1. Лекцийн агуулга:
1. Хэлбэржсэн үг, нийлмэл үг, холбоо
үг үүсэх тогтолцоо
2. Үгсийн аймаг гэж юу вэ? Үгсийг
аймаглах зарчим
3. Монгол хэлний үгсийг аймаглаж
ирсэн уламжлал
4. ОЦМХ-ий үгсийн аймгийн тогтолцоо

2. Үг
үхэрхэлбэржсэн үг
үхэр+0+0+ийн
нийлмэл үг
үхрийн нүд
холбоо үг
үхрийн шир

3. Үгсийн аймаг
Аливаа хэлний үгсийг үгийн сангийн
ерөнхий утга, хэлзүйн онцлог шинжийг
харгалзан бүлэглэн хуваасныг үгсийн
аймаг гэнэ.
Өгүүлбэрийн бүтцэд орж, төгс утга
илэрхийлэхэд ямар нэг үүрэг гүйцэтгэж
байгаа бүх үг үгийн аймагт хамаарагдана.
Өөрөөр хэлбэл бие даасан утга, үүрэгтэй
үгийн сангийн үгээс гадна бие даасан
утгагүй боловч өгүүлбэр доторх үгийг
холбох үүрэгтэй үгс ч үгийн аймагт
хамаарагдана гэсэн үг.

4. Үгсийг аймаглах зарчим
Үгсийг аймаглахдаа дараах 3 зарчмыг
баримтална.
1. Үгийн сан-утгазүйн зарчим
2. Үгзүйн зарчим
3. Өгүүлбэрзүйн зарчим

5. Үгийн сан-утгазүйн зарчим
Хэлний үгсийг нэрлэн тэмдэглэж
байгаа ухагдахуун ба үгийн сангийн
ерөнхий утгыг харгалзан ангилах
зарчим юм.
Энэ зарчмыг дагнан баримталбал
бие даасан утгатай нэрлэлтийн
үндсэн нэгж болох үгсийг л аймаглах
боломжтой.
Харин
хэлэхийн
өгүүлбэрийн бүтэц дэх бүх үгсийг
ангилах боломжгүй.

6. Үгзүйн зарчим
Үгсийн бүтэц, хувилал, хэлзүйн
ямар нэгэн айгаар бие биеэсээ
ялгарах
шинжийг
нь
харгалзан
ангилах зарчим юм.
Зөвхөн энэ зарчмыг баримталбал
жинхэнэ нэр, тооны нэр, тэмдэг нэр,
орон цагийн нэр зэрэг утга, үүргээрээ
бие биеэсээ ялгаатай үгсийн онцлог
шинж бүрхэгдэж, тэдгээрийн мөн
чанарыг нарийн тодорхойлоход бэрх
болно.

7. Өгүүлбэрзүйн зарчим
Хэлний үгс өгүүлбэрт ямар гишүүний
үүрэг гүйцэтгэж байгааг нь харгалзаж
ангилах зарчим юм.
Энэ зарчмыг дангаар нь баримталбал
нэг үг аль ч аймагт орж болно. Учир нь
тухайн үг өгүүлбэрт ямар ч гишүүний үүрэг
гүйцэтгэж болно. Нөгөө талаар өгүүлбэрт
бие даан гишүүн болдоггүй боловч
өгүүлбэрийн доторх үгсийг холбох, утга
санааг тодотгон чимэх үүрэгтэй туслах
үгсийг онцлогийг тодорхойлоход бэрх
болно.

8. Монгол хэлний үгсийг аймаглаж
ирсэн уламжлал
1. Дорно дахины уламжлалаар монгол хэлний
үгсийг бүрэн дүүрэн, цэгцтэй аймаглаж
чадаагүй
2. Өрнө дахины уламжлалаар тоочиж,
бүлэглэж аймаглаж ирсэн.
3. Сүүлийн 30-аад жил монгол хэлний үгсийг
бүтэц хэл шинжлэлийн аргаар аймагласан
4. 1968 оноос Лувсанвандангийн дэг гарсныг
үргэлжлүүлэн Бямбасан, Санжаа, Өнөрбаян,
Бадамсүрэн нарын эрдэмтэд ОЦМХ-ий
үгсийг аймаглажээ

9. ÎÖÌÕ-èé ¿ãñèéí àéìãèéí òîãòîëöîî

10. ÎÖÌÕ-èé ¿ãñèéí àéìãèéí òîãòîëöîî
Òºãñ õóâèëàõ (ÆÍ)
õóâèëàõ
Äóòìàã õóâèëàõ(ÎÖÍ)
Íýð ¿ã
Òýìäýã íýð
¯ë õóâèëàõ
Áîäèò ¿ã
Òîîíû íýð
Òºãñ õóâèëàõ
¯éë ¿ã
Ãîë ¿ã
Äóòìàã õóâèëàõ
Íýðèéã òºëººëºõ
Һ뺺ëºõ ¿ã
¯éëèéã òºëººëºõ

11. Бодит үгс
Ертөнцийн хүн амьтан, юмс үзэгдэл,
тэдгээрийн шинж чанар, бэлгэ тэмдэг, өнгө
зүс, тоо хэмжээ, үйл хөдлөл, явц байдал,
орон цагийг шууд нэрлэсэн гол үгсийг
бодит үг гэнэ. Бодит үгс чухам юуг нэрлэн
тэмдэглэж байгаа нь өгүүлбэрийн хам
бүтцээс салангид байхдаа ч тодорхой
мэдэгдэнэ.
Бодит үгсийг утга, үүргээр нь:
1. Нэр үгс
2. Үйл үг гэж хоѐр ангилна.

12. Нэр үгс
Бодит ертөнцийн хүн амьтан, юмс
үзэгдэл тэдгээрийн шинж чанар, бэлгэ
тэмдэг, тоо хэмжээ, орон цагийг
нэрлэсэн бодит үгсийг нэр үгс гэнэ.
Нэр үгсийг үгзүйн шинжээр нь:
1. Хувилах нэрс
2. Үл хувилах нэрс гэж ангилна.

13. Хувилах нэрс
Бодит ертөнцийн хүн амьтан, юмс
үзэгдэл тэдгээрийн орших орон, цагийг
шууд нэрлэж, нэрийн нөхцөл (тоо, тийн
ялгал, хамаатуулах) авах үндэс болдог
үгсийг хувилах нэрс гэнэ. Эдгээрийг зарим
нь нэрийн нөхцөлөөр бүрэн хувилна.
Зарим нь дутмаг хувилна. Энэ шинжээр нь:
1. Төгс хувилах нэр (жинхэнэ нэр)
2. Дутмаг хувилах нэр (орон цагийн нэр) гэж
ангилна.

14. ОЦМХ-ий үгсийн аймгийн тогтолцоо

15. Àøèãëàõ ìàòåðèàë
• Ö.ªíºðáàÿí, Îð÷èí öàãèéí ìîíãîë õýëíèé ¿ãç¿é, Óá.,
1994, 2004
• Ø.Ëóâñàíâàíäàí, Îð÷èí öàãèéí ìîíãîë õýëíèé á¿òýö, ¿ã
íºõöºë õî¸ð íü, Óá., 1968, 1999
• Ø.Ëóâñàíâàíäàí, Ìîíãîë õýëíèé ¿ãñèéã àéìàãëàõ òóõàé
àñóóäàëä, ÕÇ V áîòü, 1-10 äýâòýð, 1967
• Ï.Áÿìáàñàí, Îð÷èí öàãèéí ìîíãîë õýëíèé ¿ãñèéã
àéìàãëàõ àñóóäàëä, Øèíæëýõ óõààí àìüäðàë, ¹2, 2832 òàë
• Ï.Áÿìáàñàí, Îð÷èí öàãèéí ìîíãîë õýëíèé ¿ãñèéí àéìàã,
ÓÁÄÑ, Ìîíãîë õýëíèé òýíõèì., 1986, (ãàðûí àâëàãà)

16. Ашиглах материал
• МУИС, УбДС, Орчин цагийн монгол хэл, Уб.,
• Ц.Өнөрбаян, Б.Пүрэв-Очир, Хэлзүйн задлал
хийцгээе, хэлний бодлого бодоцгооѐ.
(товхимол),УБ., 1997
• О.Суник, Обращая теория частей речи, М-Л., 1966
• Д.Д.Амоголонов, Современный бурятский язык,
Улан-Удэ, 1958
• МУИС, Монгол хэл, соѐлын сургууль,Монгол хэл,
уран зохиолын сорил, УБ., 2000, 2001
• МУИС, Монгол хэлний сурах бичиг, УБ.,1998,
• Д.Төмөртогоо, Хэл шинжлэлийн нэр томъѐоны
хураангуй толь, Уб., 2004
• http:// Кhelzasag.mn/ вейб сайт