Ομιλία Ανοικτή Πρόσβαση στη Γνώση σε Ημερίδα που οργάνωσε η Βιβλιοθήκη του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων στις 10/4/2013.

1. ΑΝΟΙΧΤΗ ΠΡΟΣΒΑΣΗ ΣΤΗ
ΓΝΩΣΗ
1
Δρ. Γεώργιος Κ. Ζάχος
Διευθυντής Βιβλιοθήκης και Κέντρου Πληροφόρησης Πανεπιστημίου
Ιωαννίνων
Πρόεδρος του Γενικού Συμβουλίου Βιβλιοθηκών, Γενικών Αρχείων και
Εκπαιδευτικής Ραδιοτηλεόρασης
Υπεύθυνος Μ.Ο.Π.Α.Β.

2. Περιεχόμενα
 Ο ρόλος του Πανεπιστημίου στη Διάδοση και Διαφύλαξη της Γνώσης
 Περιορισμοί στη Διάδοση της Γνώσης
 Κίνημα Ανοικτής Πρόσβασης (ΑΠ)
 Πρωτοβουλίες-ορόσημα για την Ανοικτή Πρόσβαση (ΒΒΒ)
 Χαρακτηριστικά της Ανοικτής Πρόσβασης
 Υλικό Ανοικτής Πρόσβασης
 Τρόποι εφαρμογής της Ανοικτής Πρόσβασης
 Ηλεκτρονικά Βιβλία Ανοικτής Πρόσβασης
 Ανοικτά video μαθήματα
 Περιοδικά Ανοιχτής Πρόσβασης
 Χαρακτηριστικά των Περιοδικών Ανοικτής Πρόσβασης
 Αποθετήρια Ανοιχτής Πρόσβασης
 Οφέλη από την Ανοικτή Πρόσβαση στην Γνώση
2

3. Ο ρόλος του Πανεπιστημίου στη Διάδοση και
Διαφύλαξη της Γνώσης
 Υποχρέωση του Πανεπιστημίου στη διάδοση της γνώσης:
 Ν. 4009/2011 Άρθρο 4 - Αποστολή των Α.Ε.Ι.
 Τα Α.Ε.Ι. έχουν ως αποστολή:
 α) να παράγουν και να μεταδίδουν τη γνώση με την έρευνα και τη
διδασκαλία, να προετοιμάζουν τους φοιτητές για την εφαρμογή της
στο επαγγελματικό πεδίο και να καλλιεργούν τις τέχνες και τον
πολιτισμό,
 β) να προσφέρουν ανώτατη εκπαίδευση και να συμβάλουν στη δια
βίου μάθηση με σύγχρονες μεθόδους διδασκαλίας, περιλαμβανομένης
και της διδασκαλίας από απόσταση, με βάση την επιστημονική και
τεχνολογική έρευνα στο ανώτερο επίπεδο ποιότητας κατά τα διεθνώς
αναγνωρισμένα κριτήρια …… και να διαμορφώνουν τις απαραίτητες
συνθήκες για την ανάδειξη νέων ερευνητών
3

4. Ο ρόλος του Πανεπιστημίου στη Διάδοση και
Διαφύλαξη της Γνώσης
 Τεκμήρια μετάδοσης της Γνώσης:
 Δημοσιεύσεις των μελών του Πανεπιστημίου,
 Ψηφιακές συλλογές,
 Ψηφιακό εκπαιδευτικό υλικό,
 Ψηφιακές συλλογές οπτικοακουστικού υλικού ( κυρίως διδασκαλίες και
διαλέξεις) κ.α.
 Υποδομές και μηχανισμοί Διατήρησης της παραγόμενης γνώσης:
 Βιβλιοθήκες
 Αρχεία, Μουσεία
 Ειδικές Συλλογές
 Ψηφιακές Συλλογές
4

5. Περιορισμοί στη Διάδοση της Γνώσης
 Περιορισμοί
 Περιορισμένη Πρόσβαση στην επιστημονική παραγωγή και σε εκπαιδευτικό
υλικό και περιορισμένη συνεισφορά της παραγόμενης γνώσης
 Αύξηση της επιστημονικής παραγωγής και Αργοί Χρόνοι Δημοσίευσης
 Οι ίδιοι Επιστήμονες ή τα Ιδρύματά τους πληρώνουν τους Εκδότες που
εκμεταλλεύονται τον καρπό της ερευνητική προσπάθεια των ερευνητών
 Περιορισμένη πληρωμή συγγραφικών δικαιωμάτων από τους εκδότες
 Αυξημένες τιμές των επιστημονικών συνδρομητικών περιοδικών και
εμφάνιση ολιγοπωλιακών τακτικών από τους παραδοσιακούς Εκδοτικούς
Οίκους
 Μειωμένες χρηματοδοτήσεις για συνδρομές σε επιστημονικά περιοδικά και
προμήθειες βιβλίων
 Αποτελέσματα
 Δυσκολίες στην πρόσβαση της παραγόμενης γνώσης αλλά και σε
εκπαιδευτικό υλικό και μειωμένη συνεισφορά της
5

6. Κίνημα Ανοικτής Πρόσβασης
Με τον όρο «ανοιχτή πρόσβαση», εννοούμε:
την ελεύθερη διαθέσιμη βιβλιογραφία στο Διαδίκτυο, που επιτρέπει στους
χρήστες να : την διαβάσουν, την κατεβάσουν, την αντιγράψουν, την
διανείμουν, την εκτυπώσουν, τη χρησιμοποιήσουν ως δεδομένα σε λογισμικό,
τη χρησιμοποιήσουν για οποιονδήποτε άλλο νόμιμο σκοπό, χωρίς
οικονομικούς, νομικούς ή τεχνολογικούς φραγμούς εκτός από τυχόν
αξεπέραστους φραγμούς εξασφάλισης πρόσβασης στο Διαδίκτυο.
Ο μόνος περιορισμός αναπαραγωγής ή διανομής, και ο μόνος ρόλος στη
διατήρηση των πνευματικών δικαιωμάτων, είναι στο να δίνει στους
συγγραφείς τον έλεγχο της ακεραιότητας του έργου τους και το δικαίωμα να
αναγνωρίζονται και να γίνεται αναφορά στο όνομά τους.
6

7. Κίνημα Ανοικτής Πρόσβασης (ΟΑ)
Κοινωνικό Κίνημα της Ακαδημαϊκής και Ερευνητικής Κοινότητας για την
εφαρμογή των αρχών της Ανοικτής Πρόσβασης στη διάδοση της επιστημονικής
γνώσης και των ερευνητικών αποτελεσμάτων, χωρίς τη διαμεσολάβηση των
Εκδοτών.
 Το Κίνημα αποβλέπει σε :
 Πλήρη αξιοποίηση των ευκαιριών που προσφέρει το Διαδίκτυο για τη
διάδοση της επιστημονικής και ακαδημαϊκής γνώσης και της
επιστημονικής πληροφορίας.
 Επιστημονική και Ακαδημαϊκή βιβλιογραφία προσβάσιμη ελεύθερα από
όλους τους χρήστες του Διαδικτύου
7

8. Πρωτοβουλίες-ορόσημα για την Ανοικτή Πρόσβαση
(ΒΒΒ)
Οι σημαντικότερες διεθνείς πρωτοβουλίες για την ανοικτή πρόσβαση υπήρξαν
οι:
2002: Πρωτοβουλία Ανοικτής Πρόσβασης της Βουδαπέστης (Budapest Open
Access Initiative http://www.soros.org/openaccess/read )
2003: Διακήρυξη της Βηθεσδά για την Εκδοτική Δραστηριότητα Ανοιχτής
Πρόσβασης (Bethesda Statement on Open Access Publishing)
http://www.earlham.edu/~peters/fos/bethesda.htm
2003:Διακήρυξη του Βερολίνου για την Ανοικτή Πρόσβαση στη Γνώση των
Θετικών και Ανθρωπιστικών Επιστημών (Berlin Declaration on Open Access to
Knowledge in the Sciences and Humanities) http://oa.mpg.de/lang/en-uk/berlin-
prozess/berliner-erklarung/
8

9. Πρωτοβουλίες-ορόσημα για την Ανοικτή Πρόσβαση
(ΒΒΒ)
 2006: Έκθεση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής καλεί για ανοικτή πρόσβαση στην
δημόσια-χρηματοδοτούμενη έρευνα.
 2007: Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή Έρευνας (European Research Advisory Board
(EURAB)) προτείνει την έκδοση οδηγίας για την ανοικτή πρόσβαση στην
Χρηματοδοτούμενη από την ΕΕ έρευνα.
 2007: Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή υιοθετεί κείμενο συμφωνίας για υποχρέωση
υποβολής ηλεκτρονικών αντιγράφων των άρθρων και τη διανομή τους
online. http://www.scienceeurope.org/
 2008: Οδηγίες των Ευρωπαϊκών Πανεπιστημίων για στήριξη της Ανοικτής
Πρόσβασης και τη δημιουργία Ιδρυματικών Αποθετηρίων
http://www.eua.be/fileadmin/user_upload/files/Policy_Positions/Recommen
dations_Open_Access_adopted_by_the_EUA_Council_on_26th_of_March_20
08_final.pdf
9

10. Χαρακτηριστικά της Ανοικτής Πρόσβασης
10
 Η νομική βάση της ανοιχτής πρόσβασης στηρίζεται στη συγκατάθεση του
κατόχου των πνευματικών δικαιωμάτων (για νεότερα έργα) ή στη λήξη του
πνευματικού δικαιώματος (για παλαιότερα έργα).
 Η ανοιχτή πρόσβαση είναι συμβατή με:
 τα πνευματικά δικαιώματα,
 την αξιολόγηση εργασιών από συναδέλφους (peer review)
 την εκτύπωση, την διατήρηση, το κύρος, την ποιότητα, την προώθηση της
καριέρας, την ευρετηρίαση, και άλλα χαρακτηριστικά και υπηρεσίες που
σχετίζονται με συμβατά επιστημονικά έργα.
 τις απαιτήσεις φορέων που απαιτούν ανοιχτή πρόσβαση στην έρευνα που
χρηματοδοτείται από δημόσιους πόρους αλλά και μη χρηματοδοτούμενη
έρευνα ή χρηματοδοτούμενη από ιδιωτικά ιδρύματα.
 Για τις Βιβλιοθήκες η Ανοικτή Πρόσβαση:
 εκμηδενίζει το κόστος διαχείριση των συνδρομών, τη διαχείριση των
ψηφιακών δικαιωμάτων (DRM) το νομικό κόστος (σύνταξη και επιβολή
περιοριστικών αδειοδοτήσεων).

11. Υλικό Ανοικτής Πρόσβασης
11
 Η σημαντικότερες συλλογές που μπορούν να προσφερθούν σε ανοικτή
πρόσβαση είναι κυρίως:
«Άρθρα αξιολογημένης έρευνας¨ και προδημοσιεύσεις (preprints),
Διδακτορικές και Μεταπτυχιακές Εργασίες.
Αλλά και κάθε ψηφιακό περιεχόμενο όπως:
Εκπαιδευτικό υλικό μαθημάτων και συγγραμμάτων
Ακατέργαστα και ημι-ακατέργαστα δεδομένα,
Φωτογραφίες, ήχος, βίντεο, πολυμέσα, λογισμικό
Έργα τα οποία γίνονται ψηφιακά από την αρχή
Παλαιότερα έργα, όπως έργα που τα πνευματικά τους δικαιώματα
βρίσκονται στον δημόσιο τομέα (public-domain) και αντικείμενα πολιτιστικής
κληρονομιάς, τα οποία ψηφιοποιούνται αργότερα.

12. Τρόποι εφαρμογής της Ανοικτής Πρόσβασης
12
 Περιοδικά Ανοικτής Πρόσβασης
 Ανοικτά Ιδρυματικά Αποθετήρια ( Open Institutional Repositories)
 Ηλεκτρονικά βιβλία (e-books)
 Ψηφιακά Μαθήματα
 Προσωπικές ιστοσελίδες με ψηφιακά τεκμήρια
 Forums συζητήσεων
 Ιστολόγια (Blogs ) , βίκι (wiki), RSS Feeds , απευθείας κοινή ανταλλαγή
χωρίς διακομιστή (P2P File Sharing).

13. Ηλεκτρονικά Βιβλία Ανοικτής Πρόσβασης
Ηλεκτρονικό Βιβλίο
 «ψηφιακό αντικείμενο με κείμενα ή/και άλλου είδους
περιεχόμενο, το οποίο προκύπτει ενσωματώνοντας στη
γνωστή έννοια του βιβλίου χαρακτηριστικά που υπάρχουν
σε ηλεκτρονικά περιβάλλοντα. Τα ηλεκτρονικά βιβλία
τυπικά έχουν λειτουργίες αναζήτησης και παραπομπών,
υπερσυνδέσεις, σελιδοδείκτες, επισημειώσεις,
υπογραμμίσεις, πολυμεσικά αντικείμενα και διαδραστικά
εργαλεία»

14. Ηλεκτρονικά Βιβλία Ανοικτής Πρόσβασης
 Τα βιβλία ανοικτής πρόσβασης είναι ηλεκτρονικά
βιβλία των οποίων το περιεχόμενο παρέχεται
ελεύθερα στο Διαδίκτυο.
 Πρόκειται είτε για βιβλία που έχουν πρώτα
παραχθεί σε έντυπη μορφή και μετά διατίθενται
ελεύθερα στο Διαδίκτυο, είτε για αμιγώς
ηλεκτρονικά βιβλία (digital-born) που
δημιουργήθηκαν και διατίθενται ηλεκτρονικά και
ελεύθερα.

15. Ανοικτά video μαθήματα
 Ένα βιντεομάθημα ή βίντεο διάλεξη είναι ένα βίντεο το
οποίο παρουσιάζει κάποιο εκπαιδευτικό υλικό για ένα
αντικείμενο διδασκαλίας. Το βιντεοσκοπημένο μάθημα
μπορεί στη συνέχεια να αναρτηθεί στο Διαδίκτυο και να
χρησιμοποιηθεί για χρήση του ως διαλέξη απευθείας
σύνδεσης (on-line)
 Μπορεί να έχει διάφορες μορφές: Ένας διδάσκων που μιλάει
στην Κάμερα απ’ ευθείας ή στην τάξη ή φωτογραφίες και
κείμενο σε κάποιο αντικείμενο ή συνδυασμός όλων αυτών.

16. Περιοδικά Ανοικτής Πρόσβασης (Golden OA)
16
 Ορισμός
 Περιοδικά Ανοικτής πρόσβασης είναι επιστημονικά περιοδικά που
δημοσιεύουν αξιολογημένη έρευνα και είναι διαθέσιμα στο διαδίκτυο
για πρόσβαση τους από τους αναγνώστες χωρίς οικονομικά, νομικά ή
τεχνικά εμπόδια εκτός από εκείνα που δημιουργούν αξεπέραστα
εμπόδια πρόσβασης στο διαδίκτυο.
 Επιχειρησιακά μοντέλα κάλυψης του κόστους :
 «Ο Συγγραφέας Πληρώνει" ("author pays").
 Κάλυψη από τον χορηγό του συγγραφέα (χρηματοδότη, ή εργοδότη)
 Κάλυψη από την Βιβλιοθήκη (Ίδρυμα)
 Κάλυψη από Διαφημίσεις ή Πρόσθετα των Περιοδικών

17. Περιοδικά Ανοικτής Πρόσβασης (2)
17
 Τελείως Ανοικτής Πρόσβασης (Ευρετήριο http://www.doaj.org/ )
 Π.χ.: PLoS Biology http://www.plosbiology.org/home.action
 Π.χ.: PubMed Central
 http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/
 Υβριδικά Περιοδικά Ανοικτής Πρόσβασης —Μερικά άρθρα είναι ελεύθερα
επειδή πληρώθηκε παράβολο δημοσίευσης
 π.χ. : Εκδότες όπως American Chemical Society, Wiley, Cambridge, Sage
 Περιοδικά Αργοπορημένης Ανοικτής Πρόσβασης—Παραδοσιακά περιοδικά
που προσφέρουν ανοικτή πρόσβαση μετά από ένα διάστημα εμπάργκο.
 π.χ. : Journal of Experimental Biology ( http://jeb.biologists.org )

18. Ιδρυματικά Αποθετήρια Ανοικτής Πρόσβασης
18
 Ένα Ιδρυματικό Αποθετήριο (Ι.Α.) είναι ένα περιβάλλον για την αποθήκευση
και τη διαχείριση ψηφιακού περιεχομένου που περιλαμβάνει την ερευνητική
αλλά και την εκπαιδευτική παραγωγή των ερευνητών και μελών του
Ιδρύματος.
 Το Ιδρυματικό Αποθετήριο επιτρέπει στο Ίδρυμα που το διαθέτει να
διαχειρίζεται, να διαφυλάττει και να προβάλλει την πνευματική παραγωγή
του κάθε μορφής και ιδιαίτερα υλικό όπως: ερευνητικά άρθρα, ερευνητικά
δεδομένα, κεφάλαια βιβλίων, πρακτικά συνεδρίων καθώς και Διδακτορικές
Διατριβές, Μεταπτυχιακές Εργασίες κ.α.
 Βασική Αρχή συγκρότησης των Ιδρυματικών Αποθετηρίων είναι η ελεύθερη
πρόσβασή τους που επιτρέπει την ένταξη, την αποθήκευση, τον εντοπισμό,
την ανάκτηση και την εξαγωγή του ψηφιακού περιεχομένου χωρίς
περιορισμούς.

19. Αποθετήρια ανοιχτής πρόσβασης ("green OA")
19
 Τα αποθετήρια ανοιχτής πρόσβασης:
 Mπορούν να οργανωθούν με βάση την ειδικότητα (π.χ. arXiv για την
φυσική) ή το Ίδρυμα (π.χ. DASH για το Χάρβαρντ).
 Dεν κάνουν τα ίδια αξιολόγηση των ερευνητικών εργασιών. Παρόλα αυτά,
γενικά περιέχουν άρθρα που έχουν αξιολογηθεί κάπου αλλού.
 Τα αποθετήρια ανοιχτής πρόσβασης μπορούν να έχουν προδημοσιεύσεις,
μεταδημοσιεύσεις ή και τα δυο.
 Όταν τα πανεπιστήμια έχουν αποθετήρια ανοιχτής πρόσβασης, εκτός από
την ανοιχτή πρόσβαση λαμβάνουν μέτρα και για να διασφαλίσουν τη
μακροχρόνια διατήρηση του υλικού.

20. Οφέλη από την Ανοικτή Πρόσβαση στην Γνώση (1)
20
 Η ανοιχτή πρόσβαση εξυπηρετεί τα συμφέροντα πολλών ομάδων:
 Συγγραφείς: αυξάνει την ορατότητα και επιρροή της δουλειάς τους.
 Αναγνώστες: δίνει ανεμπόδιστη πρόσβαση στη βιβλιογραφία που
χρειάζονται για την έρευνα τους, χωρίς να περιορίζεται από τους
προϋπολογισμούς των βιβλιοθηκών που παρέχουν πρόσβαση.
 Διδάσκοντες και Φοιτητές: φέρνει ισότητα μεταξύ πλούσιων και φτωχών
σχετικά με τις βασικές πηγές και εξαλείφει την ανάγκη για πληρωμές ή
άδειες για αναπαραγωγή και διάδοση του περιεχομένου.
 Βιβλιοθήκες: λύνει το πρόβλημα της κρίσης τιμών και κρίσης αδειών για
τα επιστημονικά περιοδικά.

21. Οφέλη από την Ανοικτή Πρόσβαση στην Γνώση (2)
21
 Για τους ερευνητές:
 Αύξηση της προβολής των αποτελεσμάτων της έρευνάς τους και, κατά
συνέπεια, του Τμήματος και του Ιδρύματός τους.
 Δυνητική αύξηση της επιρροής (impact) των δημοσιεύσεων των
ερευνητών καθώς η έρευνα που διατίθεται ελεύθερα μπορεί να διαδοθεί
ευρύτερα και να έχει μεγαλύτερο αντίκτυπο. Μελέτες που έχουν γίνει
έχουν αποδείξει ότι γίνονται περισσότερες αναφορές σε εργασίες που
διατίθενται ελεύθερα.
 Σε θεματικές περιοχές όπου οι εξελίξεις είναι ραγδαίες, όπως η
Πληροφορική, η Φυσική, η Χημεία κ.α., οι ερευνητές θα μπορούν να
κάνουν προ-δημοσιεύσεις (σε αντίθεση με εργασίες που υπόκεινται σε
κρίση) που θα διατίθεται μέσω του Αποθετηρίου. Με αυτόν τον τρόπο θα
αποδεικνύουν και θα απολαμβάνουν το προνόμιο ότι δημοσίευσαν μια
εργασία πρώτοι.
 Θα βοηθά τους ερευνητές να διαχειριστούν τις πιθανές απαιτήσεις των
φορέων χρηματοδότησης για ανοικτές δημοσιεύσεις ως αποτέλεσμα των
χρηματοδοτούμενων Έργων.

22. Οφέλη από την Ανοικτή Πρόσβαση στην Γνώση (3)
22
 Για το Ίδρυμα:
 Αυξάνει την απήχηση και το κύρος του Ιδρύματος.
 Επιτρέπει στο Ίδρυμα τη διαχείριση των δικαιωμάτων πνευματικής
ιδιοκτησίας με την ευαισθητοποίηση και την καταγραφή των σχετικών
πληροφοριών πάνω στα θέματα αυτά.
 Περιλαμβάνει τύπους περιεχομένου που δεν δημοσιεύεται ευρέως, όπως
τη λεγόμενη «γκρίζα βιβλιογραφία»
 Λειτουργεί ως εργαλείο προβολής για να δελεάσει την προσέλκυση
Ερευνητών και ερευνητικών χρηματοδοτήσεων.

23. Οφέλη από την Ανοικτή Πρόσβαση στην Γνώση (4)
23
 Περιοδικά και εκδότες: κάνει τα άρθρα περισσότερο ορατά, ανακαλύψημα,
αναζητήσημα, και χρήσιμα. Αν ένα περιοδικό είναι ανοιχτής πρόσβασης, τότε
μπορεί να χρησιμοποιήσει αυτήν την ορατότητά του να
προσελκύσει συνδρομές και διαφημίσεις, αλλά και αναγνώστες
και παραπομπές.
 Χρηματοδότες: αυξάνει την επιστροφή της επένδυσης τους στην πρόσβαση,
κάνοντας τα αποτελέσματα της χρηματοδοτούμενης έρευνας ευρέως
διαθέσιμα, περισσότερο ανακαλύψιμα, ανακτήσιμα, και χρήσιμα.
 Κυβερνήσεις: ωφελούνται από την ανοιχτή πρόσβαση με όλους τους τρόπους
που επωφελούνται οι χρηματοδότες . Η ανοιχτή πρόσβαση επίσης προωθεί τη
δημοκρατία με το να μοιράζει μη-απόρητες κυβερνητικές πληροφορίες όσο το
δυνατόν ευρύτερα.
 Πολίτες: δίνει πρόσβαση σε αξιολογημένη έρευνα, που η περισσότερη δεν
είναι διαθέσιμη στις δημόσιες βιβλιοθήκες, και παρέχει πρόσβαση στην
έρευνα που έχουν ήδη πληρώσει μέσω των φόρων τους.

24. Συμπέρασμα
‘
The question is no longer ‘if’ we should have open access. The question is about ‘how’
we should develop it further and promote it.’
Neelie KROES
Vice-President of the European Commission
Το ερώτημα δεν είναι πλέον « αν » θα έχουμε Ανοικτή Πρόσβαση. Το ερώτημα έχει
να κάνει με το «πώς» θα την αναπτύξουμε περαιτέρω και θα την προωθήσουμε.
Neelie Kroes
Αντιπρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής

25. Ημερίδα 10/4/2013 Π.Ι.
25
Σας ευχαριστώ
Δρ. Γεώργιος Κ. Ζάχος
www.gzachos.gr
gzachos@cc.uoi.gr