1235456
- 2. Õóáèëàé õààí
Монголын эзэнт гүрний 5
дэхь их хаан, Юан гүрнийг
үндэслэгч Хубилай (1215-
1294) нь Чингис хааны ач
хүү, Толуйн хүү билээ.
1215 оны хөхөгчин гахай
жил төрж 1260 оны цагаан
бичин жил хаан ширээнд
суусан ба 1294 хөх морин
жил таалал төгссөн. Тэрээр
Мөнхийн дүү бөгөөд 79
насалсан аж.
Юан гүрний ордны зураачийн бүтээл
- 3. 1224 оны намар Чингис хаан аян замаас
буцаж явах үед Тулуйн хүү Хубилай
Хүлэгү хоёр Эмил (одоогийн Казахстанд
бий) голын орчим өвөг эцгээ угтан ирж
бараалхжээ. Тэр үед Хубилай нэгэн
туулай, Хүлэгү нэгэн буга харван
намнажээ. Өвөг эцэг Чингис хаан
монголын уламжлалт заншлаар анхны
авых нь махаар дунд хурууг нь мялааж
өгсөн гэдэг. Энэ бол Хубилай хүүгийн
тухайд агтын буйд газар үзэж, аавын
буйд хүнтэй танилцахын эхлэл байсан
буй заа. Даан удалгүй өвөг эцэг Чингис
хаан 1227 онд тэнгэр хальж, өөрийн эцэг
Тулуй 1232 онд өөд болж мэргэн ухаант
хатан Сорхугтани ээжийнхээ ивээл
хүмүүжилд ах дүү есүүл өсөн торнисон
ажгуу.
- 4. Èõ õààí áîëñîí íü
1257 онд их хаан Мөнх монгол нутгаас цэргээ авч Сүнг эзлэхээр
хөдөллөө. Их цэрэг замдаа жил шахам амраад 1258 онд Сүнгийн
эзэмшилд оров. Өвчтэй байсан Хубилай ч хаанд туслахаар баруун
талаас нь дэмжин дайнд хөдөлжээ. Гэвч Хубилайн тэрхүү довтолгоо
Мөнхийн монголчуудаас хавьгүй удаан байв. Мөнхийн цэргүүд хэд
хэдэн цайзыг эзлэж гартаа оруулаад зарим нэг хотыг удаан бүслэж
байтал 1259 онд Мөнх хаан цэргийн хүрээнд өвчнөөр нас барав.
Монголын хүч хаанаа аваад буцсан байна. Уг аян дайнаар халуунаас
болж монгол цэргүүд тахалд нэрвэгдэв. Хубилай тэрхүү мэдээг авсан
боловч гавьяа байгуулагүй атал яахийн буцаж болох вэ гээд дайнаа
үргэлжлүүлжээ. Гэвч түүний хатан Чеби аюултай мэдээ илгээв. Энэ бол
Аригбөхийг хэсэг монгол язгууртан, төрийн чинсан нар хаанаар
өргөмжлөхөөр сэм тохиролцож байсан тухай юм. Үнэхээр Аригбөх цэрэг
хуримтлуулж байлаа. Хубилайн хүнд байдлыг ажигласан Сүн гүрний
сайд Жия Сидао энхийн гэрээ байгуулж алба төлөхөөр болов. Ийнхүү
цэргээ дайнаас суллаад хойд хятадын нутагт болзошгүй аюулд
бэлтгэжээ. Кайпинд монгол хятад цэргийн ноёд, цөөн тооны алтан
ургийнханы дэмжлэгтэйгээр Хубилай өөрийгөө Их хаан хэмээн
өргөмжлүүлэв. Мөн Хархорумд Болгай (Булгай) сайдын дэмжлэг авсан
Аригбөх хаан болсоноор нэгэн зэрэг хоёр их хаан Монголын эзэнт
гүрэнд гарч ирэв.
- 5. Хархорумд төвлөрсөн Аригбөх Хубилайруу
дайраад няцаагдсан бөгөөд гүрний нийслэлрүү
очих бүх худалдааны замыг хааснаар монголд
өлсгөлөн эхэлжээ. Ялагдсан дүү нь
Хубилайгаас уучлал эрэн дагахаа мэдэгдсэн
боловч худал байв. Өгөөдэйн ач Хайду,
Цагаадайн зарим ноёдын дэмжлэг авсан ч
Аригбөхөөс Өгөөдэйн удмын Уранташ,
Цагаадайн улсын хан Алгу (Алгуй) нар урваж
Хубилайн талд оржээ. Аригбөх Хубилайн армид
дахин ялагдаад Хархорумыг алдав. Удалгүй
хүч нь суларч нөхөддөө хаягдсан тэрбээр
Мөнхийн хүү Асутайн хамтаар 1264 онд ахдаа
бууж өгчээ.
Их хурилдай зарлаж эл хан Хүлэгү, Алтан
ордны эзэн Бэрх, Алгу нарыг дуудсан боловч
тэд амжиж ирээгүй бөгөөд Аригбөхийг хэрхэх
талаар өөрөө мэд гэжээ. Хубилай түүнийг амь
насыг хэлтрүүлсэн байна. Гэхдээ ах дүү нарын
хооронд хутган үймүүлсэн хэргээр Аригбөхийн
сайд нарыг хатуу шийтгэхээ мартсангүй.
- 6. Þàí ã¿ðýíã áàéãóóëñàí íü
Хубилай дүү Аригбөхийг ялж, монголын хаан ширээг
тийнхүү эзлэн авсны дараа эзлэгдээгүй үлдсэн хятадын
өмнөд хэсгийг байлдан дагуулж улмаар хяòаäаар
төвлөж, нийт монгол гүрнийг бататган бэхжүүлэх хэрэгт
гол анхаарлаа хандуулж байжээ. Хятадын засаг төрийн
эрхийг ноёрхон барьж байхын тулд тэр орны дээд
давхрааны нөлөө бүхий төлөөлөгчдийг өөрийн талд
татан оруулж ашиглан, хятадыг хятад аргаар захирах
гэдэг бодлогыг Хубилай хаан баримталж байжээ.
Хятадын төвийн ба орон нутгийн засаг захиргааны
зохион байгуулалтыг хятадын хуучин ёс заншлаар
өөрчлөн засаг захиргааны байгууллагуудад хятад
түшмэдийг тохоон томилох болжээ. Күнзийн сургаалийг
хятад даяар ихэд тэтгэн дэмжиж, төр барих ажилдаа
шууд хэрэглэжээ. Хятадын хаадын уламжлалт заншлыг
даган оны цолыг хэрэглэж, Хубилай хаан төр барьсан
1260 оноосоо эхлэн “Чжун-тун” хэмээн тоолж, 1265 он
буюу Аригбөхийн тэмцэл эцэс болсноос оныхоо цолыг
“Чжи-юан” хэмээн тус тус тогтоожээ
- 7. Þàí ã¿ðíèé ò¿¿õ áè÷ëýãèéí ñî¸ë
Юан улсын үед Монголын түүх бичлэг хамгийн далайцтай
хөгжсөн үе гэж үздэг. 1264 оны 2-р сард Хубилай хаан
улсын түүх зохиох эрдэмтдийг сонгон авч "Улсын түүхийн
хүрээлэн" байгуулах зарлиг буулгасан. Түүх зохиох газар
буюу хүрээлэнг монгол эрдэмтэн удирдаж Монголын түүх,
Монгол төрийн зүтгэлтний намтар, үйл ажиллагааг янз
бүрийн сурвалж ашиглан боловсруулж байжээ.
Гэвч тэр үед хятадын нөлөө зугуухан гүнзгийрч Күнзийн
сургаал мөн бурхны шашны үзэл санаа түүх бичлэгт
нөлөөлж байлаа. Юан улсын эхэн үед монгол бичгийг
хэсэг зуур хориглож дөрвөлжин бичгээр албан хэрэг
хөтлөх, зохиох, түүх зохиохыг төрөөс шаардаж байлаа.
Гэвч дөрвөлжин бичиг зохиомжийн хувьд хэдийгээр шинэ
зүйл байсан боловч монгол хэл, аялгуунд төдийлөн
тохирохгүй, түүх зохиох, төрийн хэрэг хөтлөхөд зохимжтой
бус байлаа.
- 8. 1312-1320 онд Монголын нууц товчоог
хятад хэлнээ орчуулж "Богд баатар анхан
байгуулсан тэмдэглэл" гэж нэрлэсэн байна .
Юан улсын үед улсын сударч (бичиг
хэргийн ажилтан) хэмээх өдөр тутмын хэрэг
явдлыг төрийн түшмэдийн заавраар
хөтлөдөг тусгай хүмүүс ажилладаг байлаа.
Юан улсын дунд үеэс сударчийн үүрэг бага
зэрэг цалгардаж өдөр дараалан хөтлөх нь
тасалдсан гэж хятад түүхчдийн бүтээлд
тэмдэглэгдсэн байдаг. 1260-1310 оны
хооронд Монголын төрийн түүx
боловсруулах бэлтгэл (орчуулах ,
сурвалжийг илрүүлэх) бүрэн хангагдаж хэд
хэдэн хаадын намтрыг үндсэндээ
боловсруулж дууссан байна . 1311 оноос
хойш түүхийн хүрээлэн улсын түүх, хаадын
түүх боловсруулах ажлаа үргэлжлүүлэхийн
зэрэгцээ гавъяат сайд нар, хатдын түүхийг
шинээр боловсруулж эхэлсэн байна.
- 9. Þàí óëñûí ñóäàð
Юан улсын үед Монголын түүхийн хэд хэдэн бүтээл хэвлэгдсэн
мэдээ байдаг. 1368 онд Тогоонтөмөрийг Бээжингээс зугтаан
гарсаны дараа Мин улсын хаан зарлиг гаргаж Сүн Лян, Ван Вэй
тэргүүтэй хэсэг түүхчдээр Чингисээс Тогоонтөмөр хүртэлх 14
хааны цадиг түүхийг бичүүлсэн байна.
Тэдгээр эрдэмтэд дээрх хаадаас гадна өөр хэд хэдэн асуудлыг
нийлүүлэн бичиж " Юан улсын түүх " хэмээх томоохон зохиол
хэвлүүлжээ. Уг бүтээл нь нийт 210 дэвтэр бөгөөд 1-47 дэвтэр
14 хааны түүхийг; 48-84 дэвтэрт одон орон, зурхай, цаг тооны
бичиг, суваг шуудуу, усжуулалтын тухай мөн газар нутаг, цэрэг
зэвсэг, албан татвар, санхүүгийн тухай, төрийн алба хаших
түшмэлийг олох, сонгох, шилэх, дэвшүүлэх журам ёс, эрүүгийн
хэрэг, хэрэггнийг йлрүүлэх, нягтлан мөрдөх, шийтгэх тухай
асуудал; 85-92 дэвтэрт гавъяат сайд, цэргийн эрхтэн, хаан,
ордны эрх баригчдын тухай, тэдиий намтар; 93-170 дэвтэрт
Чингис хаанаас хойш тодорсон томоохон түшмэдийн намтар,
харь улсын нэрд гарсан хүмүүсийн намтар; сүүлчийн хэсэгт нь
янз бүрийн хүмүүсийн намтар, бусад асуудлыг хамарч бичсэн
байна. Энэ зохиолд Юан улсын үед боловсруулсан хэд хэдэн
том бүтээлийг ашигласан байдаг. Тухайлбал: "Үнэн тэмдэглэл
буюу магад хууль" , "Үе засах хууль бичиг" ,"Гавъяат
түшмэдийн намтар" эдгээр зохиолыг Юан улсын судрыг
зохиосноос хойш устгасан бололтой байдаг. Уг зохиолыг Хятад,
Монгол сурвалж, аман мэдээг ашиглаж боловсруулсан ба 331
өдрийн дотор багтааж бичсэнээрээ хятадын түүхэнд хамгийн
бага хугацаанд бичсэн, чанрын хувьд тааруу бүтээл юм. Энэ
үеийн Мингийн хаан, дараагийн хаад ч энэ алдааг засуулаагүй.
- 10. Хубилай цэцэн хааны дөрвөлжин
бичгийн дурсгал
Бээжингийн хойд талд
байгуулсан Ханбалиг
(хааны хот) буюу Дайду (их
нийслэл) хотод улсын
судар шаштир зохиох
хүрээлэн хэмээх монгол,
хятад, перс, төвд зэрэг
олон үндэстний түүхчдийг
оролцуулсан тусгай
байгууллага ажиллаж
байсан бөгөөд энэ
хүрээлэнг 1264 онд
Хубилай хааны зарлигаар
анх байгуулжээ.
Энэхүү хүрээлэнгийн бүтээл нь арай хожуу Мин улсын үед эмхлэн зохиосон
“Юань улсын судар” гэдэг 210 дэвтэр том зохиолын үндэс сурвалж нь
болжээ. Бидний тухайлан бичиж буй монголын дөрвөлжин бичгийг Хубилай
хаан улсын багш Пагва лам Лодойжалцангаар зохиолгосон бөгөөд
түүгээрээ их Юань гүрний бүрэлдэхүүнд багтсан бүх улс үндэстний хэлийг
нэгэн зэрэг үйлчилж чадах бичиг болгохыг зорьжээ.
- 11. Монгол дөрвөлжин үсгийг зохиосон
онцлог
Пагва лам Лодойжалцан Хубилай хааны зарлигаар Монгол дөрвөлжин
үсгийг зохиож дуусмагц 1269 онд улс гүрэн даяар албан хэрэгт хэрэглэх
тухай Хубилай хааны зарлиг гарчээ. Уг зарлиг нь “Би санаваас үсгээр
үгийг бичмүй. Үгээр хэргийг тэмдэглэмүй. Энэ нь эрт ба өдгөөгийн
нэвтэрхий хууль болой. Манай улс умард газар тулгар байгуулсан тул
суртал нь хэмжээтэй, эртнийг эрхлэх тул дүрэм тогтоол үүсгэж
завдсангүй. Аливаа хэрэглэх үсэг бичиг нь хятадын хичээнгүйлэх ба
жич холхи олон улсын дүрмийг хянаваас тус тусдаа үсэг буй амуй.
Өдгөө бичгийн засаг улмаар хөгжих үсэг бичгийг тогтоох нь дутуу,
бүрдээгүй тул ийнхүү тусгайлан улсын багш Пагвад тушааж монголын
шинэ үсгийг үүсгэн зохиолгов. Аливаа бичиг үсгийг орчуулан бичихэд
үгийг дагаж хэргийг нэвтрүүлэхийг эрмэлзэх амуй. Үүнээс хойш аливаа
хас тамга дарж бичиг тархаан буулгахад монголын шинэ үсгийг
хэрэглэж басхүү хамтаар тус тусад нь түүний улсын үсэг бичгийг
хавсруулагтун!!! хэмээсэн байдаг. Энэ зарлигаас үзвэл Хубилай хаан
өөрийн байгуулсан их Юань улсын хэмжээнд хэрэглэх тусгай шинэ
бичигтэй болохыг эрмэлзсэн санаа тод харагдаж байна. Одоо олдоод
байгаа дөрвөлжин бичгийн дурсгалын зүйлс дотор монголоос гадна
хятад, төвд, санскрит, турк хэлний дөрвөлжин үсгээр бичсэн материал
цөөнгүй буй. Ийм учраас алдарт монголч эрдэмтэн Б.Я.Владимирцов
монголын дөрвөлжин бичгийг “олон улсын цагаан толгой” гэж нэрлэсэн
билээ.
- 12. Зураг дээр Хаката
булангийн усны ёроолоос
гарсан Монгол цэргийн
хэрэглэлүүдээс
Монгол цэргийн удирдлагуудын дунд хагарал гарч,
довтолгоон зогссон төдийгүй эргээд усан онгоц руугаа
буцацгаасан байна. Уг нь Хубилай хаан энэхүү хүчирхэг
флотоо зүүн өмнөд Азид аян дайн хийж, ихэд
туршлагажсан Монгол жанжин Зүрчид угсааны
Алахаанаар удирдуулсан боловч тэрээр флотыг Шар
тэнгэст орохоос өмнө гэнэтийн тохиолдлоор нас баржээ.
Ингээд түүний оронд Флот командлах үүргийг Атаахай
хэмээх нэгэн Монгол жанжинд даалгасан гэдэг боловч
түүний нэр Японы түүх шаштируудад огт дурдагдсангүй,
харин төв замын цэргийг командлан байсан Фань Вэньху
хэмээх хятад жанжин үнэн хэрэг дээрээ цэргийг ерөнхийд
нь захиран байсан бололтой хэмээн судлаачид
тэмдэглэсэн байх юм.
- 13. Зураг дээр Монголчуудын
довтолгооны няцаахад
чухал үүрэг гүйцэтгэсэн
Ничран хуврагын хөшөө
Хубилайн дайралтын үед Япончууд дотроо хагаралтай, ихээхэн цэрэгжсэн, байнгын дайн
самуунтай, цэргийн эрхтнүүдийн буюу Камакурагийн ордны засаглал ид хүчээ авч байсан үе
байжээ. Гэвч харийн гүрний хүчирхэг довтолгоон, айдас тэднийг нэгдсэн хүчин болгож,
үндэстэн нийтээрээ дотоодын самуунаа мартаад нэгэн хүчин болон Монголын армийн эсрэг
шаргуу тэмцжээ. Ямар ч үед өөр хоорондоо толхилцон байсан ханлигууд харийн довтолгооны
өмнө нэгдэж, өвөр зуураа муудалцан байсан ахан дүүс гамшиг зовлонгийн өмнө ойртдог. Гэвч
өрнөд Европоос, өмнөд Сүнг дуустал шувтлан байлдсан цэрэг дайны асар их туршлагатай,
Монголын мэргэжлийн армийн эсрэг хийж буй тэдний тэмцэл тийм ч удаан хоргоон
тогтохооргүй байжээ. Японы арлыг айдас хүйдэс далайн хүйтэн хар давалгаан мэт нөмрөн
авлаа. Бүүр зүүн эргийн засагчид хүртэл Юаны цэргээс айхдаа далайдаа загасчлахаар
гарахаа ор тас мартаад гэртээ бүгэн тэнгэр бурхандаа, ер нь юу таарсандаа л залбирч гарчээ.
Японы бүх сүм хийдэд Монголын цэргийн эсрэг, тэдний эр зориг, сүр сүлдийг мохоох
хараалын ном уншиж байжээ. Тухайн үед их нэр нөлөөтэй байсан эрдэмт лам гэгддэг Ничран
хувраг Imageтэргүүтэй 250 лам Камэяма болон Гоуда ордонд нэгэн зэрэг бясалгал үйлдэн нэг
хүн өдөрт 1200 боть ном, нийлээд 300 000 ном уншиж хараал хийжээ. Зарим сурвалжид 1000
лам хараал хийсэн ч гэдэг. Мөн Японд зэний шашныг дэлгэрүүлж явсан хятад лам У Ань
нарын лам нар монголын цэргийн эсрэг зад тавьжээ.
- 15. Зураг дээр Монголчуудын довтолгооны тухай
зурагт хуйлмал номоос. 14 дүгээр зуунд
бүтээгдсэн
Хубилайн хоёр дахь флотыг сүйрэхэд Японы эх газарт 10 орчим мянган монгол
цэрэг үлдсэн тухай бүүр түүрхэн мэдээлэл олж сонсонсон. Тэнд дурдсанаар тэр
цөөн монгол цэрэг хэдийгээр гол хүчнээсээ салан, удирдлагагүй болсон ч
дотроосоо нэгнээ сонгон удирдуулаад далайн давалгаа мэт Японы арлын гүнээс
ар араасаа ирэх довтолгооныг нэг сарын турш няцаасаар байжээ. Энэ хооронд
эвдэрсэн завь онгоцуудаа засахыг оролцож, гэвч нэгдүгээрт тэдэнд солонгос
мужаан байсангүй, нөгөөтэйгээр самурай нарын өдөр шөнөгүй ширүүн
довтолгооны дундуур тийнхүү хөлөг онгоц засаж сэлбэнэ гэдэг бүтэхгүй ажил
байлаа. Арайхийж бүтээснийг нь Япончууд шөнөөр довтолж галдачихна. Тэд
Монголын их цэрэг эргэж ирнэ, Хубилай хаан яавч зүгээр байхгүй, Япончуудын
хандыг сайн дарж өгөх болно хэмээн итгэж самурайн зэрлэг суман дундуур
далайн мандлыг сүүлчийн мөчөө хүртэл итгэл найдвар тавин харсаар байжээ.
Хэдийгээр их тэвчээр гарган тулалдсаар байсан ч арлын гүнээс ирэх япончуудын
арми тасарсангүй, эхний эгнээг нь хяргахад араас нь шинэ шинэ арми
тулалдаанд нэмэн орж ирсээр байжээ. Ар тал байхгүй, хүнс хоол дутмаг, монгол
цэргийн гол сүнс сүлд нь болсон морь байхгүй цөөн хэдэн монгол цэрэгт үхэл
гэдэг тун тодорхой болжээ. Тэд бүхэл бүтэн үндэстэнтэй тулалдаж байгаагаа
сайтар мэдэж байлаа.
- 16. Японы Хаката булангийн дэргэдэх Шиганошима хэмээх арлын баруун
урд үзүүрт байх энэхүү “Монгол цэргийн онгон” хэмээгдэх хөшөө
чулуунд очиж, 700 зууны өмнөх зоригт өвөг дээдсийнхээ шарилд
хүндэтгэл үзүүлсэнээ энэ цагийн их эрдэмт хүмүүн, өвгөн түүхч, доктор
Ч.Далай авгай нэгэнтээ хуучлахыг миний бие сонсох хувь тохиосон
билээ. Тэрээр энэ булшинд очино хэмээн олон жил бодож явсанаа
Японд болсон олон орны эрдэмтэдийн нэгэн хуралд оролцох далимдаа
гүйцэлдүүлжээ.
Зураг дээр Монголчуудын довтолгоонтой
холбоотой хөшөө, оршуулгууд
- 17. 1260 онд Хубилай хаан Юан улсыг байгуулсан. 1368 онд
Тогоон тºмºр хааны vед Хятадад бослого гарснаар
Юан гvрэн мºхжээ.
- 20. Þàí ã¿ðýí
1260 îíû 5-ð ñàðä Õàðõîðóì õîòíîî Àðèãáºõ
èõ õóðàëäàéã õóðàëäóóëæ ººðèé㺺 Èõ
Ìîíãîë óëñûí õààí øèðýýíä ºðãºìæèëñºí. ¯¿íèé
äàðààõàí áóþó 1260 îíû 6-ð ñàðä Õóáèëàé
õààí Êàéïèí õîòíîî õÿòàä íî¸ä ò¿øìýäýýð
äýìæ¿¿ëýí “Èõ õóðàëäàé” õóðàëäóóëæ
ººðèé㺺 “Èõ Ìîíãîë óëñûí ç¿é ¸ñíû èõ õààí”
õýìýýí ºðãºìæèëñºí áàéíà. Êàéïèí õîòûã
¿íäýñëýí áàéãóóëàã÷ íü Õóáèëàé õààí
áºãººä 1255 îíä ̺íõ õààí óã õîòûã áàðèõûã
çºâøººðñºí çàðëèãûã áóóëãàñàí áàéíà.
- 21. Их Юан гүрний хаан Хубилай
Хубилай хаан өвөг
хаадын бодлогыг
эрчимтэй
үргэлжлүүлж,
Монголын эзэнт
гүрнийг дорно зүгт
ихээхэн тэлж, хойд
өмнө Хятадыг эзлэн
нэгтгэснээр “Алтан
улс”-д
тулгуурласан,
Бээжин хотоор
төвлөсөн “Их Юан
гүрэн”-ийг
байгуулжээ.
- 22. Хубилай хаан 1279
. онд Хятадын
өмнөд Сүн улсыг
эрхшээлдээ
оруулснаас хойш
бүх муж
улсуудад газар
тариалан хөгжих,
хүнс хоол
элбэгших
хандлагатай
болсон байна. Их
Юан гүрнийг
үндэслэсэн
Хубилай цэцэн
хаан Монгол
улсын хаанаар
34 жил сууж 79
насан дээрээ
таалал болжээ
- 23. .Хубилай их хаан 1260 оноос
хамгийн олон жил буюу 34 жил
хаанчлахдаа олон шинэчлэлийн
бодлого хэрэгжүүлсэн учраас
дэлхий даяарт “Хубилай цэцэн
хаан” хэмээн алдаршжээ.
- 24. Хубилай хааны шинэчлэлийн болон
ард иргэдийн төлөөх бодлого нь:
-Татвар-гувчуур 1302 онод 100
толгойгоос нэг толгой мал
татварладаг байсныг 130 толгойноос
нэг толгойг татах болгов.
-Цэргийн алба. Эх орноо хамгаалах,
бусад орныг дайлах шаардлагаас
цэргийн 15-70 насны хоёроос гурван
эрээс нэг эр, дөрвөөс таван эрээс
хоёр эр, зургаагаас долоон эрээс
гурав нь цэргийн албыг заавал хаах
хууль гаргав.
- 25. -Өртөөний алба. Юан гүрэнд
1496 суурин өртөө байснаас
Монгол газарт 119 өртөө
байж суурь тутамд 15
өрхөөс нэг морь, 13 өрхөөс
нэг үхэр тэрэг, гэр –майхан,
өртөөлөгчдийн хоол хүнсийг
даадаг байж.
