2. Permbajtja:
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Struktura e atomit
Bërthama dhe forcat bërthamore
Ndërtimi i bërthamës së atomit
Tri izotopet e hidrogjenit
Përmasat e bërthamës atomike
Forcat bërthamore
Shndërrimi i bërthamave
Dukuritë radioactive
Rrezet (alfa)
Rrezet (Beta)
Rrezet (Gama)
Ndarja e bërthamave
Ndarja e bërthamave të rënda
Bomba Bërthamore
Bomba Termobërthamore
Shfrytëzimi dhe përdorimi i rrezatimit radioaktiv
Zbatimi në mjekësi
Zbatimi në bujqësi
Zbatimi në industry
Radioaktiviteti në Kosovë
4. Struktura e atomit
• Atomi është grimcë përbërëse. Meqenëse
elektrizimi i elektronit dhe protonit janë të
njëjtë por me shenja të kundërta si dhe
numri i protoneve dhe elektroneve është i
njëjtë në atom, rrjedhë se atomi është
grimcë elektroneutrale.
7. Ndërtimi i bërthamës së
atomit
• Bërthama e atomit është pjesa qëndrore e atomit.
Protonet + Neutronet = Nukleone. Numri i
protoneve shënohet me Z-numri atomik. Numri i
nukleoneve shënohet me A-numri i masës
përkatsisht: A=Z+N.
Në mënyrë simbolike bërthama shënohet në
këtë formë:
18
O
P.sh:
i cili ka Z=8 Protone, A=18 Nukleone, d.m.th
8
N=A-Z përkatësisht N=10 Neutrone.
8. Në natyrë janë të njohura rreth 280 bërthama
stabile dhe 700 bërthama jostabile. Në natyrë
ka bërthama që kanë numër të njëjtë
protonesh por numër të ndryshëm
neutronesh. Bërthamat e tilla kanë veti kimike
të njëjta por veti fizike të ndryshme dhe
quhen Izotope. P.sh:
9. Përmasat e bërthamës
atomike
• Bërthama ka formë sferike. Dhe se rrezja r e
bërthamës varet nga numri i masës dhe
shprehet me formulën
1
−15
r = r o A3 ku r o = 1 , 2 · 10 m . Nërsa
rreth 99,75% e masës së atomit është e
përqëndruar në bërthamë.
10. Forcat bërthamore
• Sipas konstatimeve të mësipërme del se dendësia e
bërthamës atomike është shumë e madhe.
Nukleonet në bërthamë ndodhen në lëvizje të
pandërprerë, të parregullt, ato në mënyrë të
vazhdueshme këmbejnë vendet. Kjo shpjegohet me
atë se ndërmjet nukleoneve ushtrohen forca
tërheqëse shumë të fuqishme (bashkëveprim shumë
i fortë)të quajtura forca bërthamore me rreze të
− 15
shkurta veprimi të rendit 10 m .
11. Shndërrimi i bërthamave
• Në natyrë ka bërthama të qëndrueshme, që nuk
pësojnë asnjë ndryshim vetjak në kohë, dhe
bërthama të paqëndrueshme(radioaktive) që
mund të shndërrohen në bërthama të
qëndrueshme më të lehta, duke lëshuar grimca
elementare të ndryshme si rreze alfa dhe beta.
13. Dukuritë radioaktive
• Tridhjet e tetë vjet pas zbulimit të
radioaktivitetit natyror, bashkëshortët zholiokyri realizuan radioaktivitetin artificial të
elementeve që në natyrë njiheshin si
joradioaktive.
• Veprimi i fushave elektrike dhe magnetike mbi
rrezatimet radioaktive, vërteton se ekzistojnë
tri lloje rrezatimesh. Ato janë: alfa beta dhe
gama.
14. Rrezet
α(alfa)
• Rr. α (alfa) janë bërthama të heliumit (dy
protone dhe dy neutrone). Kanë aftësi të
madhe jonizuese . Shpejtësia e tyre është e
rendit 2 ⋅ 10 m / s. Në ajër mund të përshkojn
një rrugë prej disa centimetra, kurse thithen
plotësisht nga disa fleta letre.
7
15. Rr. ALFA
Forma e përgjithshme e reaksionit bërthamor
A
A− 4
4
është:
→
Z
• P.sh:
226
88
222
86
X
Ra
→
Z −2
222
86
* →
Rn
Y + He
*
2
Rn + He
222
86
4
2
Rn + γ
Rn – Radoni në gjendje themelore
Rn* – Radoni në gjendje të ekscituar
16. Rrezet β (Beta)
−
• Rr. β (Beta) janë elektrone që dalin nga
bërthama atomike. Shpejtësia e tyre i afrohet
shpejtësisë së dritës, depërtojnë shumë më shumë
se rrezet α , ndërsa shkaktojnë jonizim shumë
më të vogël.
• Forma e përgjithshme e reaksionit bërthamor
është: A → A + 0 + γ ose
−
Z
A
Z
X
X
Y
Z +1
→
−1
e
Y + β +γ
A
Z +1
−
17. 1
d.m.th
0
Rr. BETA
n → p +β
60
1
27
Co
60
p.sh :
*
28
*
−
1
Ni
→
→
Ni + β
Ni + γ
60
*
28
60
28
Ni - nikeli në gjendje të ekscituar
Ni - nikeli në gjendje themelore
−
18. Rrezet
γ
γ (Gama)
• Rrezet (Gama) – janë valë
elektromagnetike, pra përhapen me shpejtësi
të dritës (300 000 km/s).
• Nuk janë të elektrizuara, kanë aftësi shumë të
madhe depërtuese, dalin nga bërthama e
atomit, kur ai kalon nga gjendja e ekscituar në
gjendjen themelore.
21. Ndarja e bërthamave të rënda
Ndarja e bërthamave të rënda në bërthama më të
lehta quhet fision, i cili mund të jetë i kontrolluar
(reaktori bërthamor) dhe i pa kontrulluar –
reaksioni zingjir(bomba bërthamore).
27. Bërthamat e lehta
• Bërthamat e lehta gjithashtu mund të
bashkohen dhe procesi quhet fusion. Që të
bashkohen bërthamat e lehta (ato shtyhen),
duhet temperaturë shumë e madhe, prandaj
reaksionet e tilla quhen reaksione
termobërthamore (te bomba hidrogjenike).
BomBa termoBërthamore
32. Shfrytëzimi dhe përdorimi i
rrezatimit radioaktiv
• Në shumë qendra bërthamore të botës sot me
sukses prodhohet numër i madh izotopesh
radioaktive, përdorimi i të cilave është i
pazëvendësueshëm në shumë fusha të tjera.
Ato janë: Zbatimi në mjekësi, në bujqësi dhe në
industri.
33. Zbatimi në mjekësi
• Rrezatimi Radioaktiv në mjekësi përdoret për
diagnostifikim – përcaktim të diagnozës ashtu
edhe për shërim.
• Rrezatimi i lëshuar nga bërthamat e kobaltit
radioaktiv përdoret për shërimin e tumorit
(kancerit).
34. Zbatimi në bujqësi
• Rrezatimi radioaktiv(Gama) ka gjetur zbatim
të madh në bujqësi, në ruajtjen e prodhimeve
të ndryshme bjqësore siç janë: qepët, patatet,
trangujt, domatet etj. Këto prodhime
zakonisht i rrezatojnë me rreze gama të dozës
së ulët dhe prodhimet e rrezatuara mund të
ruhet për një kohë relativisht të gjatë.
35. Zbatimi në industri
• Izotopet radioaktive kanë gjetur zbatimin në
industri në degë të ndryshme të prodhimit. Në
qoftë se pllaka e metalit është shumë e trashë,
detektori i jepë sinjal që ta shtyp në masën e
kërkuar.
36. Radioaktiviteti në Kosovë
Në Gjilan drejtorët dhe shefat e inspektorëve
komunalë të Kosovës kanë debatuar për
radioaktivitetin. Pjesëmarrësit në takim kanë
konkluduar se gjendja radioaktive në Kosovë
paraqet një kërcënim serioz për shëndetin e
njeriut. Kosova nuk ka ligj për mbrojtje nga
radioaktiviteti, nga i cili është rrezikuar
shëndeti i qytetarëve, është thënë në takim, që
është mbajtur në Gjilan.
