төрөл үг, төрөл утгат үг биш, төрөл үгийн төрөл зүйл, төрөл үгийн хэмжээ дамжаа,

1. МОНГОЛ ХЭЛНИЙ ТӨРӨЛ ҮГ
Д-р Ж.Бат-Ирээдүй
МУИС-ийн ШУС-ийн ХУС-ийн
МХХШТэнхим
2014.04.10-11

2. ТӨРӨЛ (УТГАТ) ҮГ ГЭЖ ЮУ ВЭ?
• Төрөл утгат үг гэдэг бол илэрхийлж байгаа ухагдахууны
багтах ба багтаах багтаамжаар шүтэлцээтэй орших,
аймаг зүйл юмсын холбоог үзүүлэх үгийн сангийн бүлэг
нэгжийн олонлог юм.
• Ямарваа нэг юм үзэгдлийн аймаг нам бүхлийг ерөнхий
нэрлэсэн үгс бол зүйл хэсгийг нэрийдсэн үгсийг
харьяалж байдаг бөгөөд нэгэн утгын оронд багтана.
• Олон утгат үг нь олон үглэврийн учир шалтгааны болон
зүйлчилсэн харьцааг илэрхийлэх үгийн сан-утгазүйн ай
юм.
• “Утгын хувьд ялгаатай боловч нэгэн төрөл зүйл ангид
хамаарах бүлэг үгсийг төрөл үг буюу гипоним гэнэ.
ОЦМХ:333

3. Төрөл үгийн ангилал
• Төрөл нэр, төлөөлсөн нэр гэж ангилна.
• Төрөл нэр нь үгийн ухагдахууны багтаамжаар явцуу
ерөнхийлөх чанар эрэмбээр доогуур бусад үгэнд
багтан эрхшээгдсэн үгс юм. Жнь: хуш, хус, нарс,
улиас, хайлаас, хар мод, гацуур гэх мэт мод хэмээх
аймагт багтсан доод буюу төрөл нэр болно.
• Төлөөлсөн нэр нь ухагдахууны багтаамжаар өргөн,
ерөнхийлөх чанар эрэмбээр дээгүүр, бусад үгийг
багтаан эрхшээсэн үг юм. Мод гэдэг бусад хуш хус-
тай жишвэл төлөөлсөн нэр болно.

4. Төрөл нэрийн төрөл
• Төрөл нэр нь нэрээс гадна үйл үгээр байна.
Оёх гэдэг үгийн хүрээнд шаглах, хавах,
нэвтгэлзэх, хөвөрдөх, эмхэрдэх, торгох гэх
мэт оёх үйлийн төрөл багтмой.
• Төрөл утгат үгийн төлөөлсөн нэрс төрөл
нэрсээ шатлан харьяална. Жишээ нь:
банхар, хоточ нохой, нохой, амьтан, шим
ертөнц гэх мэт.

5. Монгол төрөл үгийн онцлог
• Хэн хүний сэрэгдэн хэлэхүй төлөөлсөн нэрээрээ хэрэглэгдэх
төрөл утгат үгс олон.
• Мал: хонь, ямаа ...
• Дөрвөн улирал ...
• Таван цул:
• Таван эрхтэн:
• Таван махбод:
• Есөн эрдэнэ:
• Арван хоёр жил:
• Арван цагаан буян:
• Арван хар нүгэл: биеэр үйлдэх: алах, хулгайлах, буруу хурьцах,
Хэлээр үйлдэх: худал хэлэх, хов ярих, чалчих, хэрэлдэх, сэтгэлээр
үйлдэх: илүү үзэх, хөнөөхийг бодох, буруу үзэл сэлт.

6. Төрөл утгат үгийн харьцаа
• Тэнгэр мандал утгын оронт: ангараг, буд ...
• Шим ертөнц утгын орон: хүн төвт, аав ээж, амьтан
төвт, хонь ямаа, ургамал төвт, хар мод, сарнай,
мойл, хиаг,
• Сав ертөнц утгын оронт: газар төвт, боржин, элс
шороо, ус төвт, гол мөрөн, байгалийн үзэгдэл төвт,
салхи, шуурга, цахилгаан, эд агуурс юм төвт: гэр
орон, ташуур, хувин, өрөм
• Хөдөлгөөн утгын оронт: тэнгэр мандал: ургах,
хүүшлэх, шим ертөнц: ярих, явах, бодох, хазах, сав
ертөнц: хагарах, хуучрах, унах, ярайх, хийсвэрлэл
утгын орны хөдлөл: хорлох, алгадах, шүглэх, авах

7. Төрөл үгийн багтаамж
• Төрөл үгийн багтаамж төрөл төрлөөр
байна.
• Ангаахай, алманцог - мазаалай, ногуул -
шилүүс, бамбар, шовшоорой – хүдэр,
янгуудай – бор гөрөөс, бэлтрэг, бор, бөжин,
хээл, хуй, гөлөг, гөлчгий, монио, мөндөл,
ишиг, хурга, унага, ботго, тугал гэх мэт
• Ертөнцийн гурван цагаан: өсөхөд шүд
цагаан, өтлөхөд үс цагаан, үхэхэд яс цагаан.

8. НОМЗҮЙ
• Хамтын, “Орчин цагийн монгол хэлний үгийн
сангийн үндэс”, Уб.,
• Б.Идэрбаяр, 2005, “Монгол хэлний төсөөт үг”,
Уб., 87 тал
• Д.Бадамдорж, 2006, “Монгол хэлний үгийн
сангийн утгазүй”, Уб., 217-20 дах тал.
• Б.Мөнгөнцэцэг, 2012, “Монгол хэлний
ойролцоо зэргэд”, Уб., 74-81 дэх тал.
• Хамтын, 2012, “Орчин цагийн монгол хэл”, Уб.,
333 дэх тал.