjendej te poezia dhe rrëfenja e
madhe popullore, prandaj ata filluan ta mblidhnin, shkruanin dhe ta botonin këtë krijimtari
gjithnjë e më shumë. Qëllimi i kësaj veprimtarie ishte jo vetëm futja në qarkullim me anë të
tekstit të shkruar të këtij thesari artistik, por edhe krijimi i marrëdhënieve të gjera ndërtekstore
midis tekstit të shkruar dhe atij gojor.

37
Arsyeja e dytë është e natyrës politike. Lëvizjet romantike që nisën si akte poetike, u shndërruan
shpejt në shumicën e vendeve të Europës, veçanërisht në ato të Europës Juglindore dhe të
Ballkanit, edhe në lëvizje kombëtare. Koncepti i Herderit, një prej dijetarëve kryesorë të
Romantizmit, se poezia dhe gjuha e popullit janë mbartëset kryesore të psikes së kombit, u
shndërrua në bindje për lëvizjet politike dhe shoqërore, të cilat kishin synim krijimin e kombëve
jo vetëm në kuptimin e bashkësive kulturore dhe gjuhësore, por edhe administrative, territorial
dhe institucionale.
Për vendet që ishin nën pushtimin e të huajve, si ishte edhe Shqipëria, mbledhja, botimi dhe
vlerësimi i poezisë, legjendës, përrallës dhe i të gjithë pasurisë shpirtërore dhe gjuhësore të
popullit, pati rëndësi jo thjesht estetike, por mbi të gjitha politike kështu, folklori u vlerësua si:
a. provë e identitetit, e fuqisë dhe e gjenialitetit krijues të kombit,
b. shenjë e fortë e autenticitetit dhe vjetërsisë,
c. aftësi e inteligjencës kolektive, që është e aftë të vetqeveriset dhe të krijojë kombin e
mëvetësishëm.
Arsyeja e tretë është e natyrës intelektuale. Romantikët qenë ndër të parët që pranuan me
vetëdije intelektuale se midis dy traditave kulturore dhe poetike: krijimtarisë së shkruar, që ishte
pjesë e krijimtarisë dhe receptimit të shtresave të larta shoqërore, dhe krijimtarisë së folur,
traditës popullore, pjesë e gjinisë krijuese të shtresave të thjeshta, nuk ekzistonin arsye dhe
faktorë që i pengonin për të mos kominikuar. Në këtë mënyrë, ata rrëzuan barrierat e përjetshme,
hodhën poshtë konceptet dogmatike dhe paragjykuese, sipas së cilave këto dy krijimtari poetike
të poetëve europianë, si dhe të atyre shqipëtarë.
Kështu, në Gjermani poetët e shquar, si Gëttja ( J.Ë.Goethe), Shileri (F.Shiller), Hajne (HHeine)
etj, mishëruan në poezinë e tyre, motive, ritme dhe kadenca të marra drejtpërdrejt nga poezia
popullore. Në këtë mënyrë vepruan edhe romantikët francezë, si Hygo, Lamartin si dhe ato
anglesë si: Bajroni, Shelli, Blejk etj.
Madje Bajroni te poema” Çajld Harold, një pjesë të së cilës ia kushton vizitës së tij në Shqipëri, u
referohet motiveve dhe meloritmikës së këngës popullore shqiptare “Tamburxhi”
Në poezinë romantike shqipe janë të gjera dhe të dendura marrëdhëniet me folklorin, si në
frymën poetike, në konceptet filozofike e estetike, dhe në fjalorin poetik. Nga ana e formës
mbështetet si në mënyrën e ndërtimit të vargut dhe të strofës, ashtu edhe në ritëm. Në disa raste

Diploma master1

Recommandé

Recommandé

Contenu connexe

Tendances

Tendances (20)

Similaire à Diploma master1

Similaire à Diploma master1 (20)

Diploma master1