Монголчуудын мал тамгалах ёсны уламжлал ба орчин үед хэрхэн хэрэглэж буй тухай энд дурдана. Хангук Гадаад судлалын Их Сургуулийн боловсрол судлалын докторант нарт уншсан лекц

1. МОНГОЛЫН МАЛ ТАМГАЛАХ
ЁС ЗАНШИЛ БА ОРЧИН ҮЕ
Ж.Бат-Ирээдүй
Монгол Судлалын Хүрээлэн
Hankuk University of Foreign Studies
15th May, 2012, Graduate School

2. Им тамгын учир
• Дэлхийн олон угсаатан ард түмний дотор
харилцан холбогдох харь элэгтэн, хамаатан
саднаа ялгах олон тэмдэг эртнээс үүсчээ.
• Овгийн дотор хөдөлмөрийн хуваарь үүсэхийн
хэрээр өөрийн өмч хөрөнгөө ялгах, таних
мэдэх хэрэгцээнээс тамга тэмдэг үүссэн.
• Монголчууд лавтайяа МЭӨ 1 мянган жилийн
тэртээгээс мал сүргээ тамгалж эхлэжээ.

3. Тамга, тэмдэг гэхийн учир
• Дундад зууны үеэс ноёд язгууртны сүрэг
мал ялгах тэмдгийг “тамга”, албан
хамжлага, шавь ардын өмчийн малын
таниулах дүрсийг “тэмдэг” гэж нэрийдэх
болж.
• Зарим нутагт “дүрэм”, “хайрлага, хайсан”
гэж ярьж хэлэлцдэг байна.
• Шинэ тамгыг хошуу ноёноосоо авдаг
уламжлал байжээ.

4. Тамганы дүрс тэмдэг бэлгэдэл
• Тамгыг нэг тэмдэг нэмэх юм уу, дүрсийг
өөрөөр байрлуулах зэргээр шинэчилж
байдаг учир тамга давтагддаггүй аж.
• Малын тамгыг ҮСЭН ТАМГА, МАХАН ТАМГА
гэж үндсэн хоёр хуваадаг. Үүнээс үндэслэн
хөрсөн тамга, махан тамга гэж ялгах ёс
байна.
• “Урт хөлийн мал мянга хүрлээ, мал хайрах
тэмдэг хайрлана уу” хэмээн ноёноос гуйдаг.

5. ҮСЭН ТАМГА ГЭЖ ЮУ ВЭ?
• Малын тамгыг аргалын цогоор бага зэрэг
халааж дарахыг үсэн тамга гэнэ.
• Үсэн тамгыг махан тамга дарах болоогүй
юм уу түр хугацаагаар дарахад ашиглана.
Тухайлбал халууны улиралд махан тамга
дардаггүй, учир нь өтөж муудах аюултай.
• Эсвэл намар малын үс ургахааргүй хэт
оройтвол үсэн тамга дарна.
• Хүний түр тавьсан малд үсэн тамга дарна.

6. ХӨРСӨН ТАМГА ГЭЖ ЮУ ВЭ?
• Үсэн тамга дарахдаа хэтэрхий халуун
тамгаар үүнээс давуулж дарвал уул малын
арьсны өнгөн хэсэгт хүрч хөрс нь түлэгдэж
гарсан тамгыг ХӨРСӨН ТАМГА гэнэ.
• Хөрсөн тамгыг өнгөн хөрсөн дээр дарсан
бол 2-3 жил болоод арилна.
• Хөрсөн тамгыг хэт гүн дарвал махандаа
хүрч, ихэнхи малд тамганы оронгоор шар
цагаан үс ургадаг.

7. МАХАН ТАМГА ГЭЖ ЮУ ВЭ?
• Тамгыг маш сайн улайтал халааж малын
арьс хөрсийг түлэгдтэл дарах тамгыг МАХАН
ТАМГА гэнэ.
• Махан тамга дарсан байдлаасаа болж хэд
дахин том болох бөгөөд үүнийг малчид
“тамганы өсөлт” хэмээн нэрлэдэг.
• Энэ нь тамгыг хэрхэн дарсанаас шалтгаана.
Тухайлбал, хаана нь, ямар даралтаар, яаж
дарсанаас шалтгаална гэсэн үг юм.

8. ТАМГА ХЭРХЭН ДАРАХ ВЭ?
• Малыг тамгалахдаа аль болох
тайван, бөгөөд хөдөлгөөнгүй байлгах
хэрэгтэй.
• Үүний тул нэг малыг олон хүн барьж хүчээр
ямар ч хөдөлгөөнгүй болгох хэрэгтэй.
• Тамганы халаалт, болон даралтыг маш сайн
тохируулах ёстой.
• Хэтэрхий хүчтэй дарах юм уу, хэт халуун
тамгаар дарсан малын тамга шарх сорви
болон мал өвдөж зовно.

9. Хэн ямар тамга хэрэглэж ирэв?
• Монголын олон үндэс ястан өөр өөрсдийн
тамга хэрэглэж иржээ.
• Тухайлбал өөлдүүд гал тамга, алтайн
урианхайчууд нуман тамга, захчингууд дэгрээ
тамга, дөрвөдүүд саран тамгаараа бусдаас
ялгарч байж.
• Олон үндэстнийг тамгаар нь ялгаж, “Гал
тамгатай өөлдүүд, ганзага имтэй
өөлдүүд, Галдан бошготын өөлдүүд” гэх
мэтээр хэлдэг.

10. ТАМГАНЫ ТӨРӨЛ ЗҮЙЛ
• Монгол үндэстэн ястнууд нэг төрлийн тамга
хэрэглэж ирсэн боловч дотроо үндсэн
тамганаас салбарласан нарийн ялгаатай.
• Тухайлбал дөрвөдийн саран тамгыг нүцгэн
сар, нэг өргөстэй сар, хоёр өргөстэй сар, зүүн
тотготой сар, баруун тотготой сар, хоёр
тотготой сар, зүүн тотготой нэг өргөстэй
сар, зүүн тотготой хоёр өргөстэй сар, баруун
тотготой нэг өргөстэй, баруун тотготой хоёр
өргөстэй, хоёр тотготой нэг өргөстэй сар гэх
мэт ялгаж байж.

11. ЯМАР МАЛЫГ ТАМГАЛАДАГ ВЭ?
• Монголчууд малаас адуу тэмээг голлон
тамгаладаг.
• Үхэр тамгалах нь төдийлөн элбэг биш.
• Үхэр тамгалавал жижиг тамга хийж
хамар, эвэр, завьж тэргүүтэнд, хэрэв бог
мал буюу хонь, ямаа бол чихэнд нь дарах
нь буй.
• Адууг ихэнхидээ дааган нас буюу 2 насанд
нь намрын сүүл сард сэрүүн цагт тамгална.

12. УНАГА ТАМГАНЫ НАЙР
• Халхчууд намартаа “унага тамганы
найр”, “тавилганы найр” гэж хоёр найр хийнэ.
• Энэ өдөр нь бар өдөр байдаг. Ийм учраас
зарим газар “унага барлах” гэж хэлэлцдэг.
• Тогтсон өдөр өглөө эрт адуугаа хураан гүүгээ
сааж эхлэнэ.
• Үдийн хэрд гүүн зэлнийхээ гадсан дээр идээ
будаа хүргэн, сан тавина.
• Тэгээд зэлний дэргэд аргалын галд тамгаа
улайсган ууган унаганаасаа эхлэж тамгална.

13. Тамганы найр
• Унага тамгалж дууссаны дараа тамгаа галд
халааж гэрт буй сөнтэй айраганд эсвэл
зэлний дэргэдэх айрганд дүрнэ.
• Тамгыг заавал айрганд сойх бөгөөд гүү
бариагүй бол гүү барьсан айлын зэлэн дээр
адуугаа хурааж унагаа тамгална.
• Тамгаа айрганд сойсны дараа тамгаа сүүнд
дүрж “тамганы хишиг” хэмээн хүн бүрийн
гар алган дээр дусааж, амсуулж ёсолно.

14. Тамганы найр
• Үүний дараа “унага тамганы гурав” хэмээн
хүн бүрт айраг сөгнөнө.
• Тамганы найранд ирсэн хүнийг айргаар
шахаж бөөлжүүлбэл сайн гэх бөгөөд гадаа
гаргалгүй ширдэгээ сөхөж бөөлжүүлдэг
ёстой. Хэрэв гадаа гарвал ирэх жил гүү
хусрах буюу хээл хаяна гэж цээрлэн үздэг.
• Халхад саамаа их бага ялгаагүй заавал
дамжилж явдаг нь адууг баярлуулах ёс аж.

15. Тамганы цээрийн ёс
• Тамгатай холбоотой ёс цээр олон буй. Үүнд:
• Газарт гударч болохгүй.
• Шороон дээр тавьж болохгүй.
• Дүрсээр нь хүн болон газар тамгалахгүй.
• Өөр хүнд шилжүүлэх, хэрэглүүлэхийг цээрлнэ.
• Хөргөсний дараа сайн цэвэрлэж, айргийн тос
юм уу, шар тосоор тосолж тавина.
• Тамгыг хадганд ороож хананы толгойнооос
зүүх буюу авдарт хийж хадгална.

16. Тамга хийлгэх ёс
• Нүүж суухдаа тамгаа бурхан тахилтай хамт
ачдаг.
• Тамга удаан жил хэрэглэгдэж муудсан бол
шинээр хийлгэнэ.
• Хийлгэхдээ хариуд нь голдуу бод мал өгдөг.
• Тийм учраас “тамга бодын үнэтэй” гэдэг үгтэй.
• Гэвч халуун хошуут мал хонь өгч болно.
• Дархан хүн ураа гаргаж 1000 адуу тамгалахад
элэхгүй байхаар ямар нэг гагнаас, нөхөөсгүй
бат бөх байхаар хийж өгдөг.

17. НОМЗҮЙ
• “Монгол ёс заншил, зан үйлийн
товчоон”, Г.Цэрэнханд, Д.Лонжид, Уб., 2009
• Х.Пэрлээ, “Монгол түмний гарлыг тамгаар
хайн судлах нь”, Уб., 1975,
• Г.Пүрэвдорж, “Ойрад монголчуудын малын
им, тамга”, Уб., 2008,

18. Монголын Үндэсний музейн тамганы
цуглуулга

19. Намрын адаг сар цас оржээ

20. Адуугаа хураана

21. Адуучин хүү тус хүргэнэ

22. Тамгалж байгаа нь

23. Адуучин Ганзориг

24. Тамганы хишиг хүртэж байгаа нь

25. Тамганы хишиг хүртэхүй

26. Унага тамгалахаар авчирч байна

27. Унага тамгалах ёс

28. Унага тамгалах нь

29. Тамганы хэв

30. Унага тамгалалцаж байгаа нь

31. Тамганы хэв

32. Тамга дарсан байдал

33. Шинэхэн дарсан тамганы байдал

34. Тамганы найр эхэллээ

35. Хорхог гэдэг хоол хийж зочдоо дайлж байна

36. Айраг ууж, хорхог иднэ

37. Гэрт айраг ууж байгаа нь

38. Тамгалуулсан унага

39. Тамгалж байгаа нь

40. Отрын адуучны гэр

41. Аргалын галд тамгаа халаана

42. Хөдөлгөөнгүй сайн барьж өгнө

43. Адуучин айлын бэлдсэн идээн ундаа

44. Тамга халааж байгаа нь

45. ТӨГСӨВ
Анхааран сонссонд баярлалаа