1. Лекцийн агуулга:
1. Тэмдэг нэр, түүний үндсэн шинж
2. Тэмдэг нэрийн харьцуулсан зэрэг
3. Тэмдэг нэрийн утгыг
эрчимжүүлэх ба бууруулах ёс
4. Тэмдэг нэр бүтэх ёс (бие даан
судлах)

2. Тэмдэг нэр гэж юу вэ?
Жинхэнэ нэр, үйл үгийн өмнө
үндсээрээ
тохиолдож,
тэдгээрээр
тэмдэглэгдэж байгаа хүн амьтан, юмс
үзэгдлийн шинж чанар, өнгө зүс, төрх
байдал, бэлгэ тэмдэг, үйл хөдлөлийн
болц байдлыг нэрлэх үл хувилах үгийг
тэмдэг нэр гэнэ.
Зөвхөн жинхэнэ нэрийн тодотгол
болдог тэмдэг нэрийг хүртээл нэр, нэр
ба үйлийн тодотгол болдог тэмдэг
нэрийг чанарын нэр гэдэг.

3. Тэмдэг нэрийн шинж
Тэмдэг нэр нь үндсэн шинжээрээ байхдаа
хэзээ ч нөхцөл авч хувирдаггүй. Иймээс үл
хувилах нэр гэдэг.
Монгол хэлний тэмдэг нэр нь өгүүлбэрт
ихэвчлэн үндсээрээ нэрийн тодотгол, үйлийн
байдал байц болох боловч сайныг нь,
өндрүүдээс нь гэх мэтээр тоо, тийн ялгал,
хамаатуулах нөхцөлөөр хувилж бусад гишүүн
болох тохиолдол элбэг байдаг.
Тэмдэг нэр нь өмнөх үгээ ихэвчлэн өгөх
орших, гарах, үйлдэхийн тийн ялгалаар
захирна.

4. Тэмдэг нэрийн шинж
Тэмдэг нэр, жинхэнэ нэрийн үүрэг
гүйцэтгэвэл тоо, тийн ялгал, хамаатуулах
нөхцөлөөр хувирна.
Тэмдэг нэр нь харьцуулсан зэргийн айтай.
Монгол хэлэнд харьцуулсэн зэргийг задлаг
аргаар илрүүлнэ.
Маш, нэн, тун, час, тас гэх мэт угтан чимэх
үгсийг тэмдэг нэрд захируулан холбож утга
эрчимжүүлж, -дуу(-дүү), -втар (-втэр, -втор,
-втөр) дагаврыг тэмдэг нэрийн үндсэнд
залгаж утга бууруулах арга байдаг.

5. Тэмдэг нэрийн харьцуулсэн зэрэг
Тодорхой нэг хүн, юм үзэгдэлд байгаа
шинж чанарыг бусад хүн, юм үзэгдэлд
агуулагдаж байгаа тухайн шинж чанартай
харьцуулан ижил төвшинд буюу илүү,
давуу болохыг үзүүлэх тэмдэг нэр бүхий
хам задлаг хам бүтцийг тэмдэг нэрийн
харьцуулсэн зэрэг гэнэ.
Тэмдэг нэрийн харьцуулсэн зэргийг
1. Ижил зэрэг
2. Илүү зэрэг
3. Давуу зэрэг гэж гурав ангилна.

6. Ижил харьцуулсан зэрэг
Ямар нэг хүн, юм үзэгдэлд байгаа
тодорхой нэг шинж чанарыг нөгөө нэг
юм үзэгдэлд байгаа тухайн шинж
чанартай харьцуулан ижил төвшинд
байгааг үзүүлэхдээ жинхэнэ нэрийг
шиг, мэт, адил гэсэн туслах үгээр
тэмдэг нэрд захируулан холбосон хам
бүтцээр илрүүлнэ.
Жишээ нь: өд шиг хөнгөн, ус мэт
тунгалаг, цэцэг адил цэвэрхэн, чулуу
шиг хатуу гэх мэт

7. Илүү харьцуулсан зэрэг
Ямар нэг хүн,
юм үзэгдэлд
байгаа тодорхой нэг шинж чанарыг
нөгөө нэг юм үзэгдэлд байгаа тухайн
шинж чанартай харьцуулан илүү
байгааг үзүүлэхдээ жинхэнэ нэрийг
гарахын
тийн
ялгалаар
хэлбэржүүлэн
тэмдэг
нэрд
захируулсан хам бүтцээр илрүүлнэ.
Жишээ нь: уулнаас өндөр, уснаас
намхан, сумнаас хурдан, яснаас
хатуу гэх мэт.

8. Давуу харьцуулсан зэрэг
Тодорхой нэг юм үзэгдэлд байгаа шинж
чанар нь харьцуулж байгаа хүрээ (орон
зай)-нд хамаарагдах төрлийнх нь бусад
зүйлд байгаа тухайн шинж чанараас
хавьгүй давуу болохыг үзүүлэх тэмдэг нэр
бүхий хам бүтцийг давуу харьцуулсан зэрэг
гэнэ. Давуу харьцуулсан зэргийг хамгийн,
туйлын
адгийн
хосгүй,
ижилгүй,
зүйрлэшгүй, эгнэшгүй зэрэг үгсийг тэмдэг
нэрд захируулж илрүүлнэ. Жишээ нь:
Миний ээж хосгүй сайхан сэтгэлтэй хүн. Увс
нь манай орны хамгийн том нуур юм.
Адгийн муу чанар бол ухааны муу гэх мэт.

9. Тэмдэг нэрийн утгыг эрчимжүүлэх
ба бууруулах ёс
Тэмдэг нэрийн утгыг
бууруулах ба
эрчимжүүлэх ѐс нь түүний хэлзүйн нэг онцлог
мөн. Юмс үзэгдэлä байгаа шинж чанарыг
өгүүлэгчээс үнэлэх нэг өвөрмөц харьцаа юм.
Тэмдэг нэрийн утгыг хэлний талаас ерийн
утга, эрчимжүүлсэн утга, бууруулсан утга гэж
гурав ангилна.
Эрчимжүүлсэн
Ерийн
Бууруулсан
(маш удаан)
(удаан)
(удаавтар)

10. Утга эрчимжүүлэх ёс
Монгол хэлний тэмдэг нэрийн утгыг задлаг
аргаар дараах байдлаар эрчимжүүлдэг. Үүнд:
а. Маш,нэн, тун, үлэмж, асар, улам, үнэхээр зэрэг
чимэх үгс ихэнх тэмдэг нэрийн өмнө угтан орж утга
эрчимжүүлнэ. Жишээлбэл: маш сайн , маш хурдан,
маш ухаантай, маш муухай, маш хол, маш халуун
гэх мэт.
б. Тас, час, цоо, цэлдэн, чармай,пад, таг, азай, цэг,
шал, пиг, тэс, тэг, гэх мэт чимэх үгс тус бүр цөөн
тооны тэмдэг нэрийн өмнө орж утгыг эрчимжүүлдэг
харцангуй бүтээлч биш үгс юм. Жишээлбэл, тас
хар, час халуун, цоо шинэ, цэлдэн хөх, чармай
нүцгэн, пад хар, шал нойтон гэх мэт.

11. Утга эрчимжүүлэх ёс
в. Гол төлөв өнгө хэлбэр дүрс заасан тэмдэг нэрийн
эхний задгай үе дээр –в гийгүүлэгч нэмж тэмдэг
нэрдээ угтуулан холбоод утга эрчимжүүлнэ.
Жишээлбэл, хав хар, бов бор, шав шар, дөв
дөрвөлжин гэх мэт.
г. ОЦМХ-нд их гэсэн тэмдэг нэр үндсэн үүргээрээ
хэрэглэгдэхээс гадна утга эрчимжүүлэх үүргээр
түгээмэл хэрэглэгддэг байна. жишээлбэл , их
сайн, их хурдан, их хол, их аюултай гэх мэт.
д. Яриа бичигт холын хол алсын алс, сайнаас сайн,
өндөрөөс өндөр, худанаас хурдан гэх мэтээр
тэмдэг нэрийг тийн ялгалаар хэлбэржүүлэн давтаж
утга лавшруулан эрчимжүүлэх бүтээлч биш арга
байна.

12. Тэмдэг нэрийн утгыг бууруулах ёс
Монгол хэлний тэмдэг нэрийн
утгыг нийлэг аргаар буруулдаг.
Тэмдэг нэрийн үндсэнд –втар, -втэр, втор, -втөр, -дуу, -дүү зэрэг дагавар
залгаж утгыг бууруулна. Жишээлбэл,
хөхөвтөр,
улаавтар,
хөхдүү,
хөнгөндүү, залуувтар гэх мэт.

13. Тэмдэг нэрийн задлал хийх аргачлал
• Утгаар нь: тоочиж заасан, өнгө зүс
заасан, хэлбэр хэмжээ заасан гэх мэт
• Бүтцээр нь: үүсмэл ,үүсмэл биш, хэрэв
үүсмэл бол ямар аргаар үүссэн
• хэлзүйн хэлбэр: үндсээрээ /жинхэнэ
нэрийн үүрэг гүйцэтгэсэн бол ямар нэг
тийн ялгалын нөхцөлөөр/ ямар үгтэй
холбогдсон.
• Харьцуулсан зэрэгтэй эсэх: ижил зэрэг,
илүү зэрэг, давуу зэрэг, эсвэл зэрэггүй.

14. Ашиглах материал
• МУИС, УбДС, Орчин цагийн монгол хэл, Уб.,
• Ц.Өнөрбаян, Б.Пүрэв-Очир, Хэлзүйн задлал
хийцгээе, хэлний бодлого бодоцгооѐ.
(товхимол),УБ., 1997
• О.Суник, Обращая теория частей речи, М-Л., 1966
• Д.Д.Амоголонов, Современный бурятский язык,
Улан-Удэ, 1958
• МУИС, Монгол хэл, соѐлын сургууль,Монгол хэл,
уран зохиолын сорил, УБ., 2000, 2001
• МУИС, Монгол хэлний сурах бичиг, УБ.,1998,
• Д.Төмөртогоо, Хэл шинжлэлийн нэр томъѐоны
хураангуй толь, Уб., 2004
• http:// Кhelzasag.mn/ вейб сайт

15. Ашиглах материал
• Ц.Өнөрбаян, Орчин цагийн монгол хэлний үгзүй,
Уб., 1994,
• Ц.Өнөрбаян, Орчин цагийн монгол хэлний үгзүй,
Уб., 2004
• Ш.Лувсанвандан, Орчин цагийн монгол хэл,
Бээжин, 1961
• Ш.Лувсанвандан, Орчин цагийн монгол хэлний
бүтэц, үг нөхцөл хоѐр нь, Уб., 1968, 1999
• П.Бямбасан, Орчин цагийн монгол хэлний үгийн
бүтэц, нэр үгсийн аймаг, Уб., 1975
• Д.Төмөртогоо, Хэл шинжлэлийн нэр томъѐоны
хураангуй толь, Уб., 2004