ЦЭНДИЙН
ДАМДИНСҮРЭН
БЭЛТГЭСЭН: ОЮУНЫ ИРЭЭДҮЙ ЦОГЦОЛБОР СУРГУУЛИЙН 10-6
АНГИЙН СУРАГЧ С. ГАЛМАНДАХ

ДЭД ГАРЧИГУУД
• Ц. Дамдинсүрэн
• Товч намтар
• Туурвисан бүтээлүүд
• Гавьяа шагналууд
• Ц. Дамдинсүрэнгийн номнууд
• Ном зүй

ЦЭНДИЙН ДАМДИНСҮРЭН
• Төрсөн : 1908 он Дорнод аймаг Матад сум
• Нас барсан : 1986 он Улаанбаатар хот
• Мэргэжил : Хэл шинжээч
• Гарал үүсэл : Хатагин
• Яс үндэс : Халх
• Иргэний харъяалал : Монгол Улс
• Боловсрол : Дээд
• Бүтээлийн төрөл : Шүлэг, Өгүүллэг, Үргэлжилсэн үг, Тууж
• Шагналууд : Монгол Улсын төрийн шагналыг 1946, 1947, 1951 онуудад 3 удаа, анхны Aрдын уран
зохиолч цолыг 1986 онд тус тус хүртсэн.

УГСАА ГАРВАЛ
Тэдийхэн Дорнод аймгийн Матад сумын харъяат. Євєг эцэг Эрэгзэндоной тэнд мал маллан амьдарч байж.
Хоёр эхнэрээс гарсан таван хvv, гурван охиных нь vр хойч нь одоо ч тэнд аж тєрсєєр буй гэнэ. Цэнд бол
тэдний хоёр дахь хvv бєгєєд ємнє авсан эхнэрээс гарсан хvvхэд нь. Эрэгзэндоной нь бичиг номтой учраас
лав л хvv Цэнддээ багаас нь монгол бичиг зааж, сайн бичээч болгожээ. Тэрээр ардын засгийн vйл хэргийг
дэмждэг нэгэн байсан бєгєєд 1927 онд єєд болсон аж. Хvv Цэнд ч хошууны Тамгын газар, Цэцэн хан
аймгийн чуулган даргын жасаанд олон удаа бичээчийн албыг хашиж явсан тєдийгvй сvvлдээ ардын
хувьсгал ялдаг жил хошууны мэйрэн болж дэвшсэн ч хоёр жилийн дараа євчний учир нас барсан гэнэ.
Тэрээр эцэгтэйгээ адил гэмээр амьдралтай байж. Учир нь анхны эхнэр Уламбаяртайгаа амьдарч байхад нь
Лувсанжамц, Дамдинсvрэн нар нь тєрсєн бол удалгvй салж Ханд хэмээх бvсгvйтэй гэрлэжээ. Гэхдээ хоёр
хvvгээ єєр дээрээ авсан бєгєєд ємнєх эхнэрт аав нь гэр барьж мал тасалж єгсєн хэмээн намарт нь дурдсан
байх юм. Тэднийх нэлээд хєрєнгє чинээтэй айл байж. Цэнд айлын хvvхдvvдэд гэрээр ном заадаг байсан нь
хожим бvгд сайн бичээч болжээ. Хvv Дамдинсvрэн ч багаас бичиг vсэгт тайлагдсан нэгэн. Єдгєєгийн
эрдэмтэн зохиолч маань бага залуудаа хєдєє мал маллаж єссєн ч аавынхаа авдранд байх эртний
зохиолуудыг шимтэн уншдаг байж. Харин 1923 онд аавыгаа єєд болоход 15-тай vлдсэн тэрээр хойд эхийн
хамт єрх толгойлох болсон гэдэг. Энэ vеэр євєєгийнхєє санал болгосны дагуу Матад хошууны намын vvрт
элссэн нь дараа дараагийн олон ажлын эх суурийг тавьсан тvvхтэй.

ТОВЧ НАМТАР
Зарим нь өөрийнхөө төлөө хийж бүтээсэн зүйлтэй байхад зарим нь бусдын эрх ашиг, эх орон, ард
түмнийхээ төлөө энэ биеэ зориулсан нь бий. Ийм олон олон алдартны нэг нь Цэндийн Дамдинсүрэн.
Монголын орчин үеийн утга зохиолыг үндэслэгчдийн нэг, Монгол улсын ардын уран зохиолч, Төрийн 3
удаагийн шагналт, эрдэмтэн зохиолч, орчуулагч Цэндийн Дамдинсүрэн(1908-1998) 1908 онд Сэцэн хан
аймгийн Матад уулын хошуу одоогийн Дорнод аймгийн Матад сумын нутагт төржээ.
Дамдинсүрэн нь эцэг Цэндээр бичиг үсэг заалгаж бичиг уншиж бичиж чадах болсон байна. 1923 онд
хошууны тамгын газарт бичээч, 1926 оноос Хан Хэнтий уулын аймгийн МАХН-ын хороо, Эвлэлийн Төв
хороонд ажиллаж байгаад 1929 онд МҮЭ-ийн Төв зөвлөлийн дарга, 1930 онд Говь-Алтайд хамтралын
сургагч, 1927-1929, 1942-1946 онуудад “Үнэн” сонины эрхлэгч, Шинжлэх ухааны хүрээлэнгийн дарга,
Монголын Зохиолчдын хорооны дарга, улмаар Хэл зохиолын хүрээлэнгийн захирал, эрдэм шинжилгээний
ажилтан байлаа. 1979-1981 Гумбольдтын нэрэмжит их сургуулийн урилгаар Берлин хотод очиж, Ханс
Детер Фитце, Гэндэнгийн Лувсан, Габриеле Наги нартай хамт “Герман монгол толь” зохиолцжээ.
1982 оноос ШУА-ийн хэл зохиолын хүрээлэнд Төвд судлалын тасгийг бий болгож эрхлэгчээр
нь ажиллаж байлаа.

ТУУРИВСАН БҮТЭЭЛҮҮД
1928 онд “Өчүүхэн дөрвөн үлгэр” өгүүллэгээр зохиол бичих гараагаа эхэлсэн ажээ. 1929 онд уран
зохиолын анхны бүлгэм байгуулахад оролцож “Гологдсон хүүхэн” зохиолоо туурвисан. Зохиолч “Буурал
ээж минь”, “Зугаацахаар мордсон нь”, “Наалинхай хоёр нүд”, “Усан дагина” зэрэг яруу найргийн бүтээл,
“Солийг сольсон нь”, “Хоёр цагаан юм”, “Багш шавь хоёр”, “Хэлдэг гурав хийдэг ганц”, “Хачин хурим”,
“Чөтгөр”, “Чемодантай юм” зэрэг өгүүллэг бичжээ. Түүний зохиолууд нь 1944 онд “Түүвэр зохиол”, 1956
онд “Түүвэр зохиол”, 1958 онд “Избранное”, 1966 онд “Хачин хурим”, 1969 онд “Түүвэр зохиол”
нэртэйгээр удаа дараа хэвлэгдэж уншигчдын хүртээл болсон байна. Ц.Дамдинсүрэнгийн мэндэлсний 90
жилийн ойд зориулан бүрэн зохиолыг 3 ботиор хэвлүүлэн гаргажээ.
Зохиолчийн орчуулсан А.С.Пушкины “Алтан загасны үлгэр”, С.Маршакийн “Муурын байшин” зэрэг
олон арван хүүхдийн сонгодог зохиол манай уншигчдын балчир багаасаа мэддэг бүтээл болсон.
Түүний туурвисан эрдэм шинжилгээний ажлаас “Гэсэрийн туужийн түүхэн үндэс”, “Монголын уран
зохиолын дээж зуун билиг оршвой”, “Монголын уран зохиолын тойм”, “Рамаяна монголд дэлгэрсэн нь”
зэрэг судалгааны номууд дэлхийн үе үеийн монголыг судлаач эрдэмтдийн ашигладаг тулгуур бүтээл
болжээ. ”Монгол улсын төрийн дуулал”-ын үгийг Ц.Дамдинсүрэн зохиосон байна.

ГАВЬЯА ШАГНАЛУУД
Ц.Дамдинсүрэнд 1945 онд “Маршал Чойбалсангийн 50 насны ойд зориулсан ерөөл”-д нь, 1947 онд
“Нууц товчоо” хөрвүүлсэнд нь, 1950 онд “БНМАУ-ын төрийн дуулал”-ын үгэнд нь төрийн шагналыг
тус тус 3 удаа олгожээ.Ардын их хурлын тэргүүлэгчдийн 1986 онб 3-р сарын 28-ны өдрийн зарлигаар
Монголын шинэ үеийн уран зохиолыг хөгжүүлэх үйл хэрэгт олон жил идэвх зүтгэл, үр бүтээлтэй
ажиллан их хувь нэмэр оруулсныг үнэлэн эрдэмтэн зохиолчид БНМАУ-ын “Ардын уран зохиолч”
цолыг анх хүртээжээ.
1950 онд “Гэсэрийн туужийн түүхэн үндэс” сэдвээр дэд эрдэмтэн, 1972 онд 1998 онд Монгол
улсын засгийн газраас Цэндийн Дамдинсүрэнгийн нэрэмжит шагналыг буй болгож, утга зохиол
судлагч, доктор, профессор Л.Хүрэлбаатар, Д.Цэдэв, ОХУ-ын монголч эрдэмтэн, профессор
Л.К.Герасимович нарт анхлан олгожээ.

Ц.ДАМДИНСҮРЭНГИЙН НОМНУУД
• "Гологдсон хүүхэн" 1929 он
"Түүвэр зохиол" 1944 он
"Түүвэр зохиол" 1956 он
"Түүвэр зохиол" 1969 он
"Хачин хурим" кино тууж 1966 он
"Буурал эжий минь" 1974 он
"Намтрын хуудас" 1990 он
"Чингис хааны өчил" 1991 он
"Бүрэн зохиол" 1,2 -р боть 2000 он
"Ц.Дамдинсүрэн" мультмедиа ном 2004 он
Гадаад хэлээр
"Монгольсоие рассказы" 1949
"Избранное" 1958

НОМ ЗҮЙ
• “Түүх IV” Сурах бичиг
• http://ariunzayash.blogspot.com/
• https://mn.wikipedia.org
• http://h-turuu.blogspot.com/

АНХААРАЛ ТАВЬСАНД БАЯРЛАЛАА