Təkamül nəzəriyyəsinin süqutu. azərbaycan

2. RßÙÌÀÍ Âß RßÙÈÌ ÎËÀÍ ÀËËÀÙÛÍ ÀÄÛ ÈËß

3. ÌÖßËËÈÔ Âß ÎÍÓÍ
ßÑßRËßRÈ ÙÀQQÛÍÄÀ
Ùàróí Éÿhéà èìçàñûíäàí èñòèôàäÿ åäÿí ìöÿëëèô 1956-úû èëäÿ
Àíêàràäà àíàäàí îëóá. Îròà ìÿêòÿáè Àíêàràäà îõóéóá. Ñîírà
Èñòàíáóëäà Ìåìàr Ñèíàí Óíèâårñèòåòèíèí gþçÿë ñÿíÿòëÿr ôàêöëòÿñèíäÿ
âÿ Èñòàíáóë Óíèâårñèòåòèíèí ôÿëñÿôÿ áþëöìöíäÿ òÿhñèë àëûá. 80-úè
èëëÿräÿí áó göíÿ qÿäÿr èìàíè, åëìè âÿ ñèéàñè ìþâçóëàräà õåéëè
ÿñÿr éàçûá. Áóíóíëà éàíàøû ìöÿëëèôèí òÿêàìöë÷öëÿrèí (äàrâèíèñòëÿrèí)
ñàõòàêàrëûüûíû, îíëàrûí èääèàëàrûíûí hå÷ áèr åëìè hÿqèqÿòÿ
ÿñàñëàíìàäûüûíû gþñòÿrÿí, hàáåëÿ äàrâèíèçìèí qàíëû èäåîëîgèéàëàrëà
øöáhÿëè ÿëàqÿëÿrèíè öçÿ ÷ûõàràí áèr ÷îõ ìöhöì ÿñÿrëÿrè âàr.
Ìöÿëëèôèí áó èìçàñû èíêàr÷û äöøöíúÿéÿ qàrøû ìöáàrèçÿ àïàràí
èêè ïåéüÿìáÿrèí õàòèrÿñèíÿ hþrìÿò ÿëàìÿòè îëàràq ñå÷èëèá: îíëàrû éàä
åòìÿê ìÿqñÿäèëÿ Ùàróí âÿ Éÿhéà àäëàrûíäàí èñòèôàäÿ åäèëèá.
Rÿñóëóëëàhûí ìþhöröíöí ìöÿëëèô òÿrÿôèíäÿí êèòàáëàrûí öç qàáûüûíà
âóróëìàñûíûí ñèìâîëèê ìÿíàñû èñÿ îíëàrûí è÷èíäÿêèëÿrëÿ áàüëûäûr. Áó
ìþhör Qóràíè-Êÿrèìèí Àëëàhûí ñîíóíúó Êèòàáû âÿ ñîíóíúó ñþçö,
Ïåéüÿìáÿrèìèçèí èñÿ ïåéüÿìáÿrëÿrèí ñîíóíúóñó îëìàñûíûí
rÿìçèäèr. Ìöÿëëèô áöòöí éàçûëàrûíäà Qóràíû âÿ Rÿñóëóëëàhûí
ñöííÿñèíè rÿháÿr òóòór. Áóíóíëà äà èíêàr÷û äöøöíúÿ ñèñòåìëÿrèíèí
áöòöí ÿñàñ èääèàëàrûíû áèr-áèr ïó÷à ÷ûõàrìàüû âÿ äèíÿ qàrøû éþíÿëÿí
åòèràçëàrû òàìàìèëÿ ñóñäóràúàq ñîíóíúó ñþçö ñþéëÿìÿéè hÿäÿô
ñå÷èr. ×îõ áþéöê hèêìÿò âÿ êàìàë ñàhèáè îëàí Rÿñóëóëëàhûí ìþhörö
áó ñîíóíúó ñþçö ñþéëÿìÿê íèééÿòèíÿ áèð äóà êèìè èñòèôàäÿ åäèëèá.
Ìöÿëëèôèí ÿñÿrëÿrèíäÿêè ÿñàñ ìÿqñÿä Qóràíû áöòöí äöíéàäà
òÿáëèü åòìÿê, áóíóíëà èíñàíëàrû Àëëàhûí âàrëûüû, áèrëèéè âÿ àõèrÿò êèìè
ÿñàñ èìàí ìÿñÿëÿëÿrè áàrÿäÿ äÿrèíäÿí äöøöíìÿéÿ ñþâq åòìÿê,
èíêàr÷û ñèñòåìëÿrèí ÷öröê ÿñàñëàrûíû âÿ áàòèë òÿòáèqàòëàrûíû hÿr êÿñÿ
gþñòÿrìÿêäèr.
Ùàróí Éÿhéàíûí ÿñÿrëÿrè Ùèíäèñòàíäàí ÀÁØ-à, Áþéöê Árèòàíè-
éàäàí Èíäîíåçèéàéà, Ïîëøàäàí Áîñíèéà-Ùårñîqîâèíàéà, Èñïàíèéàäàí

4. Áràçèëèéàéà, Ìàëàéçèéàäàí Èòàëèéàéà, Ôràíñàäàí Áîëqàrûñòàíà âÿ
ÌÄÁ þëêÿëÿrèíÿ qÿäÿr äöíéàíûí ÿêñÿr þëêÿëÿrèíäÿ ìàràqëà qàrøû-
ëàíûr âÿ áèríÿôÿñÿ îõóíór. Èígèëèñ, ôràíñûç, àëìàí, èòàëéàí, èñïàí, ïîr-
òóqàë, óräó, ÿrÿá, àëáàí, róñ, áîøíàê, óéüór, Èíäîíåçèéà, ìàëàé, áåí-
qàë, áîëqàr, éàïîí, xèí, Àçÿráàéúàí êèìè äèëëÿrÿ òÿrúöìÿ åäèëÿí áó
ÿñÿrëÿr gåíèø îõóúó êöòëÿñè òÿrÿôèíäÿí ìàràqëà èçëÿíèr.
Äöíéàíûí äþrä áèr òÿrÿôèíäÿ áþéöê råçîíàíñ äîüóràí áó
äèqqÿòÿëàéèq ÿñÿrëÿr èíñàíëàrûí ÷îõóíóí èìàí gÿòèrìÿñèíÿ, ÿêñÿr
àäàìëàrûí äà þç èìàíûíû êàìèëëÿøäèrìÿñèíÿ ñÿáÿá îëór. Áó êèòàáëàrû
îõóéàí âÿ èíúÿëÿéÿí hÿr êÿñ îíëàräàêû hèêìÿòè, hàáåëÿ éûüúàì,
äîëüóí, àñàí áàøà äöøöëÿí ñÿìèìè öñëóáó, hÿéàòè hÿqèqÿòëÿrèí åëìè-
ìÿíòèqè èçàhûíû äÿrhàë gþrör. Áó ÿñÿrëÿr hÿr áèr êÿñÿ òåç áèr
çàìàíäà òÿñèr åòìÿê, òàì íÿòèúÿ âårìÿê, åòèràçëàrà éår qîéìàìàq
âÿ äÿëèëëÿrèí åëìèëèéè êèìè õöñóñèééÿòëÿrÿ ìàëèêäèr. Áó ÿñÿrëÿrè
îõóéàí âÿ îíëàrûí öçÿrèíäÿ úèääè äöøöíÿí àäàìëàrûí ìàòårèàëèñò
ôÿëñÿôÿíè, àòåèçìè, áàøqà áàòèë ôèêèr âÿ ôÿëñÿôÿëÿrè ìöäàôèÿ åòìÿñè
äàhà ÿñëà ìöìêöí äåéèë. Áÿçèëÿrè ìöäàôèÿ åòñÿëÿr áåëÿ áóíó éàëíûç
èíàäêàrëûq öçöíäÿí åäÿúÿêëÿr, ÷öíêè îíëàrûí ôèêèrëÿrèíèí ÿñàñëàrû
÷öröêäör.
Äþâröìöçäÿêè áöòöí èíêàr÷û úÿrÿéàíëàr Ùàróí Éÿhéàíûí
êöëëèééàòûíäà åëìè äöøöíúÿ íþqòåéè-íÿçÿrèíäÿí ìÿüëóá åäèëèáëÿr.
Øöáhÿ éîõäór êè, áó õöñóñèééÿòëÿr Qóràíûí hèêìÿòèíäÿí âÿ îíóí
èôàäÿ åòäèéè ôèêèrëÿrèí gþçÿëëèêëÿrèíäÿí qàéíàqëàíûr.
Ìöÿëëèôèí þçö èñÿ áó ÿñÿrëÿrèíÿ gþrÿ ëîâüàëàíìûr, ÿêñèíÿ,
Àëëàhûí hèäàéÿòèíÿ âàñèòÿ÷è îëìàüà íèééÿò åäèr. Áóíäàí áàøqà, áó
ÿñÿrëÿr íÿør åäèëÿrêÿí hå÷ áèr ìàääè qàçàíú göäöëìör.
Áó hÿqèqÿòëÿr íÿçÿrÿ àëûíìàëûäûr. Î çàìàí ìÿëóì îëàr êè,
èíñàíëàrû îíëàrà gþrìÿäèéèíè gþrìÿêäÿ êþìÿê åäÿí, îíëàrûí
hèäàéÿòÿ gÿëìÿñèíÿ ñÿáÿá îëàí áåëÿ ÿñÿrëÿrèí îõóíìàñûíà
hÿâÿñëÿíäèrìÿéèí þçö äÿ ÷îõ ìöhöì õèäìÿòäèr. Áó äÿéÿrëè ÿñÿrëÿrè
òàíûòìàq ÿâÿçèíÿ èíñàíëàrûí çåhíèíè qàrûøäûràí, ôèêèrëÿrèíèí
qàrûøìàñûíà ñÿáÿá îëàí, øöáhÿ âÿ òÿrÿääöäëÿrè àràäàí qàëäûrìàüà,
èìàíû õèëàñ åòìÿéÿ áèr òÿñèrè îëìàäûüû òÿúröáÿäÿí êå÷èrèëÿí êèòàáëàrû

5. éàéìàq éàëíûç âÿ éàëíûç ÿìÿê âÿ âàõò èòêèñè äåìÿê îëàúàq. Èìàíû
õèëàñ åòìÿêäÿí äàhà ÷îõ ìöÿëëèôèí ÿäÿáè göúöíö gþñòÿrìÿéÿ
éþíÿëìèø êèòàáëàräà áó òÿñèrèí îëìàéàúàüû àéäûíäûr. Áó ìþâçó èëÿ
áàüëû øöáhÿñè îëàíëàr âàrñà, îíëàr Ùàróí Éÿhéàíûí ÿñÿrëÿrèíèí
éågàíÿ ìÿqñÿäèíèí äèíñèçëèéè àràäàí qàëäûrìàqäàí âÿ Qóràí
ÿõëàqûíû éàéìàqäàí èáàrÿò îëäóüóíó, áó õèäìÿòäÿêè òÿñèr göúöíöí,
ìöâÿôôÿqèééÿò âÿ ñÿìèìèééÿòèí àéäûí gþröíäöéöíö îõóúóëàrûí
öìóìè qÿíàÿòèíäÿí àíëàéà áèëÿr. Áóíó qÿòè øÿêèëäÿ éÿqèíëÿøäèrìÿê
âÿ àíëàìàq ëàçûìäûr êè, äöíéàäàêû çöëì âÿ èüòèøàøëàrûí,
ìöñÿëìàíëàrûí ÷ÿêäèéè ÿçèééÿòëÿrèí ÿñàñ ñÿáÿáè äèíñèçëèéèí èäåéà
hàêèìèééÿòèäèr.
Áóíëàräàí qóròóëìàüûí éîëó èñÿ äèíñèçëèéèí èäåéà úÿhÿòäÿí
ìÿüëóá åäèëìÿñè, èìàíè hÿqèqÿòëÿrèí îròàéà ÷ûõàrûëìàñû âÿ Qóràí
ÿõëàqûíûí èíñàíëàrûí äÿrê åäèá ìÿíèìñÿéÿ áèëÿúÿéè øÿêèëäÿ
÷àòäûrûëìàñûäûr. Äöíéàíû hÿr göí äàhà ÷îõ çöëìÿ, èüòèøàø âÿ
ôÿñàäëàrà ìÿróç qîéìàq èñòÿéÿíëÿrèí íèééÿòèíè íÿçÿrÿ àëñàq áÿëëè
îëàr êè, áó õèäìÿòèí ìöìêöí qÿäÿr ñörÿòëè âÿ òÿñèrëè øÿêèëäÿ éårèíÿ
éåòèrèëìÿñè ÷îõ âàúèáäèr. ßêñ òÿqäèräÿ, ÷îõ gåú îëà áèëÿr. Áó
ÿhÿìèééÿòëè õèäìÿòäÿ ÷îõ áþéöê áèr âÿçèôÿíè þç öçÿrèíÿ gþòörìöø
Ùàróí Éÿhéàíûí êöëëèééàòû Àëëàhûí èúàçÿñè èëÿ XXI ÿñräÿ èíñàíëàrû
Qóràíäà áèëäèrèëÿí ÿìèí-àìàíëûüà âÿ áàrûøà, äîüróëóq âÿ ÿäàëÿòÿ,
gþçÿëëèê âÿ õîøáÿõòëèéÿ àïàrìàqäà áèr âàñèòÿ îëàúàq.

6. Áó òÿrúöìÿìèçäÿ èñòèôàäÿ åäèëÿí àéÿëÿr
Çèéà Áöíéàäîâóí âÿ Âàñèì Ìÿììÿäÿëèéåâèí
áèrëèêäÿ hàçûrëàäûüû Qóràíè-Êÿrèìèí
Àçÿráàéúàí äèëèíäÿêè òÿrúöìÿñèíäÿí
gþòöröëöá.
www.islam.com.az

7. Ìöÿëëèô --------------------------------------------- Ùàðóí ÉßÙÉÀ
Òÿðúöìÿ åäÿí ---------------------------- Åë÷èí ÌßÌÌßÄÎÂ
Ðåäàêòîð --------------------------------------- Ôàìèë ÚßÔßÐÎÂ
Ùàçûðëàéàí --------------------------------------------- Åëøàä ÌÈÐÈ
Êîððåêòîðëàð ----------------------------------- Øÿëàëÿ ÀÐÈÔÃÛÇÛ
Êîððåêòîðëàð --------------------------- Ìÿùÿááÿò ÑÅÉÈÄÎÂÀ
Áöòöí èràä âÿ òÿêëèôëÿrèíèçè
elshad@islam.com.az
åëåêòðîí öíâàíûíà éàçà áèëÿrñèíèç

8. ÒßÊÀÌÖË
ÍßÇßÐÈÉÉßÑÈÍÈÍ
ÑÖÃÓÒÓ
âÿ îíóí èäåîëîæè
ñÿáÿáëÿðè
Ùàðóí ÉßÙÉÀ

9. È×ÈÍÄßÊÈËßRÈ×ÈÍÄßÊÈËßR
ÒÅÐÐÎÐÈÇÌÈÍ ÝÅÐ×ßÊ ÈÄÅÎËÎÆÈ ßÑÀÑËÀÐÛ:
ÄÀÐÂÈÍÈÇÌ Âß ÌÀÒÅÐÈÀËÈÇÌ ------------------------------- 10
ÍÈÉß ÌßÙÇ ÒßÊÀÌÖË ÍßÇßÐÈÉÉßÑÈ? ------------------- 22
ÒßËÃÈÍ ÅÄÈËßÍ ÉÀÍËÛØ ÔÈÊÈÐËßÐÄßÍ
ÃÓÐÒÓËÌÀÃ --------------------------------------------------------- 24
ÒßÊÀÌÖË ÍßÇßÐÈÉÉßÑÈÍÈÍ ÒÀÐÈÕÈ HÀÃÃÛÍÄÀ
ÃÛÑÀ ÌßËÓÌÀÒ ----------------------------------------------------- 31
ÒßÊÀÌÖËÖÍ ÓÒÎÏÈÊ ÌÅÕÀÍÈÇÌËßÐÈ ------------------- 39
ÃÀÇÛÍÒÛ HÀËÛÍÄÀ ÒÀÏÛËÀÍ ÃÀËÛÃËÀÐ ÒßÊÀÌÖË
ÍßÇßÐÈÉÉßÑÈÍÈ ÒßÊÇÈÁ ÅÄÈÐ ------------------------------- 46
ÑÓÄÀÍ ÃÓÐÓÉÀ ÎËÀÍ ÊÅ×ÈÄ ÒßÊÀÌÖË ÍßÇßÐÈÉÉß-
ÑÈÍÈÍ ÓÉÄÓÐÄÓÜÓ ÍÀÜÛËÄÛÐ -------------------------------- 51
ÃÓØËÀÐÛÍ Âß ÌßÌßËÈ HÅÉÂÀÍËÀÐÛÍ ÕßÉÀËÈ
ÒßÊÀÌÖËÖ ------------------------------------------------------------ 55
8

10. ÒßÊÀÌÖË×ÖËßÐÈÍ ÒÀÏÛËÀÍ ÑÊÅËÅÒ ÃÀËÛÃËÀÐÛ
ÌßËÓÌÀÒËÀÐÛÍÀ ÀÈÄ ÉÀËÀÍ×Û ØßÐHËßÐÈ ---------- 67
ÒßÊÀÌÖË ÑÀÕÒÀÊÀÐËÛÃËÀÐÛ ------------------------------- 70
ÈÍÑÀÍÛÍ ÒßÊÀÌÖËÖ ÑÑÅÍÀÐÈÑÈ ----------------------------- 75
ÒßÊÀÌÖË ÍßÇßÐÈÉÉßÑÈÍÈÍ ÝÈÐÄÈÉÈ
ÌÎËÅÊÓËÉÀÐ ÄÀËÀÍ ----------------------------------------- 101
ÁÞÉÖÊ ÌßÍÀÍÛ ÒßÊÀÌÖËËß ÈÇÀÙ ÅÒÌßÊ
ÎËÀÐÌÛ? --------------------------------------------------------------- 134
ÒßÊÀÌÖË×ÖËßÐÈÍ ßÑÀÑÑÛÇ ÔÈÊÈÐËßÐÈ ---------------- 141
ÒßÊÀÌÖË ÍßÇßÐÈÉÉßÑÈ ÌÀÒÅÐÈÀËÈÑÒ
ÇßÐÓÐßÒÄÈÐ -------------------------------------------------------- 152
ÊÈÂ: ÒßÊÀÌÖË ÍßÇßÐÈÉÉßÑÈ Ö×ÖÍ ÙßÉÀÒÈ
ÌßÊÀÍ ----------------------------------------------------------------- 161
ÍßÒÈÚß: ÒßÊÀÌÖË ÍßÇßÐÈÉÉßÑÈ
ÑÀÕÒÀÊÀÐËÛÃÄÛÐ ------------------------------------------------- 167
9

11. Èíñàíëàðûí ÷îõó åëÿ håñàá åäèð êè, hÿâÿñêàð òÿáèÿòøöíàñ îëàí ×àðëç Äàðâèí òÿ-
ðÿôèíäÿí èëê äÿôÿ èðÿëè ñöðöëÿí òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè hÿãèãè ðåàë hàäèñÿëÿðÿ, òÿú-
ðöáÿëÿðëÿ ñöáóò îëóíàí ôàêòëàðà âÿ åëìè ÿñàñëàðà äàéàíûð. Àììà ÿñëèíäÿ, ×àðëç
Äàðâèí hå÷ äÿ áó íÿçÿðèééÿíèí áàíèñè äåéèë âÿ áó ýöíÿ ãÿäÿð áó íÿçÿðèééÿíè
äÿñòÿêëÿéÿí âÿ ñöáóò åäÿí hå÷ áèð åëìè ôàêò éîõäóð. Òÿêàìöë òÿëèìè ìàòåðèà-
ëèñò ôÿëñÿôÿíèí ìöàñèð åëìÿ âÿ òÿáèÿò ãàíóíëàðûíà óéüóíëàøäûðûëìûø ãÿäèì âÿ ïðè-
ìèòèâ åhêàìëàðûíà ÿñàñëàíûð.
Éàëíûç áó ìèôèê èäåéàéà êîðòÿáèè âÿ ôàíàòèê áàüëûëûã íÿòèúÿñèíäÿ éàéûëàí âÿ hà-
êèì îëàí áó ÿñàññûç íÿçÿðèééÿ áèð ÷îõ ôÿëàêÿò, çöëì âÿ áÿäáÿõòëèêëÿðèí ÿñàñ ñÿ-
áÿáè îëìóøäóð. Òÿêàìöë òÿëèìè ôèêèðëÿðèíèí âÿ ìàòåðèàëèçì ôÿëñÿôÿñè èäåéàëàðûíûí
èíñàíëàðûí øöóðóíà éåðèäèëìÿñè Àëëàhûí øÿðÿôëè ìÿõëóãó îëàí èíñàíûí ðîëóíóí âÿ éå-
ðèíèí áàøãà úöð ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿñèíÿ ñÿáÿá îëìóøäóð. ßýÿð ÿââÿëëÿð èíñàíëàð
"Àëëàhûí ìÿõëóãó îëàí èíñàíûí ðîëó, hÿéàòûíûí ìÿãñÿäè âÿ èíñàíûí Àëëàh ãàðøûñûí-
äàêû áîðúó íÿäèð" ñóàëûíà "Èíñàí Àëëàh òÿðÿôèíäÿí éàðàäûëûá âÿ Àëëàh òÿðÿôèíäÿí
ãîéóëàí ÿõëàãè ãàéäà-ãàíóíëàð ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ éàøàìàëûäûð" úàâàáûíû âåðèðäèñÿ, èí-
äè úàâàá òàìàìèëÿ ôÿðãëèäèð: "Èíñàí éåð êöðÿñèíäÿ òÿñàäöô íÿòèúÿñèíäÿ ìåéìóí-
äàí ÿìÿëÿ ýÿëìèø, áó ÿìÿëÿ ýÿëìÿ ïðîñåñè ìÿðhÿëÿëÿðëÿ, éàëíûç ÿí ýöúëö âÿ äà-
hà éàõøû óéüóíëàøàí íþâöí éàøàéà áèëÿúÿéè éàøàìàã óüðóíäà ìöáàðèçÿ éîëó èëÿ
áàø âåðìèøäèð". ßòðàôûìûçäàêû ìÿðhÿìÿòñèçëèê, çöëì, ÿäàëÿòñèçëèê èíñàíëûüûí ÿí áþ-
éöê àëäàíûøûíûí àúû áèð íÿòèúÿñèäèð, ÷öíêè äàðâèíèçìèí "åëìè" íÿçÿðèééÿñè ôàøèçì,
êîììóíèçì, èðã÷èëèê, ìàî÷óëóã âÿ áèð ÷îõ áàøãà äèêòàòîð, òîòàëèòàð ðåæèìëÿðèí éà-
ðàíìàñû ö÷öí ìöíáèò èäåîëîæè çÿìèí hàçûðëàìûøäûð. Áó ðåæèìëÿðèí èäåîëîæè òÿìÿ-
ëèíäÿ éàøàìàã óüðóíäà ìöáàðèçÿ âÿ ìöíàãèøÿ ÿñàñ àìèëëÿðäÿíäèð.
Áèç áó êèòàáäà òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí áÿçè ýèçëè àñïåêòëÿðèíè, îíëàðûí XIX
ÿñðäÿí áàøëàéàðàã èíñàíëûã òàðèõèíäÿêè ðîëóíó èíúÿëÿìÿéÿ, ÿñðèìèçèí ÿí áþéöê
ïðîáëåìëÿðèíäÿí îëàí òåððîðèçìëÿ äàðâèíèçì àðàñûíäàêû ýèçëè ÿëàãÿíè ìåéäàíà
÷ûõàðìàüà ÷àëûøàúàüûã.
ÒÅÐÐÎÐÈÇÌÈÍ ÝÅÐ×ßÊ
ÈÄÅÎËÎÆÈ ßÑÀÑËÀÐÛ:
ÄÀÐÂÈÍÈÇÌ Âß ÌÀÒÅÐÈÀËÈÇÌ

12. Äàðâèíèçìèí ÿí áþéöê éàëàíû:
"Ùÿéàò ìöáàðèçÿäèð"
Äàðâèí þç òÿëèìèíèí ÿñàñ ïîñòóëàòëàðûíäàí áèðèíè àøàüûäàêû øÿêèëäÿ èôàäÿ åäèá:
"Úàíëû îðãàíèçìëÿðèí éåð êöðÿñèíäÿêè èíêèøàôû éàøàìàã óüðóíäà ìöáàðèçÿ èëÿ ÿëà-
ãÿäàðäûð. Áó ôàñèëÿñèç ìöáàðèçÿ íÿòèúÿñèíäÿ ÿí ýöúëö ôÿðä ãàëèá ýÿëèð âÿ çÿèô-
ëÿð ìÿüëóáèééÿòÿ âÿ ìÿhâÿ ìÿhêóì îëóðëàð".
Äàðâèíèí òÿëèìèíÿ ýþðÿ, òÿáèÿòäÿ àìàíñûç, ôàñèëÿñèç ìöúàäèëÿ, éàøàìàã óü-
ðóíäà ìöáàðèçÿ ýåäèð. Äàhà ýöúëö âÿ ìöhèòÿ äàhà òåç óéüóíëàøàí öçâè ìàääÿ-
ëÿð âÿ îðãàíèçìëÿð çÿèôëÿðÿ öñòöí ýÿëèð âÿ áó äà ýöúëö îðãàíèçìëÿðèí ñîíðàêû ìþâ-
úóäëóüóíó òÿìèí åäèð. Äàðâèí éàçäûüû "Íþâëÿðèí ìÿíøÿéè" àäëû êèòàáûíäà áþéöê
áèð ôÿñëè áó ìþâçóéà hÿñð åäèá âÿ îíó "Òÿáèè ñå÷ìÿ âÿ éà äàhà ÷îõ óéüóíëà-
øàíëàðûí hÿéàòäà ãàëìàñû" àäëàíäûðûá.
Äàðâèí áèð ãÿäÿð äÿ èðÿëè ýåäÿðÿê éàøàìàã óüðóíäà ìöáàðèçÿ òÿëèìèíèí èí-
ñàíëàðà àèä îëäóüóíó èääèà åòìèøäèð. Áó ôàíòàñòèê äöøöíúÿéÿ ýþðÿ, "èìòèéàçû
îëàí öñòöí èðãëÿð" éàøàìàã óüðóíäà ìöáàðèçÿäÿ ãàëèá ýÿëèðëÿð. Äàðâèíèí èääèà-
ñûíà ÿñàñÿí, áó "öñòöí èðãëÿð" àü àâðîïàëûëàðäûð, Àôðèêà âÿ Àñèéà èðãëÿðè èñÿ éà-
øàìàã óüðóíäà ìöáàðèçÿäÿ ìÿüëóáèééÿòÿ ìÿhêóì àøàüû èðãëÿðäèð. Äàðâèí áó ôè-
êèðëÿðè èëÿ êèôàéÿòëÿíìÿéèá âÿ áèð ãÿäÿð äÿ óçàüà ýåäÿðÿê áåëÿ áèð èääèà èðÿëè ñö-
ðöá êè, Àôðèêà âÿ Àñèéà èðãëÿðè òåçëèêëÿ öìóìèééÿòëÿ, ìÿhâ îëàúàãëàð:
"Éàëíûç ÿñðëÿðëÿ þë÷öëÿ áèëÿí éàõûí ýÿëÿúÿêäÿ öñòöí âÿ ñèâèë èðãëÿð âÿhøè
èðãëÿðè òàìàìèëÿ ãûðàúàã âÿ îíëàðûí éåðèíÿ ìÿñêóíëàøàúàãëàð. Åéíè çàìàí-
äà àíòðîïîìîðô, éÿíè èíñàíàáÿíçÿð ìåéìóíóí äà íÿñëè êÿñèëÿð. Èíñàíëà îíóí
ÿí éàõûí ÿúäàäû àðàñûíäàêû ôÿðã ñöðÿòëÿ àðòàúàã, ìÿäÿíè, ñèâèë èíñàíëàðëà
âÿhøèëÿð àðàñûíäàêû ôÿðã òÿõìèíÿí Ãàôãàç õàëãëàðû âÿ hèááîí ìåéìóíëàðû àðà-
ñûíäàêû ôÿðã ãÿäÿð îëàúàã. Ìöàñèð äþâðäÿ áó ôÿðãÿ áÿíçÿð ôÿðã çÿíúèëÿð âÿ
Àâñòðàëèéà àáîðèýåíëÿðè èëÿ ãîðèëëà àðàñûíäà ìþâúóääóð".1
Óçóí ìöääÿò äàðâèíèçìèí ýèçëè àñïåêòëÿðèíè òÿäãèã åäÿí hèíä àíòðîïîëîãó Ëà-
ëèòà Âèäéàðòè ×àðëç Äàðâèíèí òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí èúòèìàè åëìëÿðÿ çîðëà ãÿ-
áóë åòäèðèëìÿñèíè áåëÿ èçàh åäèð:
"Äàðâèíèí òÿëèìè îëàí äàhà ýöúëöíöí âÿ äàhà òåç óéüóíëàøàíûí éàøàéàúàüû ôèê-
ðè èúòèìàè åëìëÿðëÿ ìÿøüóë îëàí àëèìëÿð òÿðÿôèíäÿí ÷îõ èñòè ãàðøûëàíäû âÿ îí-
ëàð èíàíäûëàð êè, èíñàíëûã àü èðãèí ìÿäÿíèééÿòèíèí ñàéÿñèíäÿ áóýöíêö èíêèøàô
âÿ òÿðÿããèéÿ ÷àòìûøäûð. XIX ÿñðèí èêèíúè éàðûñûíà äîüðó Ãÿðá àëèìëÿðèíèí áþ-
éöê ÿêñÿðèééÿòè èðã÷èëèê ôèêèðëÿðèíè ãÿáóë åòäè".2
11

13. Äàðâèíèí "èëhàì" ãàéíàüû:
Òîìàñ Ìàëòóñóí àìàíñûçëûã íÿçÿðèééÿñè
Äàðâèí þç íÿçÿðèééÿñèíè ìåéäàíà ÷ûõàðàðêÿí î äþâðäÿ ìÿøhóð îëàí ìöàñè-
ðè, òàíûíìûø Áðèòàíèéà èãòèñàä÷ûñû Òîìàñ Ìàëòóñóí "Ïîïóëéàñèéà ïðèíñèïëÿðè hàã-
ãûíäà åññå" àäëû êèòàáûíäàí èëhàì àëìûøäû. Ìàëòóñ êèòàáûíäà þç ðèéàçè håñàáëà-
ìàëàðûíû ýþñòÿðìèø, áó håñàáëàìàëàð ÿñàñûíäà áåëÿ áèð íÿòèúÿéÿ ýÿëìèøäè êè, èí-
ñàíëàðûí Éåð êöðÿñèíäÿêè ñàéû hÿääèíäÿí àðòûã ÷îõäóð âÿ èíñàíëàðûí áó àðòûìû-
íûí ãàðøûñû àëûíìàëûäûð. Áó èãòèñàä÷ûíûí ôèêðèíúÿ, òÿáèè ôÿëàêÿòëÿð, ìöhàðèáÿëÿð, àú-
ëûã âÿ åïèäåìèéàëàð ëàáöääöð, ÷öíêè ìöÿééÿí ãÿäÿð èíñàí þëìÿëèäèð êè, áÿøÿ-
ðèééÿòèí äèýÿð ãèñìè äàhà éàõøû éàøàéà áèëñèí. Áÿøÿðèééÿòèí éàøàìàñû éàëíûç áó
"ïåðìàíåíò (ôàñèëÿñèç) ìöhàðèáÿëÿðèí" áàø âåðìÿñèíäÿí àñûëûäûð.
Äàhà þíúÿ ãåéä åòäèéèìèç êèìè, Ìàëòóñóí èäåéàëàðû XIX ÿñðäÿ Àâðîïàíûí èí-
òåëëåêòóàë äàèðÿëÿðèíäÿ ýåíèø éàéûëìûøäû. Ìàëòóñóí Àâðîïà hÿéàò òÿðçèíÿ íÿçÿ-
ðÿí ýþòöðöëÿí ÿhàëèíèí ñàéû áàðÿäÿêè äöøöíúÿëÿðè "Íàñèñòëÿðèí ýèçëè åëìè òÿäãè-
ãàòëàðû" àäëû ìÿãàëÿäÿ áåëÿ áèëäèðèëèð:
"XIX ÿñðèí áèðèíúè éàðûñûíäà Àâðîïàíûí hàêèì ñèíèôëÿðèíäÿí îëàí íöìàéÿí-
äÿëÿð Ìàëòóñóí êàñûáëàð àðàñûíäà þëöì hàëëàðûíûí àðòûðûëìàñû ìþâçóñóíäàêû
ìÿñëÿhÿòëÿðèíè ìöçàêèðÿ åòìÿê ö÷öí òîïëàíäûëàð: "Êàñûáëàð àðàñûíäà ñàíèòà-
ðèéà âÿ òÿìèçëèéèí àðòûðûëìàñû ÿâÿçèíÿ áèç îíëàðûí àðàñûíäà ýÿðÿê òàì ÿêñèíè
éàéàã. Øÿhÿðëÿðäÿêè êö÷ÿëÿðè ýÿðÿê äàð äöçÿëäÿê, åâëÿðäÿêè ôÿðäëÿðèí ñàéû-
íû ñûõëàøäûðàã, éîëóõóúó õÿñòÿëèêëÿðèí ãàéûòìàñûíû òÿìèí åäÿê. Øÿhÿðëÿðäÿí
êÿíàðäà, äóðüóí ñóëàðûí éàíûíäà âÿ éà áàòàãëûãëàðà éàõûí éåðäÿ, éàøàìàüà éà-
ðàðëû îëìàéàí éåðëÿðäÿ éåíè ìÿñêÿíëÿðèí ñàëûíìàñûíû òÿøâèã åòìÿëèéèê" âÿ ñ.3
Áó àìàíñûç âÿ ãÿääàð ñèéàñÿò íÿòèúÿñèíäÿ çÿèôëÿð âÿ éàøàìàã óüðóíäà ìö-
áàðèçÿäÿ óäóçàíëàð ìÿhâ îëàð, ÿhàëèíèí ñöðÿòëè àðòûìûíûí ãàðøûñû àëûíàðäû. "Êà-
ñûáëàðûí ñûõûøäûðûëìàñû" àäëàíäûðûëàí áó ñèéàñÿò XIX ÿñðäÿ Èíýèëòÿðÿäÿ ôàêòèêè
îëàðàã, hÿéàòà êå÷èðèëìèøäè. ßhàëèíèí êàñûá òÿáÿãÿëÿðèíÿ òÿòáèã îëóíàí ãàéäà èëÿ
8-9 éàøëû óøàãëàð êþìöð ìÿäÿíëÿðèíäÿ ýöíäÿ 6 ñààò èøëÿìÿéÿ ìÿúáóð eäèëèð âÿ
ìèíëÿðëÿ óøàã hÿääÿí àðòûã ÷ÿòèí éàøàéûø øÿðàèòèíÿ äþçìÿéÿðÿê òÿëÿô îëóðäó. Ìàë-
òóñóí áåéíèíèí ìÿhñóëó îëàí "éàøàìàã óüðóíäà ëàáöä ìöáàðèçÿ" ôèêðè ìèëéîí-
ëàðëà èíýèëèñèí hÿéàòûíà äÿhøÿòëè ÿçàá-ÿçèééÿò ýÿòèðäè.
Äàðâèí áó èäåéàëàðûíûí òÿñèðè àëòûíäà äàèìè ìöíàãèøÿíèí áèð òÿáèè hàäèñÿ îë-
äóüóíó èääèà åäÿí íÿçÿðèééÿñèíè hàçûðëàäû. Áó íÿçÿðèééÿñèíäÿ î, èääèà åäèðäè êè,
éàøàìàã óüðóíäà ìöáàðèçÿäÿ hÿìèøÿ ÿí ýöúëö îëàí âÿ äàhà ÷îõ óéüóíëàøàí ãà-
ëèá ýÿëèð. Àììà ÿõëàãè äÿéÿðëÿð, ìÿíÿâèééàò, äèíëÿð âÿ èíàì áó ìÿñÿëÿäÿ Äàð-
12

14. âèíèí ÿñàñ äöøìÿíëÿðè èäè. ×öíêè áóíëàð Äàðâèíèí "éàøàìàã óüðóíäà ìöáàðèçÿ"
èäåéàñûíûí éàéûëìàñû ãàðøûñûíäà ÿñàñ ìàíåÿ èäèëÿð. Áóíà ýþðÿ äÿ éåíè "åëìè" øö-
àð óéäóðóëìàüà áàøëàíäû. Äàðâèí áöòöí ñàâàäëû âÿ ìààðèôïÿðâÿð èíñàíëàðû Éåðèí
Àëëàh òÿðÿôèíäÿí éàðàäûëìàñû êèìè "ñàäÿëþâh" ôèêèðëÿðäÿí ÿë ÷ÿêìÿéÿ âÿ ìöà-
ñèð "åëìè" êÿøôëÿðÿ èíàíìàüà ÷àüûðäû.
Úÿìèééÿòèí âÿ ôÿðäëÿðèí øöóðóíà ãÿääàðëûã, çîðàêûëûã, éàøàìàã óüðóíäà ìö-
áàðèçÿ àïàðìàüûí âÿ çÿèôëÿðèí ìÿhâ åäèëìÿñèíèí ëàçûìëûëûüû ôèêðèíè éåðèäÿí áó
éàíëûø èäåéàëàðûí éàéûëìàñûíûí çÿðÿðèíè áÿøÿðèééÿò ÕÕ ÿñðäÿ äÿhøÿòëè øÿêèëäÿ ýþð-
äö.
ßýÿð XIX ÿñðäÿ äàðâèíèçì èäåéàëàðû èðã÷èëèéèí áÿðàÿòëÿíäèðèëìÿñè ö÷öí çÿ-
ìèí ðîëóíó îéíàéûðäûñà, ÕÕ ÿñðäÿ áó èäåéàëàð íàñèçìèí ôîðìàëàøìàñûíà âÿ éà-
ðàíìàñûíà øÿðàèò éàðàòäû. Íàñèçì èäåîëîýèéàñû òàìàìèëÿ äàðâèíèçìèí "åëìè ãà-
íóíëàðû"íà ÿñàñëàíûðäû. Àäîëô Ùèòëåð âÿ Àëôðåä Ðîçåíáåðã òÿðÿôèíäÿí hàçûðëàíàí
ïðîãðàì õàðàêòåðëè ìÿãàëÿëÿðäÿ ÿí ÷îõ èñòèôàäÿ îëóíàí ìÿôhóìëàð Äàðâèíèí
"Íþâëÿðèí òÿáèè ñå÷ìÿ éîëó èëÿ ÿìÿëÿ ýÿëìÿñè" êèòàáûíäà èôàäÿ åòäèéè "òÿáèè
ñå÷ìÿ", "èðãëÿð àðàñûíäà éàøàìàã óüðóíäà ìöáàðèçÿ" êîíñåïñèéàëàðû èäè.
Ùèòëåðèí "Ìÿíèì ìöáàðèçÿì" ("Mein Kamïf") êèòàáûíäà äà Äàðâèíèí èäåéà-
ëàðû âÿ ÿí ýöúëö îëàíûí õèëàñ îëìàñû ìÿôhóìó ÿñàñ èäåîëîæè äàéàãëàðäàíäûð. Ùèò-
ëåð áó êèòàáûíäà èðãëÿð àðàñûíäàêû ìöáàðèçÿ áàðÿäÿ áåëÿ äåéèð: "Òÿáèÿò òÿðÿôèí-
äÿí ìöÿééÿí îëóíìóø èðãè èéåðàðõèéàéà ÿñàñëàíàðàã éåíè ìèíèëëèê èìïåðèéàäà áÿ-
øÿðèééÿò áóýöíÿäÿê ýþðöíìÿìèø éöêñÿêëèéÿ ãàëõàðäû".
1933-úö èëäÿ Ìèëëè Ñîñèàëèñò Ôÿhëÿ Ïàðòèéàñûíûí Íöðíáåðã øÿhÿðèíäÿ êå÷èðè-
ëÿí ãóðóëòàéûíäà Ùèòëåð à÷ûã øÿêèëäÿ äåéèðäè:
"...àëè àðè èðã áöòöí àøàüû èðãëÿðè þçöíÿ òàáå åòìÿëèäèð... Áó, òÿáèÿò òÿðÿôèíäÿí
ìöÿééÿí îëóíìóø ãàíóíäóð, hÿéàòûí éåýàíÿ ìÿíòèãè ãàíóíó áóäóð".4
Òàðèõ÷è Ð.Ùèêìàí ôàøèçìèí ôîðìàëàøìàñûíäà äàðâèíèçìèí òÿñèðèíè áåëÿ èçàh
åäèð:
"Ùèòëåð òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí àðäûúûëû, òÿðÿôäàðû âÿ ãàòû òÿáëèüàò÷ûñû èäè.
ßýÿð êèòàáûíäà àøêàð ùèññ îëóíàí ïñèõîëîæè ñàïìàëàðûíû âÿ êîìïëåêñëÿðèíè ñàé-
ìàñàã, îíóí "Ìÿíèì ìöáàðèçÿì" ÿñÿðèíäÿ òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè äÿãèã èôà-
äÿ âÿ èçàh åäèëìèøäèð. Áó ÿñÿðèíäÿ òÿáèè ñå÷ìÿ, ýöúëö èðãëÿðèí éàøàìàñûíûí,
çÿèô èðãëÿðèíñÿ ìÿhâ åäèëìÿñèíèí ýÿðÿêëèëèéè, ñå÷ìÿ éîëó èëÿ ÿí éàõøûíûí îð-
òàéà ÷ûõàðûëìàñû òåçèñëÿðè õöñóñèëÿ âóðüóëàíìûøäûð".5
Äàðâèíèçì èäåéàëàðûíäàí ãèäàëàíàí âÿ áó èäåéàëàðû úàíôÿøàíëûãëà òÿáëèü åäÿí
Ùèòëåð èíñàíëûüû ìèãéàñû äÿhøÿò äîüóðàí ìöñèáÿòëÿðÿ äö÷àð åòäè. Áÿøÿð òàðèõè î
ýöíÿ ãÿäÿð áåëÿ ãàíëû çöëì, êöòëÿâè èíñàí ãûðüûíû ýþðìÿìèøäè. Áèð ÷îõ ñèéàñè âÿ
13

15. ñîñèàë ãðóïëàð, õöñóñèëÿ éÿhóäè õàëãû Ùèòëåðèí "ñå÷ìÿñèíÿ, ñåëåêñèéàñûíà" äö÷àð
îëìóø, ìèíëÿðëÿ èíñàí äöøÿðýÿëÿðäÿ þëäöðöëìöø, ãÿääàð èøýÿíúÿëÿðÿ ìÿðóç ãàë-
ìûøäûð.
Íàñèñò èøüàëû èëÿ áàøëàéàí II Äöíéà ìöhàðèáÿñè 55 ìèëéîí èíñàíûí hÿéàòûíà
ñîí ãîéäó. Àììà ÷îõ àç èíñàí áèëèð êè, áó äÿhøÿòëè ôàúèÿíèí ÿñàñ èëêèí ñÿáÿá-
ëÿðèíäÿí áèðè hÿâÿñêàð èíýèëèñ òÿáèÿòøöíàñû ×àðëç Äàðâèíèí éàëàí ôèêèðëÿðè îëìóø-
äóð.
Ãàíëû àëéàíñ: Dàðâèíèçì âÿ Kîììóíèçì
Ôàøèñòëÿð ñîñèàë äàðâèíèçìèí ñàü ãàíàäûíû òÿøêèë åòäèéè áèð âàõòäà, êîììóíèñò-
ëÿð äÿ îíóí ñîë ãàíàäûíäà ãÿðàð òóòäóëàð.
Êîììóíèñòëÿð hÿìèøÿ äàðâèíèçìèí ÿí ñàäèã âÿ ÿí ãàòû òÿðÿôäàðû îëìóøëàð.
Êîììóíèçìëÿ äàðâèíèçìèí ãàðøûëûãëû ÿëàãÿëÿðèíèí éàðàíìà òàðèõè áó èêè úÿðÿéà-
íûí áàíèëÿðè àðàñûíäàêû øÿõñè òàíûøëûã âÿ ÿëàãÿäÿí áàøëàéûð. Êîììóíèçìèí áà-
íèëÿðè îëàí Êàðë Ìàðêñ âÿ Ôðèäðèõ Åíýåëñ Äàðâèíèí "Íþâëÿðèí ìÿíøÿéè" êèòàáû-
íûí èëê íÿøðèíè îõóéàíäà håéðÿòÿ ýÿëäèëÿð âÿ òÿáèÿòøöíàñëûã ñàhÿñèíèí êîììó-
íèçì ö÷öí ýþçÿë áèð ÿñàñ îëà áèëÿúÿéèíäÿí áó êèòàáà âàëåh îëäóëàð. Ê.Ìàðêñ hÿò-
òà þç "Êàïèòàë" ÿñÿðèíèí àëìàíúà èëê íÿøðèíè Äàðâèíÿ hÿñð åòäè âÿ êèòàáûí èëê ñÿ-
hèôÿñèíäÿ "×àðëç Äàðâèíÿ ñàäèã ïÿðÿñòèøêàðûíäàí" ñþçëÿðèíè éàçäû. Þç íþâáÿñèí-
äÿ Åíýåëñ äÿ þçöíöí "Òÿáèÿòèí äèàëåêòèêàñû" ÿñÿðèíäÿ Äàðâèíè ÷îõ éöêñÿê ãèé-
ìÿòëÿíäèðìèø âÿ áó íÿçÿðèééÿíèí èíêèøàôûíà þç òþhôÿñèíè âåðìÿê úÿhäè èëÿ êè-
òàáûíûí áèð áàøëûüûíû - "Èíñàíûí ìåéìóíäàí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñèíäÿ ÿìÿéèí ðîëó" hèñ-
ñÿñèíè áóíà hÿñð åòìèøäè.
Ìàðêñ âÿ Åíýåëñèí äàâàì÷ûëàðû îëàí ñîâåò êîììóíèñòëÿðè Ïëåõàíîâ, Ëåíèí,
Òðîòñêè âÿ Ñòàëèí äÿ Äàðâèíèí òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíè éåêäèëëèêëÿ, ãåéä-øÿðò-
ñèç ãÿáóë åòìèøäèëÿð. Ðóñèéà êîììóíèçìèíèí áàíèëÿðèíäÿí ñàéûëàí Ïëåõàíîâ
ìàðêñèçìè "Äàðâèíèçìèí èúòèìàè åëìëÿðÿ òÿòáèãè" êèìè ãèéìÿòëÿíäèðèðäè.6
Ëåâ Òðîòñêè äåéèðäè: "Äàðâèíèí êÿøôè äèàëåêòèêàíûí öçâè ìàòåðèéà ñàhÿñèíäÿ
ÿí áþéöê ãÿëÿáÿñèäèð".7
"Äàðâèíèñò òÿhñèë" êîììóíèñò êàäðëàðûí hàçûðëàíìàñûíäà ÿí ìöhöì ðîë îé-
íàìûøäû. Ìÿñÿëÿí, òàðèõ÷èëÿð ìàðàãëû áèð ôàêòà äèããÿò ÷ÿêèðëÿð. Ñòàëèí ýÿíú éàø-
ëàðûíäà ÷îõ äèíäàð àäàì èäè, ëàêèí Äàðâèíèí êèòàáëàðûíû îõóäóãäàí ñîíðà î,
äèíäÿí óçàãëàøäû âÿ ãàòû àòåèñò îëäó.8
×èíäÿ êîììóíèñò hàêèìèééÿòèíè òÿñèñ åäÿí âÿ ìèëéîíëàðëà hÿìâÿòÿíèíè
ìÿhâ åäÿí Ìàî Òñçåäóí à÷ûã äåéèðäè êè, "×èí ñîñèàëèçìè Äàðâèí èäåéàëàðû-
íà âÿ òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíÿ ÿñàñëàíûð".9
14

16. Ùàðâàðä Óíèâåðñèòåòèíèí (ÀÁØ) òàðèõ÷èñè Úåéìñ Ðèèâ Ïóñåé þçöíöí "×èí âÿ
×àðëç Äàðâèí" ÿñÿðèíäÿ äàðâèíèçìèí ×èíäÿ êîììóíèçìèí éàðàíìàñûíäàêû âÿ
Ìàî Òñçåäóíóí ñèéàñÿòèíäÿêè òÿñèðèíè äÿðèíäÿí àðàøäûðìûøäû.10
Áó òàðèõ÷è áöòöí áóíëàðäàí ñîíðà áåëÿ íÿòèúÿéÿ ýÿëèð: "Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿ-
ñè èëÿ êîììóíèçì àðàñûíäà ãûðûëìàç ÿëàãÿ âàð. Úàíëû hÿéàòûí òÿñàäöôÿí ÿìÿëÿ
ýÿëäèéèíè èääèà åäÿí òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè áó èääèàñû èëÿ áöòöí àòåèñò èäåîëîýèéà-
ëàð ö÷öí ÷àòûøìàéàí åëìè çÿìèí hàçûðëàäû. Êîììóíèçì áèð àòåèñò ôÿëñÿôÿäèð.
Äàðâèíèçì âÿ êîììóíèçì àðàñûíäàêû ãûðûëìàç ÿëàãÿíèí ñÿáÿáè äÿ åëÿ áóäóð.
Áóíäàí áàøãà, òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè hÿéàòûí âÿ èíêèøàôûí éåýàíÿ hÿðÿêÿòâåðèúè
àìèëè êèìè äàèìè ìöíàãèøÿ âÿ ìöáàðèçÿíè ýþðöð âÿ áóíóíëà äà êîììóíèçìèí
ôóíäàìåíòàë êîíñåïñèéàñû îëàí äèàëåêòèêà ôèêðèíè òÿñäèãëÿéèð".
ßýÿð äöøöíñÿê êè, ÕÕ ÿñðäÿ êîììóíèñòëÿðèí äèàëåêòèê ìöíàãèøÿ êîíñåïñè-
éàñû óüðóíäà 120 ìèëéîíäàí ÷îõ èíñàí hÿëàê îëóá, áÿëêÿ îíäà äàðâèíèçìèí èí-
ñàíëûüà ýÿòèðäèéè áÿëàëàðû äàhà àéäûí òÿñÿââöð åäÿ áèëÿðèê.
Äàðâèíèçì âÿ òåððîðèçì
Ýþðöíäöéö êèìè, äàðâèíèçì ÕÕ ÿñðäÿ èíñàíëûüà ñàéñûç áÿëàëàð ýÿòèðÿí àçüûí
âÿ ãÿääàð èäåîëîýèéàëàðûí åëìè òÿìÿëè îëìóøäóð. Àììà ÿêñ ôèêèðëÿðëÿ âÿ îíà ãàð-
øû ÷ûõàíëàðëà ìöáàðèçÿ àïàðìàã ö÷öí äàðâèíèçìèí äÿ þç "åòèê íîðìàëàðû", ãàé-
äàëàðû âàð. Áó "åòèêà" âÿ ìåòîäëàðûí ÿñàñ êîíñåïñèéàñû "áèçäÿí îëìàéàíëàðëà" ìö-
áàðèçÿ àïàðìàãäûð. Áó "åòèê íîðìàíû" áàøãà úöð äÿ èçàh åòìÿê îëàð. Äöíéàäà
ìöõòÿëèô ÿãèäÿëÿð, äèíè áàõûøëàð âÿ ôÿëñÿôè úÿðÿéàíëàð âàð. Áó âÿ éà äèýÿð äèíè
âÿ ôÿëñÿôè úÿðÿéàíûí òÿðÿôäàðëàðû áèð-áèðèíÿ èêè öñóë ÿñàñûíäà ìöíàñèáÿò ýþñòÿðÿ
áèëÿðëÿð:
1. Îíëàð ìþâúóä ôèêèð âÿ ÿãèäÿ ìöõòÿëèôëèéèíÿ hþðìÿòëÿ éàíàøà, äèýÿð ôèêðèí
òÿðÿôäàðû îëàí èíñàíëàðëà èíñàíè ïðèíñèïëÿð ÿñàñûíäà äèàëîã ãóðìàüà ÷àëûøà áèëÿð.
2. Îíëàð ìöíàãèøÿ âÿ ìöáàðèçÿ éîëóíó ñå÷èð, þç öñòöíëöêëÿðèíè òÿìèí åòìÿê
ö÷öí äèýÿð ÿãèäÿ âÿ ôèêèðäÿ îëàí èíñàíëàðû ìÿhâ åòìÿéÿ úÿhä ýþñòÿðÿ áèëÿðëÿð.
Áèçèì òåððîðèçì àäëàíäûðäûüûìûç âÿhøèëèê áó èêèíúè éîëóí òÿçàhöðöíäÿí áàø-
ãà áèð øåé äåéèë.
Äàðâèíèçì èäåéàëàðû èíñàíëàðûí øöóðóíà ÷îõ ñöðÿòëè áèð øÿêèëäÿ íöôóç åòäè. Áÿ-
øÿðèééÿòèí ÕÕ ÿñð òàðèõè ôÿðãëè øÿêèëäÿ äöøöíÿíëÿðëÿ áó úöð ìÿíàñûç, àìàíñûç âÿ
ìÿðhÿìÿòñèç ìöhàðèáÿ âÿ ìöíàãèøÿ íöìóíÿëÿðè èëÿ äîëóäóð. Þçöíöí hÿéàò
15

17. ìÿãñÿäèíè òåððîðèçìÿ âÿ ìÿðhÿìÿòñèçëèéÿ áàüëàéàí ôÿðä âÿ ãðóïëàð äàðâèíèçì
èäåîëîýèéàñû hàããûíäà hå÷ áèð øåé åøèòìÿéÿ áèëÿðëÿð, ëàêèí îíëàð ñîíäà òÿìÿëè äàð-
âèíèçìäÿ ýèçëÿíÿí íÿçÿð íþãòÿñè èëÿ ðàçûëàøûðëàð. Áó èäåîëîýèéàíûí àðäûúûëëàðûíû
äàðâèíèçìèí "äöíéàäà ÿí ýöúëöëÿð ãàëèá ýÿëèð", "áþéöê áàëûã êè÷èê áàëûüû óäóð",
"ìöhàðèáÿ ãÿhðÿìàíëûãäûð" âÿ "ìöáàðèçÿ èíêèøàôûí hÿðÿêÿòâåðèúè ãöââÿñèäèð" øö-
àðëàðûíà èíàíìàüà ìÿúáóð åäèðäèëÿð. ßýÿð äàðâèíèçìè ýþòöðñÿê, éåðäÿ éàëíûç
ãóðó øöàðëàð ãàëàð.
Ùÿãèãÿòÿí äÿ, ÿýÿð äàðâèíèçìè áèð êÿíàðà ãîéñàã, ìöáàðèçÿ ôÿëñÿôÿñè àäûí-
äà hå÷ íÿ ãàëìàç. Éåð êöðÿñè ÿhàëèñèíèí áþéöê hèññÿñèíèí äèíè îëàí Èñëàì, õðèñ-
òèàíëûã âÿ èóäàèçì hÿð úöð çîðàêûëûüû ðÿää åäèð, äöíéàéà hàðìîíèéà âÿ ñöëh ýÿ-
òèðèð, ãÿääàðëûüûí âÿ àìàíñûçëûüûí hÿð úöð òÿçàhöðöíÿ ãàðøû ÷ûõûð, çöëìÿ âÿ ýö-
íàhñûç èíñàíëàðûí ãÿòëèíÿ èúàçÿ âåðìèð. Ãÿääàðëûã âÿ çîðàêûëûã Àëëàhûí èíñàíëà-
ðà òÿáëèü åòäèéè éàõøûëûüû âÿ ÿõëàãû ìÿhâ åäÿí àìèëëÿðäèð. Àììà äàðâèíèçì ìö-
íàãèøÿíè èíêèøàôûí òÿáèè hÿðÿêÿòâåðèúè ãöââÿñè, çîðàêûëûüû èñÿ Yåð êöðÿñèíäÿêè òà-
ðàçëûüûí òÿíçèìëÿíìÿñèíè òÿìèí åäÿí ëàáöä áèð ìåõàíèçì håñàá åäèð.
Èñëàì, õðèñòèàíëûã âÿ éÿhóäèëèê äèíëÿðè þðòöéö àëòûíäà þç äÿhøÿòëè úèíàéÿòëÿ-
ðèíè òþðÿäÿí òåððîð÷óëàðûí ÿñëèíäÿ äèíëÿ hå÷ áèð ÿëàãÿñè éîõäóð. ßãèäÿñè íÿ îëóð-
ñà îëñóí, hå÷ áèð äèíäàð, ìþìèí èíñàí äöíéàäà ÿí áþéöê âÿ äÿhøÿòëè ýöíàhëàð-
äàí îëàí ýöíàhñûç èíñàíû þëäöðìÿê úèíàéÿòèíè ãÿòèééÿí òþðÿäÿ áèëìÿç. Áó ÿìÿë-
ëÿðè òþðÿäÿíëÿð äèíèí ìöãÿääÿñ øöàðëàðûíäàí èñòèôàäÿ åäÿðÿê ÿñë öçëÿðèíè ýèçëÿ-
äèðëÿð. Òåððîð÷óëàð þç úèíàéÿòëÿðèíè äèíè òÿìèçëÿìÿê àäû âÿ áÿhàíÿñè èëÿ òþðÿò-
ñÿëÿð äÿ, îíëàð ÿñëèíäÿ äèíèí ÿõëàãè äÿéÿðëÿðèíè éûõìàüà ÷àëûøàí, èíñàíëàðà äàð-
âèíèçì èäåéàëàðûíû òÿëãèí åòìÿê èñòÿéÿí àòåèñòëÿðäèð. ÕÕ ÿñðèí ÿí äÿhøÿòëè õÿñ-
òÿëèéè îëàí òåððîðèçìèí êþêëÿðè äàâàêàð âÿ ìöðòÿúå àòåèçìäÿ ýèçëÿíèð âÿ òàì ÿê-
ñèíÿ îëàðàã hå÷ áèð äèíè ÿñàñà ñþéêÿíìèð. Àòåèçìèí ñèíîíèìè èñÿ "äàðâèíèçì âÿ
ìàòåðèàëèçìäèð".
Èñëàìûí hÿãèãè ÿõëàãè äÿéÿðëÿðè
Áÿçè èíñàíëàð Èñëàìûí íÿ îëäóüóíó áèëìÿäÿí Èñëàì àäûíà hÿðÿêÿò åòäèêëÿðè-
íè èääèà åäèðëÿð. Þçëÿðèíè ìöñÿëìàí àäëàíäûðàí áó âÿ éà äèýÿð èíñàíëàðûí ÿìÿë-
ëÿðèíÿ ýþðÿ Èñëàìà ãèéìÿò âåðìÿê îëìàç. Áèçÿ Èñëàìûí íÿ îëäóüóíó ýþñòÿðÿí
áèðúÿ ìÿíáÿ âàð - áó ìÿíáÿ áÿøÿðèééÿòÿ 14 ÿñð ÿââÿë Àëëàh òÿðÿôèíäÿí ýþíäÿ-
ðèëìèø Ãóðàíè-Êÿðèìäèð.
Ãÿðáäÿ Èñëàì hàããûíäà ìþâúóä îëàí áèëèê âÿ òÿñÿââöðëÿð ÿñë Èñëàìà, Ãóðàí
ÿõëàãûíà ÿêñÿð hàëëàðäà óéüóí ýÿëìèð. Ãóðàíäà ÿñë èíñàíè äÿéÿðëÿð îëàí éöêñÿê
16

18. ÿõëàã, ìÿðhÿìÿò, ñÿáð âÿ ôÿäàêàðëûã òÿðÿííöì îëóíóð. Ãóðàíûí ãàíóíëàðû ÿñà-
ñûíäà éàøàéàí ìöñÿëìàí àëèúÿíàáëûã, ñÿáðëèëèê âÿ éöêñÿê ÿõëàã íöìóíÿñèäèð. Î,
ÿòðàôûíäàêû èíñàíëàðà ñöëh, ñåâýè, hþðìÿò âÿ hÿéàò åøãè âåðèð.
Èñëàì ñöëh, õîøáÿõòëèê, ðèôàh âÿ ñÿàäÿò äèíèäèð
ßðÿá äèëèíäÿ Èñëàì ñþçöíöí áèð ìÿíàñû äà ñöëhäöð. Èñëàì äèíè èíñàíëûüà ìÿð-
hÿìÿò, ñöëh âÿ õîøáÿõòëèê ýÿòèðìÿê ìÿãñÿäè èëÿ íàçèë îëìóø äèíäèð. Ãóðàíäà Óúà
Àëëàh èíñàíëàðû éöêñÿê èíñàíè äÿéÿðëÿðÿ - ìÿðhÿìÿò, ñÿáð, øÿôãÿò, ñöëh âÿ hÿì-
ðÿéëèê øÿðàèòèíäÿ éàøàìàüà ÷àüûðûð:
"Åé èìàí ýÿòèðÿíëÿð, hàìûíûç áèð éåðäÿ ñöëhÿ ýÿëèí, øåéòàíûí éîëóéëà
ýåòìÿéèí, ÷öíêè î, ñèçèí à÷ûã äöøìÿíèíèçäèð" ("Áÿãÿðÿ" ñóðÿñè, 208).
Ãóðàí áèçÿ îíó äà þéðÿäèð êè, áöòöí áÿøÿðèééÿò éàëíûç ñÿìèìè îëàðàã áöòöí
ãÿëáè èëÿ Èñëàìû ãÿáóë åòñÿ âÿ Àëëàhûí ãîéäóüó ãàíóí âÿ íèçàìëàðà ðèàéÿò åòñÿ,
ÿñë õîøáÿõòëèê âÿ ôèðàâàí hÿéàò ÿëäÿ åäÿ áèëÿð.
Óúà Àëëàh çöëìö ãÿòèééÿòëÿ ïèñëÿéèð
Ùÿð øåéÿ ãàäèð Àëëàh èíñàíëàðà çöëìäÿí óçàã äóðìàüû ÿìð åäèð, éàõûíëàðû-
íà ãàðøû øÿêêàêëûüû âÿ åòèáàðñûçëûüû ãàäàüàí åäèð, ÿõëàãñûçëûüû, çöëìêàðëûüû, ãÿä-
äàðëûüû âÿ íàhàã ãàí àõûäûëìàñûíû ãÿòèééÿòëÿ ïèñëÿéèð. Áó ÿìð âÿ ãàíóíëàðû ïî-
çàí øÿõñ Éàðàäàíà ãàðøû úèíàéÿò òþðÿòìèø âÿ øåéòàíà ãóëëóã åòìèø îëóð. Áóíó Ãó-
ðàí àéÿëÿðè äÿ òÿñäèãëÿéèð. Óúà Àëëàh èíñàíëàðû îíóí èðàäÿñèíÿ ãàðøû ÷ûõìàìà-
üà âÿ çöëì åòìÿìÿéÿ äÿôÿëÿðëÿ ÷àüûðûð. Áóíà ìèñàë îëàðàã éàëíûç áèð íå÷ÿ àéÿ-
íè ýþñòÿðÿê:
"Àëëàhëà ÿhä áàüëàäûãäàí ñîíðà îíó ïîçàíëàð, Àëëàhûí áèðëÿøäèðìÿ-
ñèíè ÿìð åòäèéè øåéëÿðè ãûðàíëàð, éåð öçöíäÿ ôèòíÿ-ôÿñàä ñàëàíëàð èñÿ ëÿ-
íÿòÿ äö÷àð îëàúàãëàð. Îíëàðû àõèðÿòèí ïèñ àãèáÿòè ýþçëÿéèð" ("Ðÿä" ñó-
ðÿñè, 25).
"Àëëàhûí ñÿíÿ âåðäèéèíäÿí þçöíÿ àõèðÿò ãàçàí. Äöíéàäàêû íÿñèáèíè äÿ
óíóòìà. Àëëàh ñÿíÿ éàõøûëûã åòäèéè êèìè ñÿí äÿ éàõøûëûã åò. Éåð öçöí-
äÿ ôèòíÿ-ôÿñàä òþðÿòìÿéÿ úÿhä ýþñòÿðìÿ. Ùÿãèãÿòÿí, Àëëàh ôèòíÿ-ôÿñàä
òþðÿäÿíëÿðè ñåâìÿç" ("Ãÿñàñ" ñóðÿñè, 77).
Àëëàh èíñàíà çÿðÿð âåðÿ áèëÿúÿê hÿð øåéè ãàäàüàí åòìèøäèð. Òåððîðèçì âÿ
çöëìêàðëûã Àëëàhà ãàðøû èøëÿíìèø ÿí áþéöê úèíàéÿòëÿðäÿíäèð. Ùÿãèãè ìöñÿëìàí
äöíéàéà ñöëh âÿ hàðìîíèéà ýÿòèðèð âÿ äöíéàíûí éàõøûëàøìàñûíà õèäìÿò åäèð.
17

19. Èñëàì äþçöìëöëöéöí âÿ ñþç àçàäëûüûíûí òÿðÿôèíäÿäèð
Èñëàì éàøàìàüû, ñþç âÿ èðàäÿ àçàäëûüûíû ãîðóéàí áèð äèíäèð. Áó äèí áöòöí ìö-
íàãèøÿ âÿ çèääèééÿòëÿðè ãÿòèééÿòëÿ ïèñëÿéèð, ÿõëàãñûçëûüû, àë÷àãëûüû, ðÿçàëÿòè âÿ éà
èíñàíëàðûí áèð-áèðèíÿ ìöíàñèáÿòèíäÿ ãåéáÿòè âÿ äåäè-ãîäóíó ðÿää åäèð.
Èñëàì òåððîðó âÿ çîðàêûëûüû íÿèíêè ãàäàüàí åäèð, î, hÿòòà àç ìèãäàðäà òÿçéè-
ãÿ âÿ èíñàíûí ôèêðèíè áàøãà áèðèñèíÿ ìÿúáóðÿí ãÿáóë åòäèðìÿéÿ áåëÿ ìÿíôè ìö-
íàñèáÿò áÿñëÿéèð:
"Äèíäÿ ìÿúáóðèééÿò (çîðàêûëûã) éîõäóð. Àðòûã äîüðóëóã àçüûíëûãäàí
ôÿðãëÿíèð. Ùÿð êÿñ øåéòàíû èíêàð åäèá Àëëàhà èìàí ýÿòèðÿðñÿ, î, àðòûã
ÿí ìþhêÿì áèð èøäÿí éàïûøìûø îëóð. Àëëàh åøèäÿí âÿ áèëÿíäèð" ("Áÿ-
ãÿðÿ" ñóðÿñè, 256).
"Ñÿí àíúàã þéöä âåðÿíñÿí. Ñÿí îíëàðûí öçÿðèíäÿ hàêèì äåéèëñÿí!
("Üàøèéÿ" ñóðÿñè, 21-22).
Äèíè çîðëà ãÿáóë åòäèðìÿê Èñëàìûí ïðèíñèïëÿðèíÿ çèääèð, ÷öíêè hÿãèãè èìàí éàë-
íûç êþíöëëö øÿêèëäÿ âÿ âèúäàí àçàäëûüû ÿñàñûíäà ÿëäÿ åäèëèð. ßëáÿòòÿ, ìöñÿë-
ìàíëàð áèð-áèðèíè Ãóðàí ÿõëàãû èëÿ éàøàìàüà ÷àüûðà áèëÿð, àììà ìöñÿëìàí hå÷
áèð çàìàí þç äèíèíè áàøãàëàðûíà ìÿúáóðÿí ãÿáóë åòäèðìÿç. Ùÿð áèð èíñàíûí Àë-
ëàhûí ãàíóíëàðûíà óéüóí øÿêèëäÿ âÿ éà þç èñòÿäèéè êèìè éàøàìàã àðàñûíäà ñå÷èì
åòìÿê höãóãó âàð.
Ýÿëèí áèð àíëûüà þçöìöçÿ åëÿ áèð äöíéàíû òÿñÿââöð åäÿê êè, îðàäà èíñàíëàðû
äèíè ÿõëàã ãàíóíëàðû èëÿ éàøàìàüà ìÿúáóð åäèðëÿð. Áåëÿ òÿíçèìëÿíìèø úÿìèééÿò
äÿ Èñëàìà çèääèð, ÷öíêè èìàí âÿ Àëëàhà èòàÿò éàëíûç ñÿìèìè îëàðàã Àëëàh ö÷öí
èøëÿíäèéè âàõò ãèéìÿò ãàçàíûð. Èñëàì ãîðõó ñÿáÿáè èëÿ îëàí èíàíúû ðÿää åäèð. Ùÿ-
ãèãè Èñëàì éàëíûç ñþç àçàäëûüû âÿ höððèééÿò îëàí éåðäÿ ìþâúóä îëà áèëÿð.
Àëëàh ýöíàhñûç èíñàíëàðûí þëäöðöëìÿñèíè ãàäàüàí åäèð
Ãóðàíà ýþðÿ, ýöíàhñûç èíñàíëàðûí þëäöðöëìÿñè ÿí áþéöê ýöíàhëàð àðàñûíäà-
äûð:
"...Éàçûá hþêì åòäèê êè, hÿð êÿñ áèð êèìñÿíè þëäöðìÿìèø âÿ éåð öçöí-
äÿ ôèòíÿ-ôÿñàä òþðÿòìÿìèø áèð øÿõñè þëäöðñÿ, î, áöòöí èíñàíëàðû þëäöð-
ìöø êèìè îëóð. Ùÿð êÿñ áåëÿ áèð êèìñÿíè äèðèëòñÿ (þëöìäÿí ãóðòàðñà),
î, áöòöí èíñàíëàðû äèðèëòìèø êèìè îëóð. Áèçèì ïåéüÿìáÿðëÿðèìèç îíëà-
ðà à÷ûã ìþúöçÿëÿðëÿ ýÿëìèøäèëÿð. Áóíäàí ñîíðà äà îíëàðûí áèð ÷îõó éåð
öçöíäÿ hÿääè àøäûëàð" ("Ìàèäÿ" ñóðÿñè, 32).
18

20. "Îíëàð Àëëàhëà éàíàøû áàøãà áèð òàíðûéà èáàäÿò åòìÿç, Àëëàhûí hà-
ðàì áóéóðäóüó úàíà íàhàã éåðÿ ãÿñä åòìÿç, çèíà åòìÿçëÿð. Ùÿð êÿñ
áóíó åòñÿ, úÿçàñûíû ÷ÿêÿð" ("Ôóðãàí" ñóðÿñè, 68).
Ìöãÿääÿñ éàçûëàðäà äà äåéèëäèéè êèìè, ýöíàhñûç èíñàíû þëäöðÿí øÿõñè úÿçà ýþç-
ëÿéèð. Áèð èíñàí úàíûíà ãûéìàã áöòöí èíñàíëûüû þëäöðìÿêäÿí hå÷ äÿ éöíýöë ýö-
íàh äåéèë. Àëëàhûí ãàíóíëàðûíà ÿñàñëàíàí hÿãèãè ìþìèíëÿð þç éàõûíëàðûíà çÿðÿð
âóðìóðëàð. Èñëàì äèíèíÿ õèäìÿò åòìÿê áÿhàíÿñè èëÿ þçëÿðèíÿ áÿðàÿò ãàçàíäûðàí-
ëàðû èñÿ Àëëàhûí úÿçàñû ýþçëÿéèð. Áèçèì hÿð áèðèìèç þëÿíäÿí ñîíðà åòäèéèìèç
ÿìÿëëÿðÿ ýþðÿ Àëëàh ãàðøûñûíäà úàâàá âåðÿúÿéèê.
Àëëàh èíñàíëàðû ìÿðhÿìÿòÿ âÿ øÿôãÿòÿ ÷àüûðûð
Áó àéÿäÿ ÿñë ìöñÿëìàíûí ÿõëàãè êåéôèééÿòëÿðè áåëÿ òÿñâèð îëóíóð:
"...Ñîíðà äà èìàí ýÿòèðÿí âÿ áèð-áèðèíÿ ñÿáð âÿ ìÿðhÿìÿò òþâñèéÿ
åäÿí êèìñÿëÿðäÿí îëìàãäûð. Îíëàð ÿìÿë äÿôòÿðëÿðè ñàü ÿëëÿðèíÿ âåðè-
ëÿíëÿðäèð" ("Áÿëÿä" ñóðÿñè, 17-18).
Èíñàíëàðûí áèð-áèðèíè ìÿðhÿìÿò âÿ øÿôãÿòÿ ÷àüûðìàñû Àëëàhûí ÿí ìöhöì ÿìð-
ëÿðèíäÿíäèð. Àëëàhûí ðÿhìÿòè âÿ ìÿðhÿìÿòè äèýÿð èíñàíëàðà ãàðøû ìÿðhÿìÿò âÿ
øÿôãÿò äóéàíëàðàäûð. Ãóðàíäàí äà àéäûí îëäóüó êèìè, Èñëàì ìöàñèð, ìöòÿðÿããè
âÿ ìààðèôïÿðâÿð äèíäèð. ßñë ìöñÿëìàí þç þëêÿñèíèí hÿéàòûíäà àêòèâ èøòèðàê åäèð,
ÿòðàôûíäàêû èíñàíëàðà ãàðøû ìöëàéèì, õåéèðõàh, ñàâàäëû âÿ âèúäàíëûäûð.
Ãóðàí ÿõëàãû èëÿ òÿðáèéÿëÿíìèø ñàâàäëû ìöñÿëìàí èíñàíëàðà éàëíûç ñåâýè âÿ
ñöëh ýÿòèðÿ áèëÿð, î, hÿòòà þç èäåéàñûíäàí ôÿðãëè îëàí äèýÿð èäåéàëàðà äà hþðìÿò-
ëÿ éàíàøûð, èíúÿñÿíÿòÿ âÿ ìÿäÿíèééÿòÿ ãèéìÿò âåðèð. Áöòöí ìöíàãèøÿëè âÿçèé-
éÿòëÿðäÿ î, hÿð çàìàí âàñèòÿ÷è âÿ ñöëhéàðàäûúû êèìè ÷ûõûø åäèð. Äöøöíöí, ÿýÿð
hÿð áèð ìöñÿëìàí þç ãÿëáèíäÿ éóõàðûäà ñàäàëàíàíëàðà óéüóí îëäóüóíó äåéÿ
áèëñÿ, îíóí éàøàäûüû úÿìèééÿò ÿí èíêèøàô åòìèø, ñàêèò âÿ ôèðàâàí úÿìèééÿò îëàð.
Àëëàh ìÿðhÿìÿòÿ âÿ äþçöìëöëöéÿ ÷àüûðûð
"ßðàô" ñóðÿñèíäÿ Àëëàh áåëÿ áóéóðóð:
"Ñÿí áàüûøëàìà éîëóíó òóò, éàõøû èøëÿð ýþðìÿéè ÿìð åò âÿ úàhèëëÿðäÿí
öç äþíäÿð" ("ßðàô" ñóðÿñè, 199).
Ãóðàíè-Êÿðèì ìÿðhÿìÿòè âÿ äþçöìëöëöéö Èñëàìûí ÿí ìöhöì øÿðòëÿðèíäÿí
áèðè êèìè âóðüóëàéûð.
Òàðèõ ýþñòÿðèð êè, ÿñë ìöñÿëìàíëàð þçëÿðèíèí èúòèìàè hÿéàòûíäà áó ÿìðÿ hÿ-
ìèøÿ ðèàéÿò åäèðëÿð. Èñëàìûí hàêèì âÿ äþâëÿò äèíè îëäóüó éåðëÿðäÿ äèýÿð äèí âÿ
19

21. äöøöíúÿëÿðèí íöìàéÿíäÿëÿðè þçëÿðèíè ÿìèí-àìàíëûãäà hèññ åòìèø, þç ìÿäÿíèé-
éÿòèíè, åòíèê þçöíÿìÿõñóñëóüóíó âÿ äèëèíè ãîðóéóá ñàõëàìàã ö÷öí ìöíáèò çÿ-
ìèí ÿëäÿ åòìèøëÿð. Áóíà ìèñàë îëàðàã, Îñìàíëû èìïåðèéàñû ýþñòÿðèëÿ áèëÿð. Áó äþâ-
ëÿòèí Êè÷èê Àñèéàíûí âÿ Éàõûí Øÿðãèí áþéöê hèññÿñèíäÿ, hÿì÷èíèí Àâðîïàíûí áèð
÷îõ þëêÿëÿðèíäÿ 700 èëëèê hþêìðàíëûüû áåëÿ äþçöìëöëöê âÿ áó äþâëÿòäÿ éàøàéàí
õàëãëàðà âÿ ìÿäÿíèééÿòëÿðÿ ýþñòÿðèëÿí éöêñÿê ìöíàñèáÿò ñàéÿñèíäÿ ìöìêöí îë-
ìóøäóð. Ìöñÿëìàíëàð áÿøÿðèééÿòÿ õåéèðõàhëûã, ñöëh, ìÿðhÿìÿò âÿ äþçöìëöëöê
ýÿòèðìèøëÿð.
Ãóðàíûí ìöñÿëìàíëàðà þéðÿòäèéè áó áþéöê ìÿðhÿìÿò âÿ äþçöìëöëöê áöòöí
èíñàíëûüà ñöëh âÿ ÿìèí-àìàíëûã ýÿòèðÿ áèëÿð. Ãóðàí äà ìÿhç áåëÿ áèð äþçöìëö-
ëöéÿ ÷àüûðûëûð:
"Éàõøûëûãëà ïèñëèê åéíè îëà áèëìÿç. Ñÿí ïèñëèéè éàõøûëûãëà äÿô åò. Áåëÿ îë-
äóãäà àðàíûçäà äöøìÿí÷èëèê îëàí øÿõñè ñàíêè éàõûí áèð äîñò ýþðÿðñÿí"
("Ôóññèëÿò" ñóðÿñè, 34).
Íÿòèúÿ
Éóõàðûäà ñàäàëàíàíëàðäàí áó íÿòèúÿéÿ ýÿëìÿê îëàð êè, Èñëàìûí þéðÿòäèéè ÿõ-
ëàã ñöëh, ÿìèí-àìàíëûã âÿ ÿäàëÿòäèð. Áó ýöí äöíéàäà "Èñëàì òåððîðèçìè" àäëàí-
äûðûëàí âÿhøèëèéèí Èñëàìëà âÿ Ãóðàíëà hå÷ áèð ÿëàãÿñè éîõäóð. Áó, äèí àäûíäàí èñ-
òèôàäÿ åäÿí âÿ îíà ëÿêÿ éàõàí úèíàéÿòêàðëàðûí ÿìÿëëÿðèäèð. Áèçèì áîðúóìóç èí-
ñàíëàð àðàñûíäà Èñëàì àäû àëòûíäà ÿäàâÿò éàéàí áó úèíàéÿòêàðëàðû úÿçàëàíäûð-
ìàãäûð.
Ãóðàíäà ÿõëàã ïðèíñèïëÿðèíè þéðÿäÿí Èñëàì hå÷ áèð çàìàí çîðàêûëûüà âÿ òåð-
ðîðà ÷àüûðà áèëìÿç, ÿêñèíÿ, Èñëàì áÿøÿðèééÿòè áó áÿëàäàí ãóðòàðìàüû ÿìð åäèð.
Ãàéíàãëàð:
1. ×àðëç Äàðâèí, "Íþâëÿðèí òÿáèè ñå÷ìÿ éîëó èëÿ éàðàíìàñû hàããûíäà", Ñ.Ïåòåðáóðã, 1910
2. Lalita, Prasad Vidyarthi, "Racism, Science and Pseudo-Science", Unesco, Franse, Vendome, 1983, ð.59
3. Theodore D.Íall, "The Scientific Background of the Nazi Race Purification Program",
httð://www.trufax.orq/avoid/nazi.htmë
4. L.Í.Gann, "Adolf Íitler, The Comïlete Totalitarian, The Intercollegiale Review", Fall 1985, ð. 24
5. Íickman.R., "Boicreation, Science Press", Worthington, OÍ, ðð. 51-52, 1983; Æerry Bergman, "Darwinizm
and the Nazi Race Ùolocaust, Creation Ex Nihilo Technical Æournal" 13(2): 101-111, 1999
20

22. 6. Robert M.Éoung, "Darwinian Evolution and Ùuman Ùistory", Ùistoricaä Studies on Science and Belief,
1980
7. Alan Woods and Ted Grant, "Reason in Revolt: Marxism and Modern Science", London, 1983
8. Alex de Æorge, "Stalin and The Shaðing of the Soviet Union", William Collins Sons and Limited Co.,
Glasgow, 1987, ð. 22
9. K.Mehnert, "Kamïf un Maos Erbe", Deutsche Verlags-Anstalt, 1977
10. Æames Reeve Pusey, "China and Charles Darwin", Cambridge, Massachussets, 1983
21

23. Áèð ÷îõ èíñàíëàð "äàðâèíèçì" âÿ éà òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè êèìè àíëàéûøëàðû åøèò-
äèêëÿðè çàìàí åëÿ ñàíûðëàð êè, áó òåðìèíëÿð àíúàã áèîëîýèéà ñàhÿñèíÿ àèääèð âÿ îí-
ëàðûí hÿéàòû èëÿ hå÷ áèð ÿëàãÿñè éîõäóð. ßñëèíäÿ èñÿ áó, áþéöê ñÿhâäèð. Áåëÿ êè,
òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè áèîëîæè àíëàéûøäàí ÷îõ XX ÿñð áîéóíúà äöíéàíû èäàðÿ åäÿí
âÿ ìèëéîíëàðëà ýöíàhñûç èíñàíû hÿéàòäàí àïàðàí ãàíëû, àëëàhñûç èäåîëîæè ñèñòåìèí
áöòöí äöíéàäà éàðàíìàñûíû âÿ éàéûëìàñûíû hàçûðëàéàí áèð òÿëèìäèð. Áó èäåîëîýè-
éàíûí àäû ìàòåðèàëèçìäèð. Áó ñèñòåì èääèà åäèð êè, éåð öçöíäÿêè áöòöí úàíëûëàðûí
ÿñàñûíû ìàääÿ òÿøêèë åäèð. Ùÿéàòûí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñè èñÿ áèð ñûðà øöóðñóç, úàíñûç ìàä-
äÿëÿðèí òÿñàäöôè áèðëÿøìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ áàø âåðìèøäèð. Áó èääèàëàðû èëÿ îíëàð äöí-
éàìûçû ÿí àëè áèð øÿêèëäÿ éàðàäàí Óúà Éàðàäàíûí âàðëûüûíû èíêàð åäèðëÿð.
Ìàòåðèàëèçìèí áó ïîñòóëàòû èíñàíûí äöøöíúÿñèíÿ ïëàíëû áèð øÿêèëäÿ éåðèäèëèð,
îíó åãîèñò áèð âàðëûüà, éàëíûç øÿõñè ìÿíôÿÿòëÿðèíè äöøöíÿí ëîâüà âÿ íÿçàêÿòñèç
èíñàíà ÷åâèðèð. Óëó Òàíðû òÿðÿôèíäÿí ýþíäÿðèëìèø ÿõëàãè, äèíè åhêàìëàðû, hÿéà-
òûí hÿãèãè äÿéÿðëÿðèíè èíêàð åòäèðèð. Ìàòåðèàëèçì èäåéàëàðû þç çÿhÿðëè âÿ äÿðèí êþê-
ëÿðèíè èíñàíûí øöóðóíà ñàëàðàã, Éàðàäàí òÿðÿôèíäÿí èíñàíà áÿõø åäèëÿí ðóhóí òÿ-
ìèçëèéèíÿ õÿëÿë ýÿòèðèð. XIX ÿñðäÿ ìàòåðèàëèñò äöøöíúÿíèí êöòëÿâè øÿêèëäÿ éàéûë-
ìàñû äèíè-ÿõëàãè åhêàìëàðûí âÿ èíñàíëàðûí hÿéàòûíûí öëâè ìÿíàñûíûí ñöãóòóíóí
áàøëàíüûúû îëäó. Ìÿñÿëÿíèí òÿhëöêÿëè úÿhÿòè áóðàñûíäàäûð êè, ìàòåðèàëèçì þç
ìÿíôè òÿñèðèíè éàëíûç àéðû-àéðû ôÿðäëÿðÿ äåéèë, áöòöíëöêëÿ úÿìèééÿòÿ ýþñòÿðèð. Ìà-
òåðèàëèçì úÿìèééÿòèí èíàì âÿ ìÿíÿâèééàòûíûí ÿñàñëàðûíû ñàðñûäûá áöòöíëöêëÿ úÿ-
ìèééÿò âÿ äþâëÿòèí ãàíóíëàðûíû, ìÿíÿâè äÿéÿðëÿðèíè, ìöãÿääÿñ äèíè åhêàìëàðû
àéàã àëòûíà àëàðàã, þç øÿõñè ìÿíôÿÿòëÿðèíè ÿëäÿ åòìÿê ö÷öí hÿð øåéÿ hàçûð îëàí,
èëê íþâáÿäÿ þç åãîèñò ìÿãñÿäëÿðèíèí ãàéüûñûíà ãàëàí hèññèééàòñûç âÿ ãÿëáñèç õö-
ñóñèëÿøìèø øÿõñëÿðèí úÿìèééÿòèíè éàðàòìûøäûð. Âÿòÿíÿ ìÿhÿááÿò, ÿäàëÿò, äþâëÿò-
÷èëèê èäåéàëàðûíà hþðìÿò âÿ áàüëûëûã, ãàðäàøëûã, ôÿäàêàðëûã, íàìóñ âÿ ÿõëàã àí-
ëàéûøëàðû îëìàéàí úÿìèééÿò éîõ îëìàüà ìÿhêóìäóð. Áåëÿëèêëÿ, ìàòåðèàëèçì áö-
òöí èíñàíëûüà, èñòÿíèëÿí þëêÿíèí ñîñèàë-ñèéàñè ãóðóëóøóíà áþéöê áèð òÿhëöêÿäèð.
22
ÍÈÉß ÌßÙÇ
ÒßÊÀÌÖË
ÍßÇßÐÈÉÉßÑÈ?

24. Ìàòåðèàëèçì èäåîëîýèéàñûíûí þçÿéèíäÿ ýèçëÿíÿí òÿhëöêÿëÿðäÿí áèðè äÿ îí-
äàí èáàðÿòäèð êè, áó ôèêèðëÿð "ïàð÷àëà âÿ hþêì åò" èäåîëîýèéàñû âÿ àíàðõèéàíûí èí-
êèøàôû ö÷öí áèð ìÿíáÿäèð. Áó èäåîëîýèéàëàðäàí áèðè äÿ ìàòåðèàëèñò ôÿëñÿôÿíèí èí-
êèøàôûíûí ëàáöä ñèéàñè íÿòèúÿñè îëàí êîììóíèçìäèð.
Êîììóíèçì hÿð èíñàí ö÷öí ìöãÿääÿñ îëàí àèëÿ, âÿòÿí, èíàì êèìè àíëàéûø-
ëàðû êþêöíäÿí éûõàðàã óíèòàð, ýöúëö âÿ éöêñÿê ÿõëàãëû äþâëÿòÿ ãàðøû éþíÿëìèø
áèð ôóíäàìåíòàë èäåîëîýèéàíû òÿúÿññöì åòäèðèð.
Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè òàðèõèí áó ìÿðhÿëÿñèíäÿ áþéöê ÿhÿìèééÿò êÿñá åäèð,
÷öíêè êîììóíèñò èäåîëîýèéàñûíûí áöíþâðÿñè îëàí ìàòåðèàëèçìèí "åëìè" ÿñà-
ñûíû òÿøêèë åäèð. Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí ïîñòóëàòëàðûíû þçöíÿ èäåîëîæè ÿñàñ êè-
ìè ãÿáóë åäÿí êîììóíèçì þç èäåéàëàðûíû éåýàíÿ hÿãèãÿò îëàðàã òÿãäèì åò-
ìÿéÿ âÿ éöêñÿëòìÿéÿ úàí àòûð. Áåëÿ êè, ìÿñÿëÿí, êîììóíèñò èäåîëîýèéàñû-
íûí ÿñàñûíû ãîéàí Êàðë Ìàðêñ ×àðëç Äàðâèíèí "Òÿáèè ñå÷ìÿ éîëó èëÿ íþâëÿ-
ðèí éàðàíìàñû" êèòàáû hàããûíäà áåëÿ äåéèðäè: "Áèçèì òÿáèÿò òàðèõèíÿ äàèð áà-
õûøëàðûìûçû þçöíäÿ ÿêñ åòäèðÿí êèòàá ìÿhç áóäóð".1
Ìöàñèð ôóíäàìåíòàë åëì ìàòåðèàëèñòëÿðèí, åëÿúÿ äÿ Ìàðêñûí èäåéà, èääèà âÿ
äÿëèëëÿðèíè éûõàðàã ìàòåðèàëèçìèí åëìè äàéàüû îëàí òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí XIX
ÿñðèí åhêàì÷û éàëàíûíäàí áàøãà áèð øåé îëìàäûüûíû ñöáóò åòäè. Ìöàñèð åëì øö-
óðñóç ìàääÿíèí àëèëèéèíè èíàäëà ìöäàôèÿ åäÿí ìàòåðèàëèñòëÿðèí èääèàëàðûíûí ÿñàñ-
ñûç îëäóüóíó ñöáóò åäèá âÿ ñöáóò åòìÿêäÿäèð. Åëìèí áöòöí ñàhÿëÿðèíäÿ àïàðû-
ëàí òÿäãèãàòëàð áèçÿ ýþñòÿðèð êè, áöòöí úàíëûëàð àëè éàðàäûëûøûí íÿòèúÿñèäèð.
Áó êèòàáûí ìÿãñÿäè òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí áöòöí ïîñòóëàòëàðûíû ðÿää åäÿí
åëìè äÿëèëëÿðè îõóúóëàðûí íÿçÿðèíÿ ÷àòäûðìàã, åëÿúÿ äÿ áó íÿhÿíý ôûðûëäàüûí hÿ-
ãèãè öçöíö âÿ ýèçëè òÿñèðëÿðèíè ýþñòÿðìÿêäèð. Áó êèòàáäà éûüûëìûø áöòöí ìàòåðè-
àëëàð ìöàñèð åëìëÿ ñöáóò åäèëìèø ôàêòëàðäûð, áåëÿ êè, hÿòòà òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè-
íèí ÿí àëîâëó òÿðÿôäàðëàðû áåëÿ ýÿòèðèëìèø ñöáóòëàðûí äîüðóëóüóíà åòèðàç åäÿ áèë-
ìÿçëÿð. Òÿêàìöë÷öëÿðèí hÿð áèð éåíè ÿñàññûç èääèàñû îíëàðûí èäåéàëàðûíûí òàì èô-
ëàñûíà äîüðó àòûëìûø éåíè áèð àääûì îëàúàã âÿ îíëàðû hÿéàòûí Àëëàh òÿðÿôèíäÿí éà-
ðàäûëìàñûíû ãÿáóë åòìÿéÿ ìÿúáóð åäÿúÿê.
23Äèàëåêòèê ìàòåðèàëèçìèí ÿñàñûíû ãîé-
ìóø Êàðë Ìàðêñ à÷ûã áÿéàí åäèðäè
êè, Äàðâèíèí òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè ìà-
òåðèàëèñò äöíéàýþðöøöíöí éàðàíìàñû
ö÷öí åëìè ïëàòôîðìàíû òÿìèí åòìèø-
äèð. Òÿêàìöë èäåéàñûíûí òÿðÿôäàðû
îëàí Ê.Ìàðêñ Äàðâèíÿ þçöíöí "Êà-
ïèòàë" ÿñÿðèíè hÿñð åòìèøäèð. Ìàðêñ
êèòàáûí áèðèíúè àëìàí íÿøðèíèí öç ãà-
áûüûíäà áåëÿ éàçìûøäûð: "×àðëç Äàð-
âèíÿ àëîâëó ïÿðÿñòèøêàðûíäàí".

25. Áèð ÷îõ èíñàíëàð åëÿ håñàá åäèð êè, hÿð hàíñû áèð åëìè äÿðÿúÿéÿ ëàéèã ýþðöë-
ìöø àëèìèí äåäèéè hÿð øåé ÿí ñîí ìÿðhÿëÿäÿ îëàí hÿãèãÿòäèð. Áèç àäÿòÿí ôèêèð-
ëÿøìèðèê êè, hÿð áèð àëèìèí àäè èíñàíäà îëäóüó êèìè þç ìÿíôè ðÿéè âÿ èäåîëîýè-
éàñû âàð. Áåëÿ êè, òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí òÿðÿôäàðû îëàí àëèìëÿð þç èääèàëàðûíû
ýóéà åëìè à÷ûãëàìàëàðëà ÿñàñëàíäûðûð, ÿñëèíäÿ èñÿ îíëàð éàëíûç þç øÿõñè áàõûøëà-
ðûíû âÿ ñóáéåêòèâ ðÿéëÿðèíè êöòëÿíèí øöóðóíà éåðèäèðëÿð. Îíëàð òÿñàäöôöí íèçàì-
ñûçëûã âÿ ãàðûøûãëûãäàí áàøãà hå÷ áèð íÿòèúÿéÿ ýÿòèðìÿéÿúÿéèíè ÷îõ ýþçÿë àíëà-
äûãëàðû hàëäà, áöòöí êàèíàòäà ìþâúóä îëàí áöòöí úàíëûëàðà âÿ ãåéðè-úàíëûëàðà
àèä îëàí ìöêÿììÿë hàðìîíèéà, äèçàéí âÿ ïëàíëû hÿéàòûí òÿñàäöô íÿòèúÿñèíäÿ
ÿìÿëÿ ýÿëäèéèíè éåíÿ äÿ èääèà åäèðëÿð.
Áó áèîëîãëàðûí hÿð áèðè ìèêðîñêîïà áàõûá ãàðøûñûíäàêû îðãàíèçìèí áèð òèêèí-
òè ìàòåðèàëû îëàí çöëàë ìîëåêóëóíóí ãóðóëóøóíóí òÿêðàðîëóíìàç ìöêÿììÿëëè-
éèíè ýþðìÿëè, áåëÿ áèð ìöêÿììÿëëèéèí þç-þçöíÿ ÿìÿëÿ ýÿëÿ áèëìÿéÿúÿéèíè áèë-
ìÿëèäèð. Àììà áöòöí áó ôàêòëàðà áàõìàéàðàã, áó àëèìëÿð èíàäëà èñðàð åäèðëÿð
êè, èëê úàíëû höúåéðÿ ìèëéàðäëàðëà èëëÿð áóíäàí ÿââÿë ïðèìèòèâ äöíéà øÿðòëÿðè ÷ÿð-
÷èâÿñèíäÿ hàäèñÿëÿðèí òÿñàäöôè ÷óëüàëàøìàñû íÿòèúÿñèíäÿ ÿìÿëÿ ýÿëìèøäèð.
Áóíäàí áàøãà, îíëàð áó ìÿíàñûç èääèà èëÿ êèôàéÿòëÿíìÿéÿðÿê áèð ãÿäÿð äÿ èðÿ-
ëè ýåäÿðÿê áèëäèðèðëÿð êè, áèð äåéèë, ìèëéîíëàðëà çöëàë ìîëåêóëó þç-þçöíÿ ÿìÿ-
ëÿ ýÿëìèø, ñîíðà èñÿ àüëàñûüìàç âÿ ìöÿììàëû áèð øÿêèëäÿ áèð éåðÿ òîïëàøàðàã
èëê úàíëû höúåéðÿíè ÿìÿëÿ ýÿòèðìèøëÿð. Ñþçöýåäÿí èíñàíëàð "òÿêàìöë÷ö àëèì-
ëÿðäèð".
Îíäà áóíó íåúÿ àíëàìàã îëàð êè, åëÿ hÿìèí áó àëèì áîø áèð ñàhÿäÿ öñò-öñ-
òÿ ãîéóëìóø ö÷ êÿðïèú ýþðäöéö çàìàí hå÷ âàõò äöøöíìÿç êè, áó êÿðïèúëÿð þçö-
þçöíÿ ÿìÿëÿ ýÿëìèø âÿ äöçöëìöøëÿð. Áóíóí áåëÿ îëäóüóíó èääèà åäÿíè èñÿ äÿ-
ëè êèìè ãÿáóë åäÿðëÿð.
Áåëÿ ÷ûõûð êè, ÿòðàôûíäàêûëàðà ìÿíòèãëè ãèéìÿò âåðÿ áèëÿí èíñàíëàð hÿéàòûí éà-
ðàíìàñû áàðÿäÿêè ìþâçó âÿ òÿúðöáÿëÿðÿ ìÿíòèãñèç ãèéìÿò âåðèðëÿð?
24 1ÔßÑÈË
ÒßËÃÈÍ ÅÄÈËßÍ
ÉÀÍËÛØ ÔÈÊÈÐËßÐÄßÍ
ÃÓÐÒÓËÌÀÃ

26. Áÿçè àëèìëÿðèí áó hÿðÿêÿòëÿðèíè ÷ÿòèí êè, åëìè ñàéìàã ìöìêöí îëñóí. Áåëÿ
êè, ôóíäàìåíòàë åëìèí ïðèíñèïëÿðèíÿ ýþðÿ, ÿýÿð hÿð hàíñû áèð ôàêòûí èêè åhòèìàë
åäèëÿí ñÿáÿáè âàðñà, îíëàðûí èêèñèíèí äÿ òÿäãèã åäèëìÿñè ëàçûì ýÿëèð. ßýÿð ñÿáÿá-
ëÿðäÿí áèðèíèí åhòèìàëû äèýÿðèíäÿí, ìÿñÿëÿí, 1 ôàèç àçäûðñà, î çàìàí øöáhÿñèç
êè, éöêñÿê åhòèìàëû îëàíû (99 ôàèçëèíè) òÿäãèã åòìÿê äàhà ìÿíòèãëèäèð. Ýÿëèí, áó
ñàðñûëìàç åëìè ïðèíñèïè éàääà ñàõëàéàã âÿ áèð àç äöøöíÿê. Åëìäÿ hÿéàòûí éàðàí-
ìàñû èëÿ áàüëû èêè âåðñèéà âàð: áèðèíúèñèíÿ ýþðÿ, áöòöí úàíëû îðãàíèçìëÿð îíëàðûí
ìöêÿììÿë êîìïëåêñ ãóðóëóøëàðû èëÿ Àëëàh òÿðÿôèíäÿí éàðàäûëìûøäûð; èêèíúè âåð-
ñèéàéà ýþðÿ, éåð ÿçÿëäÿí ìþâúóä îëìóøäóð âÿ îíóí öçÿðèíäÿ îëàí áöòöí úàí-
ëûëàð þç-þçöíÿ, áèð ñûðà òÿñàäöôëÿð íÿòèúÿñèíäÿ ÿìÿëÿ ýÿëìèøëÿð. Ñîíóíúó èääèà
òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí òÿðÿôäàðëàðû òÿðÿôèíäÿí äÿñòÿêëÿíèð.
Åëìè ôàêòëàðà, ìÿñÿëÿí, ìîëåêóëéàð áèîëîýèéàéà ìöðàúèÿò åòäèéèìèç çàìàí
ýþðÿðèê êè, úàíëû höúåéðÿíèí âÿ éà höúåéðÿíèí òÿðêèáèíäÿ îëàí ìèëéîíëàðëà ìèê-
ðîñêîïèê çöëàë ìîëåêóëóíäàí hÿð hàíñû áèðèíèí òÿñàäöôÿí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñè ãåéðè-
ìöìêöíäöð. Àììà òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí òÿðÿôäàðëàðû áóíóí ÿêñèíè èääèà
åäèðëÿð. Êèòàáûí ñîíðàêû ôÿñèëëÿðèíäÿ áèç hÿéàòûí þç-þçöíÿ éàðàíìàñûíûí ãåéðè-
ìöìêöíëöéö ôàêòûíû ñöáóò åäÿí åhòèìàëè håñàáëàìàëàðû ñèçèí äèããÿòèíèçÿ ÷àòäû-
ðàúàüûã. Áó håñàáëàìàëàðûí ñîíóúóíäà úàíëûëàðûí òÿêàìöë íÿòèúÿñèíäÿ ÿìÿëÿ
ýÿëìÿñè åhòèìàëû ñûôðà åíèð.
Áó hàëäà áèðèíúè åhòèìàëûí äîüðóëóüó 100 ôàèçÿ áÿðàáÿðäèð. Áó èñÿ î äåìÿê-
äèð êè, áöòöí úàíëû îðãàíèçìëÿð øöóðëó áèð øÿêèëäÿ éàðàäûëìûø, áàøãà ñþçëÿ, áþ-
éöê Ãöäðÿò âÿ Ùèêìÿò ñàhèáè îëàí Àëëàh òÿðÿôèíäÿí éàðàäûëìûøäûð. Áó hÿãèãÿò
éàëíûç èíàíú äåéèë, hÿì äÿ àüëûí âÿ åëìèí öçÿ ÷ûõàðäûüû ôàêòäûð. Òÿêàìöë÷ö
àëèìëÿð áåëÿ èíêàðåäèëìÿç íÿòèúÿ èëÿ ãàðøûëàøäûãëàðû çàìàí þç ñÿhâëÿðèíäÿí,
ÿñàññûç èñðàðäàí ùÿìèí àí ÿë ÷ÿêìÿëè âÿ à÷ûã-àéäûí ñöáóò åäèëìèø hÿãèãÿòè ãÿ-
áóë åòìÿëèäèðëÿð. ßêñ òÿãäèðäÿ, îíëàðûí hÿðÿêÿòèíè åëìÿ ñÿäàãÿò éîõ, øÿõñè ôèêèð
âÿ ðÿéëÿðèíèí ìöäàôèÿñè ö÷öí hÿãèãÿòè èíêàð åòìÿê êèìè ãèéìÿòëÿíäèðìÿê îëàð.
Àììà áóíà áàõìàéàðàã, áåëÿ áèð àëèì hÿãèãÿòëÿ öç-öçÿ ýÿëäèéè çàìàí äà-
hà äà àçüûíëàøûð, îíóí èääèàëàðûíäà èñðàð èñÿ äàhà äà ñÿðò îëóð. Áåëÿ äàâðàíûøû éàë-
íûç "èíàì" ñþçö èëÿ èçàh åòìÿê îëàð. Àììà áåëÿ áèð èíàì ÷îõ éàíëûø èíàìäûð.
×öíêè àøêàð ôàêòëàðû èíêàð åäÿí, áöòöí þìðöíö éàëíûç þç ôàíòàçèéà âÿ àðçóëàðûí-
äàêû ôèêèðëÿðÿ hÿñð åäÿí èíñàíûí áó äàâðàíûøûíû áàøãà úöð èçàh åòìÿê âÿ àíëàìàã
ìöìêöí äåéèë.
25

27. Êîð ìàòåðèàëèçì
Éóõàðûäà ãåéä îëóíàí èíàì ìàòåðèàëèçìèí èäåîëîýèéàñûäûð, áó èäåîëîýèéà
ìàääÿíèí ÿáÿäè âÿ ÿçÿëè îëäóüóíó èääèà åäèð. Ìàòåðèàëèñò ôÿëñÿôÿíèí "åëìè ÿñà-
ñû" êèìè ãÿáóë åäèëÿí hÿéàòûí Éåðäÿ òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè þç äîüðóëóüóíó
ñöáóò åòìÿê ö÷öí èñðàðëà ìöáàðèçÿíè äàâàì åòäèðèð, áåëÿ êè, þç ìÿüëóáèééÿ-
òèíè ãÿáóë åòñÿ, òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè áóíóíëà ìàòåðèàëèçìèí ÿñàñûíû äà äàüû-
äàúàã.
ÕÕ ÿñðèí ñîíëàðûíà äîüðó ôóíäàìåíòàë åëì òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí ãÿáóëå-
äèëìÿç îëäóüóíó áöòöí ñàhÿëÿðäÿ òàìàìèëÿ ñöáóòà éåòèðèá, àíúàã íÿçÿðèééÿíèí
òÿðÿôäàðëàðû åëìè ôàêòëàðû éàëàíëàìàãäà âÿ ñàõòàëàøäûðìàãäà, ìàòåðèàëèçì èäåî-
ëîýèéàñûíûí hÿéàò ãàáèëèééÿòèíè òÿìèí åòìÿê ö÷öí îíëàðû þçëÿðèíÿ ëàçûì îëàí øÿ-
êèëäÿ êöòëÿâè èíôîðìàñèéà âàñèòÿëÿðè èëÿ éàéìàãäàäûð.
Àïàðûúû òÿêàìöë÷ö áèîëîãëàðäàí áèðèíèí ñþçëÿðè éàíëûø ñóáéåêòèâ ôèêèðëÿðÿ
êîð-êîðàíÿ èíàíúûí èíñàíûí ñàüëàì ìÿíòèãëÿ äöøöíìÿê áàúàðûüûíû íåúÿ ìÿhâ åò-
äèéèíè à÷ûã øÿêèëäÿ íöìàéèø åòäèðèð. Áó áèîëîã úàíëûëàðûí âàðëûüû ö÷öí âàúèá îëàí
ìöðÿêêÿá ñèòîõðîì-Ú çöëàëûíûí òÿñàäöôÿí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñèíèí ìöìêöíëöéö áà-
ðÿäÿ äöøöíÿðêÿí àøàüûäàêûëàðû äåìèøäèð:
"Ñèòîõðîì-Ú çöëàëûíûí òÿñàäöôÿí ÿìÿëÿ ýÿëìÿ åhòèìàëû äåìÿê îëàð êè, ñûôðà
áÿðàáÿðäèð. Éÿíè ÿýÿð úàíëûíûí éàðàíìàñû ö÷öí ìöÿééÿí ñèñòåìàòèêëèëèê, ïëàí âÿ
íèçàì òÿëÿá îëóíóðñà, áó çàìàí èääèà åòìÿê îëàð êè, áöòöí êàèíàòäà áó òÿñàäö-
ôè ðàñòëàøìà áèð äÿôÿäÿí ÷îõ áàø âåðÿ áèëìÿç. Éàõóä áó ïðîñåñäÿ áèçèì ìöÿé-
éÿí åäÿ áèëìÿéÿúÿéèìèç ôþâãÿëàäÿ ýöúëÿð èøòèðàê åòìèøëÿð. Àíúàã àõûðûíúûíûí ãÿ-
áóë åäèëìÿñè áèçèì åëìè ìÿãñÿäëÿðèìèçÿ çèääèð. Áåëÿ áèð âÿçèééÿòäÿ áèðèíúè èä-
äèàíû íÿçÿðäÿí êå÷èðìÿê ëàçûìäûð".2
Ýþðäöéöìöç êèìè, áèîëîã-àëèì éàðàäûëûø ôàêòûíû ãÿáóë åòìÿêäÿíñÿ åhòèìàëû
ñûôðà áÿðàáÿð îëàí "åëìè" âåðñèéàíû ãÿáóë åòìÿéè öñòöí òóòóð. Àíúàã äåäèéèìèç
êèìè, åëìèí ÿñàñ ïðèíñèïèíÿ ýþðÿ, ÿýÿð áó hàäèñÿíèí èçàhûíûí èêè âåðñèéàñû âàð-
ñà âÿ áóíëàðäàí áèðèíèí äîüðó îëìàã åhòèìàëû ñûôðà áÿðàáÿðäèðñÿ, î áèðèñè äîüðó
ñàéûëûð. Àììà äîãìàòèê ìàòåðèàëèçì þç äîüðóëóüóíà àç äà îëñà øÿêê ýÿòèðìÿ-
éè âÿ hÿð øåéè éàðàäàí Óúà Éàðàäàíûí ìþâúóäëóüóíóí ìöìêöíëöéö ôèêðèíè ãà-
äàüàí åäèð. Òÿÿññöô êè, áó ãàäàüà ìàòåðèàëèçìèí ÿñàññûç, êîð åhêàìëàðûíà èíà-
íàí áèð ÷îõ àëèìëÿðè áöòöíëöêëÿ äöøöíúÿéÿ çèää, ñàüëàì ìÿíòèãÿ èñÿ éàä îëàí
ôèêèðëÿðè ãÿáóë åòìÿéÿ âàäàð åòìèøäèð.
26

28. Áåëÿ àëèìëÿðèí êèòàáëàðûíû îõóéàðàã ñîí ìÿðhÿ-
ëÿäÿ áöòöí äåéèëÿíëÿðè hÿãèãÿò êèìè ãÿáóë åäÿí èí-
ñàíëàð ìàòåðèàëèçìèí "ãàðà ìàýèéàñû"íûí òÿñèðè àëòû-
íà äöøöð, áóíóí íÿòèúÿñèíäÿ èíàìñûçëûüà âÿ åòèíà-
ñûçëûüà äö÷àð îëóðëàð.
Ìÿøhóð àëèìëÿðèí áèð ÷îõóíóí àòåèñò îëìàñûíûí
ñÿáÿáè èñÿ áèçèì ìöçàêèðÿ åòäèéèìèç êîð ìàòåðèà-
ëèçìäèð. Êîð ìàòåðèàëèçì òèëñèìèíäÿí ãóðòóëàí âÿ
ïðîáëåìè àéûã ýþçëÿ àðàøäûðàí àëèìëÿð èñÿ Àëè Ýö-
úöí âàðëûüûíû - Éàðàäàíûí îëäóüóíó òÿðÿääöäñöç
ãÿáóë åäèðëÿð. Áåëÿ àëèìëÿðäÿí ñîí çàìàíëàðäà åëì
äöíéàñûíäà ýåíèø éàéûëìûø "Øöóðëó ãóðóëóø" íÿçÿ-
ðèééÿñèíèí òÿðÿôäàðû êèìè òàíûíàí áþéöê ÀÁØ áèî-
êèìéà÷ûñû, ïðîôåññîð Ìàéêë Áåõå éàðàäûëûø ôàêòûíû
ãÿáóë åòìÿéÿí àëèìëÿð hàããûíäà áåëÿ äåéèð:
"Ñîí 40 èë ÿðçèíäÿ ìöàñèð áèîêèìéà úàíëû höúåéðÿíèí ñèðëÿðèíèí áþéöê hèññÿñè-
íè à÷ìûøäûð. Îí ìèíëÿðëÿ èíñàí áó ñèððè à÷ìàã ö÷öí þç hÿéàòëàðûíû ëàáîðàòîðèéà
òÿäãèãàòëàðûíà hÿñð åäèá. Ùöúåéðÿíèí þéðÿíèëìÿñèíÿ ñÿðô îëóíìóø áöòöí úÿhä-
ëÿð àéäûí øÿêèëäÿ âÿ éöêñÿê ñÿñëÿ áèð íÿòèúÿíè òÿñäèãëÿäèëÿð - "Øöóðëó èðàäÿ". Áó
íÿòèúÿ î ãÿäÿð àøêàðäûð êè, îíó åëì òàðèõèíäÿ ÿí âàúèá êÿøôëÿðäÿí áèðè êèìè íÿ-
çÿðäÿí êå÷èðìÿê ëàçûìäûð. Àììà éîõ, ÿêñèíÿ, úàíëû höúåéðÿíèí òÿêðàðîëóíìàç
ìöêÿììÿë ãóðóëóøóíóí êÿøô îëóíìàñûíûí íÿòèúÿñè óòàíäûðûúû áèð ñöêóò îëäó. Áÿñ
íèéÿ? Íèéÿ åëì äöíéàñû áó ñöáóò îëóíìóø hÿãèãÿòè ãÿáóë åòìÿìÿê íèééÿòèí-
äÿ èñðàðëûäûð? Îíà ýþðÿ êè, ÿýÿð îíëàð ïëàíëû âÿ øöóðëó éàðàäûëûøû ãÿáóë åòñÿ, áó
çàìàí Àëëàhûí âàðëûüûíû äà ãÿáóë åòìÿéÿ ìÿúáóð îëàúàãëàð".3
Ìÿhç áóíëàð êöòëÿâè èíôîðìàñèéà âàñèòÿëÿðèíäÿ, òåëåâèçèéàäà, êèòàáëàðäà âÿ
éà æóðíàëëàðäà ôÿàë øÿêèëäÿ òÿáëèü îëóíàí òÿêàìöë÷ö àòåèñò àëèìëÿðèí äöøöí-
úÿëÿðèäèð. Îíëàð òÿðÿôèíäÿí àïàðûëìûø áöòöí òÿäãèãàò âÿ òÿúðöáÿëÿð éàëíûç
Éàðàäàíà èøàðÿ åäèð. Àììà àëäûãëàðû ìàòåðèàëèñò òÿhñèë îíëàðû î ãÿäÿð êîð åò-
ìèøäèð êè, hå÷ íÿéÿ áàõìàéàðàã, ýþç ãàðøûëàðûíäà îëàí ôàêòû ãÿáóë åòìèðëÿð.
Éàðàäàíûí âàðëûüûíûí èñðàðëà ðÿää åäèëìÿñè áèð ìöääÿò ñîíðà îíëàðûí ãÿëáèí-
äÿ ÿòðàô àëÿìÿ ãàðøû åòèíàñûçëûã âÿ áèýàíÿëèê éàðàäûð, îíëàðûí hèññèééàòûíû þë-
äöðöð. Áóíäàí áàøãà, áó åòèíàñûçëûã îíëàðûí þç ôèêèðëÿðèíèí ìöòëÿã äîüðó îë-
27
"Òÿêàìöë÷öëÿð áöòöí úàíëû âÿ
ãåéðè-úàíëû àëÿìèí Àëè Øöóðà
ìàëèê Ýöú òÿðÿôèíäÿí éàðàäûë-
ìà ôàêòûíû òÿêçèá åäÿúÿê hå÷ áèð
ÿñàñëû, ìÿíòèãëè âÿ àüëàáàòàí äÿ-
ëèë ýÿòèðÿ áèëìÿìèøëÿð". Áèîêèì-
éà ïðîôåññîðó Ìàéêë Áåõå
(ÀÁØ).

29. ìàñûíà àüëàñûüìàç èíàìûíûí ãàéíàüûíà ÷åâðèëèð. Èø î éåðÿ ÷àòûð êè, îíëàð à÷ûã
áèð úÿôÿíýèééàòûí ãÿáóëóíó ôàéäàëû áèð èø håñàá åäèðëÿð. Åëìè äàèðÿëÿðäÿ ìÿø-
hóð îëàí òÿêàìöë÷ö áèîëîã Ðè÷àðä Äîóêèíñ õðèñòèàíëàðà ìöðàúèÿò åäÿðÿê áå-
ëÿ äåìèøäèð: "ßýÿð ñèç ýþðñÿíèç êè, Ìöãÿääÿñ Ìÿðéÿìèí håéêÿëè ñèçÿ ÿë
éåëëÿäè, ôèêèðëÿøìÿéèí êè, ñèç ìþúöçÿ ýþðäöíöç. Áóíóí îëìà åhòèìàëû àçäûð;
îëà áèëÿð êè, ñàäÿúÿ håéêÿëèí ñîë ÿëèíèí áöòöí àòîìëàðû áèðäÿí hàíñûñà áèð àí-
äà, ñàäÿúÿ îëàðàã, áèð òÿðÿôÿ hÿðÿêÿò åòìÿéÿ áàøëàñûíëàð".4
Áÿøÿðèééÿòèí áöòöí òàðèõè áîéó ìþâúóä îëàí êàôèðëÿðÿ âÿ àòåèñòëÿðÿ õàñ îëàí
áó ïñèõîëîæè òèï Ãóðàíäà äÿãèãëèéè èëÿ òÿñâèð îëóíóá:
"ßýÿð áèç ìÿëÿêëÿðè îíëàðà ýþíäÿðñÿê, þëöëÿð îíëàðëà äàíûøñà âÿ hÿð
øåéè äÿñòÿ-äÿñòÿ áàøëàðûíà òîïëàñà, ÿýÿð Àëëàh èñòÿìÿñÿ, éåíÿ äÿ èìàí
ýÿòèðìÿçëÿð. Ëàêèí îíëàðûí ÿêñÿðèééÿòè áèëìÿç" ("ßíàì" ñóðÿñè, 111).
Ãóðàí àéÿëÿðèíäÿí äÿ ýþðöíäöéö êèìè, òÿêàìöë÷öëÿðÿ àèä îëàí åhêàì÷û äö-
øöíúÿ îðèæèíàë âÿ ìöàñèð áèð øåé äåéèë, áó èääèàëàðäà hå÷ áèð éåíèëèê éîõäóð. Òÿ-
êàìöë÷öëÿð ñàäÿúÿ îëàðàã, áöòïÿðÿñòëÿðèí, êàôèðëÿðèí èáòèäàè úÿìèééÿòèíèí úÿhà-
ëÿòèíè èñðàðëà äàâàì åòäèðèð, àììà hå÷ úöð ìöàñèð åëìèí hÿãèãè áàõûø âÿ êÿøôëÿ-
ðèíè åòèðàô åòìèðëÿð. Ãóðàíûí áèð àéÿñèíäÿ áåëÿ èíñàíëàðûí ïñèõîëîýèéàñû àøàüûäà-
êû øÿêèëäÿ òÿñâèð îëóíóð:
"ßýÿð îíëàðà ýþéäÿí áèð ãàïû à÷ñàã âÿ îíóíëà äóðìàäàí éóõàðû äûð-
ìàøñàëàð, éåíÿ äÿ "ýþçöìöç áàüëàíìûø, áèç ñåhðëÿíìèøèê" äåéÿðëÿð"
("Ùèúð" ñóðÿñè, 14-15).
Òÿêàìöëöí êöòëÿâè øÿêèëäÿ òÿáëèü îëóíìàñû
Ìöãÿääÿñ Ãóðàíûí àéÿëÿðèíäÿ áèçÿ áèëäèðèëäèéè êèìè, áÿøÿðèééÿòèí êîðëóüó-
íóí ÿñàñ ñÿáÿáè îíóí éàðàäûëûø hÿãèãÿòèíè ýþðìÿê èñòÿìÿìÿñèäèð - áó, áèð íþâ
çÿêàíû à÷ìàüà éîë âåðìÿéÿí "ñåhðäèð". Úÿìèééÿòèí áþéöê áèð hèññÿñèíèí òÿêà-
ìöë íÿçÿðèééÿñèíè ÿëáèð øÿêèëäÿ ãÿáóë åòìÿñèíèí âÿ áó íÿçÿðèééÿíèí ýåíèø éà-
éûëìàñûíûí ñÿáÿáëÿðè ìÿhç áóðàäà ýèçëÿíèð. Ñåhð äåéÿíäÿ äÿ êöòëÿâè òÿëãèíèí íÿ-
òèúÿñèíè íÿçÿðäÿ òóòóðóã. Èíñàíëàð òÿêàìöë÷öëÿð òÿðÿôèíäÿí òÿëãèíÿ åëÿ ïëàíëû
øÿêèëäÿ ìÿðóç ãàëûðëàð êè, áöòöí úàíëûëàðûí òÿñàäöô íÿòèúÿñèíäÿ ÿìÿëÿ ýÿëìÿñè-
íÿ àñàíëûãëà èíàíûð âÿ áóíäà àäÿòÿí hå÷ áèð òÿhðèô hèññ åòìèðëÿð.
Òÿëãèí èíñàíûí çÿêàñûíà ìÿíôè òÿñèð åäèð, áåëÿ êè, çÿêà (øöóð) òÿëãèí íÿòèúÿ-
ñèíäÿ ìöñòÿãèë ìöëàhèçÿ éöðöòìÿê áàúàðûüûíû èòèðèð. Òÿëãèíÿ ìÿðóç ãàëàí çÿêà
28

30. hÿãèãÿòè îëäóüó êèìè äåéèë, îíà òÿëãèí åäèëäèéè êèìè ãÿáóë åäÿúÿê. Ìÿñÿëÿí, ÿýÿð
hèïíîç àëòûíäà îëàí èíñàíà öçÿðèíäÿ îòóðäóüó ÷àðïàéûíûí ìàøûí îëäóüóíó òÿëãèí
åòñÿê, î çàìàí hèïíîç ñåàíñûíäàí ñîíðà î, ÷àðïàéûíû hÿãèãÿòÿí äÿ ìàøûí êèìè
ýþðìÿéÿ áàøëàéàúàã. Î, áóíó þçëöéöíäÿ ÷îõ àüûëëû âÿ ìÿíòèãëè ñàéàúàã, îíà ýþ-
ðÿ êè, hÿãèãÿòÿí äÿ î, áåëÿ ýþðöð, þçöíöí hàãëû îëìàñûíà àç äà îëñà øöáhÿ åò-
ìèð. Òÿëãèí òåõíèêàñûíûí òÿñèðè âÿ ýöúö hàããûíäà áèð ÷îõ åëìè ÿñÿðëÿð éàçûëìûø,
îõøàð ìèñàëëàð ìöõòÿëèô òÿúðöáÿëÿðëÿ òÿñäèã îëóíìóøäóð.
Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè âÿ îíà ÿñàñëàíàí ìàòåðèàëèñò äöíéàýþðöøëÿðè úÿìèééÿ-
òÿ àíàëîæè òÿëãèí ìåòîäëàðû èëÿ çîðëà ãÿáóë åòäèðèëèð. Èíñàíëàð îíëàðà êöòëÿâè èíôîð-
ìàñèéà âàñèòÿëÿðèíäÿ, àêàäåìèê ãàéíàãëàðäà "åëìè ïëàòôîðìà"äà òÿãäèì îëóíàí
hÿéàòûí òÿêàìöë éîëó èëÿ ÿìÿëÿ ýÿëìÿñè âÿ èíêèøàôû èäåéàñû òÿëãèíè èëÿ ãàðøûëà-
øûð, áóíà ÿhÿìèééÿò âåðìèð, îíó hÿãèãÿò êèìè ãÿáóë åòäèêëÿðè çàìàí çÿêàíûí åëå-
ìåíòàð ïðèíñèïëÿðèíÿ ãàðøû ÷ûõäûãëàðûíû áèëìèðëÿð.
Áó òÿëãèí àëèìëÿðÿ äÿ òÿñèð ýþñòÿðèð. Ýÿíú àëèìëÿðäÿí áèð ÷îõó ïåøÿëÿðèíäÿ
éöêñÿëäèêëÿðè çàìàí äàhà ÷îõ ìàòåðèàëèñò áàõûøëàðà èñòèíàä åäèðëÿð. Òÿêàìöë÷ö
àëèìëÿðäÿí áèð ÷îõó òÿëãèíèí òÿñèðè àëòûíäà òÿêàìöë÷ö ôÿðçèééÿëÿðÿ åëìè èçàh
òàïìàã úÿhäëÿðèíè äàâàì åòäèðèðëÿð, hàëáóêè áó úÿhäëÿð hÿëÿ XIX ÿñðäÿ åëì òÿ-
ðÿôèíäÿí áèðäÿôÿëèê ðÿää îëóíóá...
Àììà ÿí áþéöê òÿhëöêÿ îíäàäûð êè, àëèìëÿðè ìàòåðèàëèñò âÿ òÿêàìöë÷ö îëìà-
üà ìÿúáóð åäÿí ìåõàíèçìëÿð äÿ âàð. Ýÿíú àëèì Ãÿðá þëêÿëÿðèíäÿ ïåøÿ íÿðäè-
âàíûíäà éöêñÿëìÿê, äîñåíò, ïðîôåññîð îëìàã, åëìè æóðíàëëàðäà ìÿãàëÿ äÿðú åò-
ìÿê ö÷öí åëìèí öìóìè øÿêèëäÿ ãÿáóë îëóíìóø ìöÿééÿí ñòàíäàðòëàðûíà óéüóí
ýÿëìÿëèäèð. Áó ñòàíäàðòëàðëà ýþðÿ, ýÿíú àëèì òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí hÿãèãèëè-
éèíè òÿðÿääöäñöç ãÿáóë åòìÿëèäèð. Áó ñèñòåì àëèìëÿðè þç hÿéàòûíû âÿ êàðéåðàñû-
íû ìàòåðèàëèñò èíàìûí åhêàìëàðû íàìèíÿ ãóðáàí âåðìÿéÿ ìÿúáóð åäèð.
"Åëì äöíéàñû òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíÿ ÿñàñëàíìàüà äàâàì åäèð" êèìè úöìëÿ-
ëÿðèí àðõàñûíäà ýèçëÿíÿí hÿãèãÿò äÿ ìÿhç áóäóð. Àíúàã òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè-
íèí áåëÿ ìöäàôèÿ îëóíìàñûíûí ñÿáÿáè îíóí hÿð hàíñû áèð åëìè ôàêòà ÿñàñëàíìà-
ñû äåéèë, éàëíûç îíóí áèð íþâ èäåîëîæè çÿðóðÿò îëìàñûäûð âÿ éàëíûç áÿçè àëèìëÿð hÿ-
ãèãÿòè ýþðÿðÿê áåëÿ äåìÿê ãÿðàðûíà ýÿëèðëÿð: "Êðàë êè, ÷ûëïàãäûð".
Áó êèòàáûí äèýÿð áþëìÿëÿðèíäÿ áèç ñèçëÿðèí äèããÿòèíÿ àëèìëÿðèí òÿêàìöë íÿ-
çÿðèééÿñèíè ñöãóòà óüðàäàí ìöàñèð êÿøôëÿðèíè ÷àòäûðàúàã, åëÿúÿ äÿ Éåðäÿ hÿéà-
òûí øöóðëó øÿêèëäÿ éàðàäûëìàñûíû ñöáóò åäÿí äàíûëìàç ôàêòëàðû ìöçàêèðÿ åäÿúÿ-
29

31. éèê. Îõóúó òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí éåýàíÿ ìÿãñÿäè èíñàíûí éàðàäûëûøû ôàêòûíû èí-
êàð åòìÿê îëàí àøêàð áèð éàëàí îëìàñûíûí øàhèäè îëàúàã. Öìèä åäèðèê êè, îõóúó
áèçÿ èëàhè òþhôÿ îëàí ìÿíòèãëè äöøöíúÿ áàúàðûüûíû âÿ òÿìèç àüëû äóìàíëàíäûðàí
ìàòåðèàëèçìèí "ñåhðëè úàçèáÿñèíäÿí" àéûëàúàã âÿ áó êèòàáäà îõóäóãëàðû hàããûí-
äà þçö èëÿ òÿêëèêäÿ ãàëàíäà úèääè ôèêèðëÿøÿúÿê.
Áó ñåhðäÿí ãóðòóëìàüû äöøöíÿí èíñàí ÿñàññûç, ñóáéåêòèâ ðÿéëÿðè áèð êÿíàðà
àòàðàã à÷ûã âÿ òÿëãèíñèç äöøöíÿðñÿ, àøêàð hÿãèãÿòè ýþðÿúÿê. Ìöàñèð åëìèí ôàêò-
ëàðû úàíëû îðãàíèçìëÿðèí éàðàíìàñûíûí hàäèñÿëÿðèí òÿñàäöôè çÿíúèðè éîõ, Àëè Çÿ-
êàíûí øöóðëó éàðàòìàñûíûí íÿòèúÿñè îëäóüóíó èñáàò åäèð. Èíñàíûí hå÷ íÿäÿí, áèð
äàìúû ìàéåäÿí íåúÿ äöíéàéà ýÿëäèéèíè äöøöíìÿê, éàõóä äà Éåðäÿ áöòöí úàí-
ëûëàðûí ìöêÿììÿë ãóðóëóøóíó ýþðìÿê êèôàéÿòäèð. Î çàìàí hÿéàòûí éàðàíìà
hÿãèãÿòè îíóí ãàðøûñûíäà áöòöí äÿãèãëèéè èëÿ ñÿðýèëÿíÿúÿê.
ßýÿð îõóúóëàðûìûç Éåðäÿ hÿéàòûí éàðàíìà ìÿñÿëÿñèíè äàhà äÿðèíäÿí íÿçÿð-
äÿí êå÷èðìÿê èñòÿñÿ, áèç îíëàðà Ùàðóí Éÿhéàíûí "Èíñàíûí éàðàäûëìàñû ìþúöçÿ-
ñè" âÿ "Ùöúåéðÿ ìþúöçÿñè" êèòàáëàðûíû îõóìàüû òþâñèéÿ åäèðèê. Òÿêàìöë÷ö àëèì-
ëÿðèí éàëàíûíû à÷àí áó òÿäãèãàòëàð äàðâèíèçìè óçóí ìöääÿò òÿáëèü åäÿíëÿðÿ äÿ
úàâàá âåðèð...
30

32. Éàðàíìà hÿãèãÿòèíè äàíàí áó åhêàì÷û òÿêàìöë èäåéàñûíûí êþêëÿðè äÿðèí êå÷-
ìèøÿ ýåäèð. Ãÿäèì éóíàí àòåèñò ôèëîñîôëàðûíûí áèð ÷îõó Éåðäÿ hÿéàòûí éàðàíìà-
ñûíû òÿêàìöë÷ö áàõûøëàðëà ÿñàñëàíäûðûðäû. Ôÿëñÿôÿ òàðèõèíÿ íÿçÿð ñàëäûüûìûç çà-
ìàí áèç òÿêàìöë÷ö èäåéàëàðûí àòåèñò äöíéàýþðöøöíöí âàðëûüû ö÷öí çÿìèí òÿøêèë
åòäèéèíè ýþðÿðèê.
Ìöàñèð ôóíäàìåíòàë åëìèí èíêèøàôûíäà ÿñàñ ðîëó àíòèê àòåèñò ôÿëñÿôÿ äåéèë, Éà-
ðàäàíà èíàì áþéöê ðîë îéíàéûð. Ìöàñèð äþâðöí áèð ÷îõ ìÿøhóð àëèìëÿðè äÿðèí èíà-
ìà ñàhèá èíñàíëàð îëìóø, åëì îíëàð ö÷öí ñàäÿúÿ Óúà Éàðàäàíûí Ñîíñóç Ìöä-
ðèêëèéèíÿ ÷àòìàã âÿ éàõûíëàøìàã èìêàíû îëìóøäóð. Áÿøÿðèééÿòèí áþéöê àëèìè Ëåî-
íàðäî äà Âèí÷è, ôóíäàìåíòàë àñòðîíîìèéàíûí áàíèëÿðè Íèêîëàé Êîïåðíèê, Èîhàíí
Êåïïëåð, Ãàëèëåî Ãàëèëåé, ïàëåîíòîëîýèéàíûí ÿñàñûíû ãîéàí Æîðæ Êöâéå, áîòàíè-
êà âÿ çîîëîýèéà åëìèíèí ÿñàñûíû ãîéàí Êàðë Ëèííåé, "áÿøÿðèééÿò òàðèõèíèí ÿí ìÿø-
hóð àëèìè" êèìè òàíûíàí Èñààê Íéóòîí äÿðèí èíàìà ñàhèá èíñàíëàð îëìóø âÿ Êàè-
íàòäàêû áöòöí úàíëûëàðûí Àëè Éàðàäàí òÿðÿôèíäÿí éàðàäûëäûüûíà èíàíàðàã þç hÿ-
éàòëàðûíû åëìÿ ñÿðô åòìèøäèëÿð.5
XX ÿñðèí ÿí áþéöê àëèìè êèìè ãÿáóë îëóíàí Àë-
áåðò Åéíøòåéí ñÿìèìè áèð èíàì ñàhèáè èäè. Î, àëèìèí ìèññèéàñûíûí íÿäÿí èáàðÿò
îëìàñû ñóàëûíà áåëÿ úàâàá âåðìèøäè:
"Ìÿí ãÿëáèíäÿ ìþhêÿì èíàìû îëìàéàí àëèìè òÿñÿââöð åäÿ áèëìèðÿì. Áóíó
áåëÿ äÿ èôàäÿ åòìÿê îëàð: Àëëàhà èíàìà ÿñàñëàíìàéàí åëìÿ èíàíìàã ãåéðè-
ìöìêöíäöð".6
Ìÿhøóð àëìàí ôèçèêè, ìöàñèð ôóíäàìåíòàë ôèçèêàíûí ÿñàñûíû ãîéìóø Ìàêñ
Ïëàíê èñÿ áåëÿ äåìèøäè: "Òÿäãèãàò ñàhÿñèíäÿí àñûëû îëìàéàðàã åëìëÿ úèääè ìÿø-
üóë îëàí hÿð êÿñ åëì ìÿáÿäèíèí ãàïûñûíäà áåëÿ áèð hþêì ýþðÿ áèëÿð: "Èìàí
åò, áó èíàì åëÿ áèð ìÿôhóìäóð êè, áóíäàí hå÷ áèð àëèì èìòèíà åäÿ áèëìÿç".7
Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè èñÿ ñàäÿúÿ XIX ÿñðäÿ ýåíèø éàéûëàí âÿ ãÿäèì êå÷ìè-
øèí "äèðèëÿí" ìàòåðèàëèñò ôÿëñÿôÿñèäèð. Ìàòåðèàëèçì Éåðäÿêè hÿéàòûí ìÿíáÿéèíè
ìàääè øÿðòëÿðëÿ èçàh åäÿðÿê éàðàäûëûø hÿãèãÿòèíè èíêàð åäèð. Ìàòåðèàëèçì ôÿëñÿ-
2ÔßÑÈË
ÒßÊÀÌÖË ÍßÇßÐÈÉÉßÑÈÍÈÍ
ÒÀÐÈÕÈ HÀÃÃÛÍÄÀ
ÃÛÑÀ ÌßËÓÌÀÒ