Чингис хааны уг гарлын товч тойм.

1. “Чингис хаан”-ны уг
гарвалын товч тойм
Түүхийн 4-р курс
Ж.Буяндэлгэр

2. Оршил
• Монголчууд эрт дээр үеэс эхлэн өөрсдийн уг гарал удам угсаагаа сайн
мэдэж байхыг эрхэмлэдэг, үнэхээр ч сайн мэдэж байсныг түүхийн
баримт гэрчилнэ. Түүний нэг нь бидний өвөг дээдсийн туурвисан
“Монголын нууц товчоо” юм. Нууц товчооноос үзвэл, язгуурын
монголчууд бүр 8-р зууны үеэс овог хэрэглэж байсан бөгөөд Чингис
хааны үед хүний өөрийн нэр, овгийн нэр хоёроос бүтсэн хоёр нэрийн
тогтолцоотой байсан байна. Тухайлбал: “Хонгирадын Дэй сэцэн,
Татарын Тэмүжин үгэ, Хонхотаны Чирха өвгөн, Сүлдүсэний Сорхон
шар, г.м”

3. Тэргүүн бөлөг
Тэмүүжиний уг гарвал
“Бөртэ Чиноос Чингис богд” хүртэлх

4. “Монголын нууц товчоо”
• Монголын нууц товчооны эхэнд “Чингис хааны узуур дээд тэнгэрээс
заяат төрсөн Бөртө чоно ажгуу. Гэргий ину Хоо марал ажээ. Тэнгис
гэтэлж ирэв. Онон мөрний тэргүүнээ, Бурхан халдунаа нутаглаж
төрсөн Батачихан ажгуу.”

5. 1-“Бөртэ Чоно”
• Зарим түүхчид Тэнгис далай гэдэг нь Хөвсгөлийн орчим байдаг
Тэнгис голыг гатлан Бурхан Халдунд хүрсэн болов уу. Мөн язгуурын
Монголын нэгэн овгийн зонхилогч нь Бөртэ, түүний цол нь Чоно
байсан гэж үздэг
• Лу.А.то-д Энэтхэгийн эн тэргүүн Маха Самади хаанаас үндэслэн
олон жил болсоны хойно тэнгэрийн хөвүүн Бөртэ-Чоно төрөв гэсэн
байдаг.
• Хүзүү сандалт хааны хүү Алтан сандалт 3 хүүтэй.
• Борочу, Шибагучи, Бөртэ Чино

6. • Эдүгээ Бэтэ* Монголын газраа хаадын ураг дэлгэрсэн нь ... Төвдийн
Сээр сандалт хаанаас долоон үе болохуйд, Далай совин хааныг Лоам
нэрт түшмэл хороож хаан ор суусанд Борачу, Шибагучу, Бөртэ
Чоно хэмээх гурван хөвгүүн нь бус газарт буруудан, отгон хөвүүн нь
Гүнбо- гийн газраа одож. Тэндээ үл идээшин гэргий Хоо марал юүгээ
авч Тэнгис гэтлэн дорно зүгт Байгаль хэмээх мөрний хязгаар Бурхан
халдун нэрт уулнаа ирэв ... Бэтэ гийн улс хотлоор зөвшин энэ
язгууртан ажгуу. Ба бүрнээ эхин үгүйеэ, үүнийг ноён өргөе хэмээн
түүний зарлигаар явжээ. “Са.С.Э.то”
* Хятадын бэй-ди хэмээх үг. Эртний умардын нүүдэлчдийг зааж буй.

7. 1934 онд хэвлэгдсэн А.Амарын
“Монголын товч түүх” номонд.
Нанхиад сурвалжид:
Нангиад улсад Хуан Ди-гийн дараа Тан улс, Юй улс, Ся улс* хэмээн
байсан бөгөөд сүүлийн Ся улсын эцэс дэх Зе хааны хүү Шунь Вэй эцгийн
олон эхнэрийг эм болгон авч, буруулан хойд талд, малыг дагаж
нутаглан аж төрж, улсын нэрийг Хүннү хэмээн нэрийдэв. Энэ нь
Монгол улс мөн хэмээжээ. Мөн Ся улсын дараагаар Шан улс, Жоу улс,
хоёр байсан бөгөөд Шан улс нь Монголын Гүйфань, Жоу улс нь Зиньжун
ба Шаньжун хэмээн нэрийдэж байв хэмээжээ.

8. 2- “Батачихан”
• Бөртэ чино Гуа маралын хүү. Овгийн зонхилогч.
• Хожмын сурвалж болох Саган сэцэн Эрдэнийн товчдоо Бөртэ Чино
Батасхан, Бата чаган гэсэн 2 хүүтэй байсан хэмээн бичсэн байдаг.
• Дарма Гүүш- Алтан хүрдэн мянган хигээст бичигт Батасаны үр
Тайчууд хэмээмүй хэмээх өгүүлбэр байдаг.

9. • 2-Батачиханы хүү,
• 3-Тамача,
• 4-Хоричар мэргэн “МНТ хамгийн
анхны мэргэн цолтой хүн,
• 5-Уужим буурал,
• 6-Саль хачу,
• 7-Их нүдэн,
• 8-Шим сочи,
• 9-Харчу,
• 10-Боржигдой мэргэн
Монголжин гуа гэргийтэй,
• 11-Торголжин баян-Борогчин гоо
хатантай-Боролдой Суялби нэрт
зарцтай-Дайр бор морьтой. Дува
сохор, Добу мэргэн 2 хүүтэй.

10. 12-“Дува сохор”
• Духан дундаа ганц нүдтэй- 3 нүүдлийн газар хардаг “МНТ”
• Түнхлэг горхи руу нүүж явсан бөлөг иргэдийн дотор Алан гоо нэртэй
хатан байхыг олж харан дүү Добу мэргэнд гэргий болгон авч өгсөн.
• “Доной, Догшин, Эмлиг, Эрх дөрвөн хүүтэй. Тэд Ойрд өөлд, Баатуд,
Хойд, Хэрэнүгүд 4 овогтон болсон.”*
* Саган сэцэн. Эрдэнийн товч
Нууц товчоо, Алтан товч, Шар тууж, Юан Ши зэрэгт эдгээр хөвүүдийн тухай мэдээ байдаггүй.

11. 12- “Добу мэргэн”
• Торголжин баяны дэд хөвүүн. Хорилардай мэргэний охин Алан-гоог
гэргий болгон авсан. Тэдний дундаас Бэлгүнүтэй, Бүгүнүтэй нэртэн
төрсөн.
• Малиг баяудын ядуу хүнээс гөрөөсний махаар худалдаж авсан
зарцтай.
• Түүнийг нас барсаны дараа эхнэр Алан-гоо нь гурван бутач хүү
төрүүлсэн. Буху Хатаги, Бухату Салжи, Бодончар мон-хан нэртэн.

12. 13- “Бэлгүнүдэй, Бүгүнүтэй
• Бэлгүнүт, Бүгүнүт овогтан болсон. Энэ хоёр овог Монголын зонхилогч
хаад ноёдын алтан ургийн гол цөм болсон Монгол Нирун аймгийн
бүрэлдэхүүнд эс багтсан ба эгэл жирийн хүмүүсээс бүрдэл болдог
Монгол Дарлигин аймгийн бүрэлдэхүүнд “боол” гэсэн нэртэйгээр
багтан орсон.*
• “Алан-гоо эхийн сургааль”
*Ш.Цэен-Ойдов, МНТ хүний түүхэн товчис, УБ.2005

13. 13- “Буху Хатаги”, “Бухату Салжи”
• Бэлбэсэн Алан-гоо хатнаас төрсөн. Хатагин, Салжиуд овогтан
болсон.
• Нэрээс нь харвал ихэр байх боломжтой.
• “Алан-гоог нас барсны дараа Буху Хатаги зонхилон захирч байсан
боловуу гэж зарим судлаачид үздэг. Учир нь өмч хуваахад Бодончарт
хувь эс өгсөн. Мөн сүүлд Буху хатаги ах нь өөрөө Бодончарыг хайж
сураглаж олж авсан зэргээс ийнхүү дүгнэсэн бололтой.”*
* Ш.Цэен-Ойдов, МНТ хүний түүхэн товчис, УБ.2005

14. 13- “Бодончар мон-хан”
• Хиад Боржигон овогтны өвөг дээдэс. X зууны эцэсээс XI зууны эхэн
үед амьдарч байсан.
• Буядуу хэмээн өмч эс өгсөн. Онон мөрөн өөд одон тэндээ өвсөн
ембүүл барьж амь зууж байсан.
• Дүйрэн уулын араас Түнхэлэг горхи уруу нэгэн бүлэг иргэн нүүж
ирсэнийг эзлэн авсан. Тэндээс Жарчиуд Аданхан Урианхан овгийн
нэгэн жирэмсэн эмийг өөрт авсан. Тэр эмээс төрсөн хүү Жажирадай
нь Жадран овгийн өвөг болсон.

15. • Мөн тэр эм Бодончарт ирээд нэгэн хүү төрүүлсэн ба барьж авсан
эмээс төрсөн хүү хэмээн Бааридай гэж нэрлэсэн. Түүний хөвүүд
манан мэт олон болсон учир мэнэн Баарин овогтан болсон.
• Бодончарын захирч байсан аймгууд нэгэн холбоонд орж тэр нь
Монгол улс хэмээн нэрлэгдэх болсон ба XI зууны үед Кидан улс,
“Мынгули улс”- тай харилцаж байсан тухай мэдээ байдаг. Тэгэхээр
монгол аймгуудын холбоог яваандаа “Монгол улс” гэх болж түүнийг
мэдэн захирсан хаан нь Бодончар бөгөөд үүнээс үзэхэд Бодончар
мунхаг биш харин Бодончар мон-хан гэсэн үг байжээ гэж зарим
түүхчид үздэг.
• Бодончарыг нас барсны дараа түүний авааль эхнэрээс төрсөн хүү
Хабич баатар эцгийн ор суурийг залгасан.

16. “Жажирадай”, 14-“Бааридай”
• Жарчууд Аданхан Урианхажин*- Жажирадай- Түгүүдэй- Бүри
Булчиру – Хар хадаан- Жамуха. “Жадран овогтан” тэд болов.
• Бааридай- Чидухулбөх. Эмс олонтой байсан учир мэнэн баарин
овогтон болов. “МНТ”
• * Саган Сэцэн энэ хатанг Бодан хэмээх нэртэй байсан хэмээн бичсэн байдаг.

17. 14- “Хабич баатар”
• Бодончарын авааль эмээс төрсөн. Түүний эхийн энжинд ирсэн
бүсгүйг Бодончар авч Жэгүрэдэй (Жэгүрэйд) нэрт хүү төрүүлсэн нь
Хабич баатрын эцэг нэгт дүү нь юм.
• Хабич баатар Мэнэн Тудэн хүүтэй.
• Лу.А.то-д Хабичийн хүү Бэхи баатар түүний хүү нь Мэнэн Тудэн
хэмээн бичсэн байдаг.

18. 15- “Мэнэн Тудэн”
• Номулин нэрт хатантай. Хачи Хүлүг, Хачин, Хачигу, Хачула,
Хачигун, Харалдай, Начин баатар гэсэн 7 хүүтэй.
• Мэнэн Тудэн залуудаа нас барсан.
• Түүний дараа хатан нь 6 хүүгээ дагуулан Хэрлэний хөндийд Жалайр
аймгийг эзэлж байсан Зүрчидтэй байлдахаар мордоод тэр дайны хөлд
бүгд үрэгдсэн.
• Начин баатар өөрийн том ах Хачи хүлүгийн хүү Хайду нар амьд
үлдсэн

19. • 16- Хачи хүлүг- Хайду
• 16- Хачин- Ноёгидай “ноёхон”
• 16- Хачигу- Баруладай “Барулас”
• 16- Хачула- Их Барула “Их барула, Өчүүхэн барула,” “баулас”
• 16- Хачигун- Адархидай “Адархин”
• 16- Харалдай- Будатад “Будагад”
• 16- Начин баатар- Уругудай, Мангудай
Авааль эмээс нь Шижуудай, Доголадай нэртэн мэндлэв.

20. 17- “Хайду хан”
• Авга ах Начин баатар нь өсгөсөн.
• Нас бие гүйцсэн хойно нь өөрийн орийг залгуулсан
• Анхны хан цол авсан хүн
• Байшинхор Догшин, Чарахай Линху, Чаужин Өртэгэй нэртэн 3
хүүтэй.

21. 18- “Байшинхор”, “Чарахай Линху”,
“Чаужин Өртэгэй”
• Бар шонхор гэсэн
утгатай үг. Мөн
догшин гэдэг нь цол
нь хэмээн үздэг.
Тумбинай Сэцэн
хэмээх хүүтэй.
• Чарахай Линху хүү
нь Сэнгүм Билгэ
түүний хүү нь
Амбагай хаан юм.
мөн өөрийн бэлбэсэн
бэрийг татвар эм
болгон авч Бэсүдэй
гэдэг хүүтэй болсон.
• Чаужин Өртэгэй
Хайдугийн 3р хүү.
Оронар, Хонхотан,
Арулад, Сөнид,
Хабтурхас, Гэнигэс
гэсэн 6 хүүтэй. Тэд
цөм өөрсдийн нэрээр
нэрлэсэн овогтан
болсон.

22. 19- “Тумбинай сэцэн”
• Бөртэ Чинос эхэлсэн 19 дэх удмын хөвүүн. Байшинхор догшны орийг
залгасан хүү. Хабул хаан, Сэм Сэчүлэ хэмээх 2 хүүтэй.
• Хабул хааны хувьд 7 хүүтэй харин түүний дүү Сэм Сэчүлэгийн
Бүлтэчү баатар хэмээх 1 л хүү МНТ-нд тэмдэглэгдэн үлдсэн байдаг.

23. 20- “Хабул хаан”
• 48. Хабул хааны хөвүүд долоо бүлгээ. Анх их инү* Охин бархаг,
Бартан баатар, Хутугту Мөнгүр, Хутула хаан, Хулан, Хадаан,
Төдөгэн Отчигин эд долоон бүлгээ. “МНТ”
• 49. Охин бархагийн хөвүүн Хутугту Жүрхи. Хутугту Жүрхийн хөвүүд
Сэчэ бэхи, Тайчу хоёр бүлгээ. Жүрхин овогтан тэд болов.
• 50. Бартан баатарын хөвүүд Мэнгэтү хиан, Нэхүн тайш, Есүхэй
баатар, Дааридай Отчигин эд дөрвөн бүлгээ. Хутугту Мөнгүрийн
хөвүүн Бүри бөх бүлгээ.

24. • 51. Хутула хааны хөвүүд Жочи, Гирмагу, Алтан гурван бүлгээ. Хулан
баатарын хөвүүн Их Чэрэн бүлгээ. Бадай, Хишилиг хоёр дархадын
ноён тэр бүлгээ. Хадаан, Төдөгэн хоёр ураг үгээгүүн* бүлгээ.
• 52. Хамаг Монголыг Хабул хаан мэдэн ав. Хабул хааны хойно, Хабул
хааны үгээр ... Сэнгүм Билгэ-гийн хөвүүн Амбагай хаан, Хамаг
Монголыг мэдэн ав.

25. 20- “Амбагай хаан”
• Сэнгүм Билгэ- н хүү. Хабул хааны дараа Хамаг Монголын хаан
болсон.
• 53. Буйр нуур, Хөлөн нуур хоёрын зуур Оршуун мөрнөө бүхүн
Айригууд, Буйругууд Татар иргэнээ, Амбагай хаан охин өгч, өөсөөн
охиноо үдэж одох болон, Татар Жүйн иргэн Амбагай хааныг барьж,
Хятаны Алтан хаанаа авч одохуйд, Амбагай хаан Бэсүдэй хүмүүн
Балахачи элчинээр өгүүлж илгээрүүн: “Хабул хааны долоон хөвүүний
думд Хутулад. Арван хөвүүдийн дотор Хадаан тайшид өгүүл.

26. • “Хамгийн хаан, улсын эзэн болж, охиноо өөсөөн үдэхээ намаар
гэсгээдхүүн.
“Татаар иргэнээ баригдаа, би
Таван хуруудаан хутс тамтартал
Арван хуруудаан хууртал
Ачийг минь авран соридхун” хэмээн илгээжээ.

27. 22- “Есүхэй баатар”
• 54. Онон мөрнөө шувуулан яваад Мэргэдийн Их Чилэдү Олхонууд
инргэнээс охин авч үүсгэж айсахуйг золгож*, өнгийж үзвээс, өнгө зүс
бустай*, охин хатан үзэж, гэртээн харин уулгалж*, Нэхүн тайш ах
юугаан, Дааридай Отчигин дүүгээн удирдаж* иржихүй ....
• * харьж явахтай таарч
• * ер бусын гоо өнгө зүстэй
• * довтолгож
• * дүүгээн дагуулж

28. • Есүхэй баатар Өгэлүн эхийг авсан ёс тийм. Өгэлүн үжинээс Тэмүжин,
Хасар, Хачигун, Тэмүгэ дөрвөн хөвүүн мөн Тэмүлэн нэртэй нэгэн
охин төрсөн. Эд бүгд 2 насны зөрүүтэй.
• Есүхэй баатар эцэг өвгөдийн үеэс өстэй Татаар иргэдтэй удаа дараа
байлдаж дайтаж явсан. Тэрээр нэг удаа Татаартай байлдаж Тэмүжин
үгэ, Хори-Буха зэрэг баатар эрсийг олзлон авч бут цохисон тухай
нууц товчоонд бичигдсэн байдаг.

29. • 61. Есүхэй баатар Тэмүжинг есөн настай бүхүйд, Өгэлүн эхийн
төрхөд Олхонуд аймгаас охин гуйхаар явсан ... затд Хонгирад
аймгийн Дэй сэцэнтэй золгов.
• 68. ... “Дотор минь муу буй. Дэргэд хэн буй” .....

30. Дэд бөлөг
“Тэмүүжин”-ий бага нас
“Чингис хаан” цол авсан нь

31. 23- “Тэмүжин” (Чингис хаан)
• 1162 оны морин жилийн зуны эхэн сарын улаан тэргэл өдөр Онон
мөрний хөвөөнөө Дэлүүн болдог хэмээх газар төрсөн.
• Хасар, Хачигун, Тэмүгэ, Тэмүлэн 4 дүүтэй. Эх өөр эцэг нэгтэй
Бэгтэр, Бэлгүдэй хэмээх дүүтэй.
• 9 настай байхад нь Олхонуд аймгаас бэр гуйхаар одож. Замдаа
Хонгирад аймгийн хүргэн болсон.
• 1171 онд Эцэг Есүхэй нь нас барсанаар Хиад аймаг түүний харьяат
нар тарж бутарч эхэлсэн

32. • Хиад аймгийн хаан ширээнд шунасан Тайчуудын Таргуудай
Хирилтуг, Тодойн-Гиртэ нар үгсэн хуйвалдаж бусадыг уруу татан
Өгэлүн эхийг өнчин хөвүүдийн хамт нутагт нь орхиж нүүсэн.
• 74. Өгэлүн үжин эм мэргэн төрж
Өчүүхэд хөвүүдээн тэжээрүүн
Өхийтэл богтолж
Өгчийтэл бүсэлж ....

33. • 79. Төдий атал Тайчуудын Таргуудай Хирилтуг турхагуудаан*
удирдаж
“Хулхи нь гоожжухуй*
Шүлс нь шивэрчүхүй*” хэмээн иржихүй.
* турхаг- шадар цэрэг
* Хулхи нь гоожихоо больж
* Шүлс нь савирахаа байж

34. • 88. ... Онон мөрөн өөд мөшгөж ... Хумирга горхины Бэдэр хошууны
Хорчухуй болдогт бүхүйд золголдов.
• Тэнд бээр 1178 онд Тэмүжин 17 наснаа шар нохой жилээ, Бөртэ
жүшин бин “улаан” нохой жилтэй (13 настайг)! авсан ажгуу. ...
Тэнд Тайчууд ирж найман шарга агтыг нь цөлмөж оджээ ...
“Са.С.Э.то”
• МНТ-д энэ үйл явдалын дараалал эсэргээрээ байдаг.

35. • 95. Чотаныг хариулаад, Бэлгүтэйг, Боорчу-г нөхцье хэмээн урьж
илгээв ...
• 96. ... Тэмүжин, Хасар, Бэлгүтэй гурав Туулын Хар түнээ буй Хэрэйд
Ван ханд бараалхан “Эрт өдөр эцэг лүгээ миний анд хэмээлдсэн
ажгуу. Эцэг хүү мэт буй зэ хэмээн инжинд ирсэн булган дах барив.
Ван хан “Хар булган дахын хариу, Хагацсан улсыг хамтатгаж өгсү,
Булган дахын хариу, Бутарсан улсыг чинь Бүгтэлдэж өгсү, Бөөрэйн
бөгсөнд, Цээрэйн цээжинд атугай хэмээв.

36. • 98. Хэрлэн мөрний тэргүүнээ, Бүрги эрэгт бууж бүхүйд ... Хоогчин
эмгэн өгүүлрүүн “Эх! Эх! Үтэр бос! Газар дэрвэлмүй, төвөргөөн
сонстмуй.
• 99. ... Бөртэ үжинд морь дутав ...
• 102. ... Тэд гурван Мэргид ажгуу. Удуйд мэргидийн Тогтога, Увас
мэргидийн Дайр Усун, Хаад мэргидийн Хаатай Дармала эд гурван
Мэргид, эртний Өгэлүн эхийг, Чилэдүгээс булааж авсаны өс санаж
ирсэн ажгуу.

37. Тэмүжин, Хасар, Бэлгүтэй гурав Ван ханд бараалхаж, 104.“Гурван
мэгид гэнэн бүхүйд ирж, эм хөвүүгээ дагуулж автав.* Хан эцэг минь эм
хөвүүг аварч өгтүгэй хэмээн ирэв ...
... Би эндээс хоёр түмэд морилсу. Баруун гар болон, Жамуха дүү хоёр
түмэд болж, зүүн гар болон морилтугай. Бидний болзоо Жамухаас
болтугай хэмээв.
* Эм хөвүү хэмээх энэ үг Бөртэ Үжиний гэдэснд ууган хүү Жочи байсаныг илтгэж байна хэмээн
Sc.D,Ш.Чоймаа тайлбарлан бичсэн.

38. • 109. Ботохан бооржоос хөдөлж, Хилго мөрнөө хүрч, сал уяж
гэтлээд, Буур хээрээ Тогтога бэхийн өрх дээрээс ... Хэвтээ бөгөөтөл
хүрхэд... Тогтога, Увас мэргидийн Дайр Усун хоёр хамтдаж, Сэлэнгэ
уруу Баргужин орон цөөн биесээр дутаан бурууджухуй.
• 116. Тэмүжин Жамуха хоёр Хорхоног жубураа нийлэн бууж, эртний
анд бололцсоноо дурдалцан, анд тунхалдаж амралдъя хэмээлдэв. ...
Тэд амралдаж нэгэн он, нөгөө оны зарим амралдаж, тэр асан
нутгаас зуны тэргүүн сарын улаан тэргэл өдөр нүүв. ....

39. • 120. ... Тэр шөнө дүлж, өдөр гийвээс үзвээс, Жалайрын Хачигун Тохуруун,
Харахай Тохуруун, Харалдай Тохуруун, эд гурван Тохуруун ах дүү нар шөнө
дүлэж айсун ажгуу. Бас Таргудын Хадаан Далдурхан ах дүү нар таван
Таргуд, Мөнгэтү хианы хөвүүн Өнгүртан Чаншигуд Баягуудаараан айсун
ажгуу. Баруласаас Хубилай Худус ах дүү нар, Мангудаас Жэтэй Доголху
чэрби ах дүү хоёр. Боорчугийн дүү Өгэлэн чэрби Аруладаас хагацаж, ахдаан
нийлэв. Зэлмэ-гийн дүү Чагурхан, Сүбээдэй баатар Урианханаас хагацаж
Зэлмэ-д нийлэв. Бэсүдээс Дэгэй, Хүчүгүр ах дүү хоёр, Сүлдүсээс Чилгүдэй,
Тахай, Тайчуудай ах дүү нар, Жалайрын Сэцэ Домог Архай Хасар, Бала хоёр
хөвүүдээрээ ирэв. Хонхотанаас Сүйхэтү чэрби, Сүхэхэний Жэгэй,
Хонтахорын хөвүүн Сүхэхэй Жэгүн, Нэгүдэй Цагаан Ува, Олхунуудын
Хингияадай, Горлосоос Сэчингүр, Дөрбэнээс Мөчи-Бэдүүн, Ихирисийн Буту
энд хүргэдэд явсаар ирэв. Ноёхоноос Жунсо, Оронараас Зургаан, Баруласаас
Суху сэцэн, Харачар хөвүүн лүгээ бээн ирэв. Бас Баарины Хорчи Үсүн өвгөн,
Хөхөчос Мэнэн Бааринаараан нэгэн хүрээн ирэв.

40. • 121. Хорчи ирж өгүүлрүүн: “Бодончар богдын барьж авсан эмээс
төрсөн бид Жамуха лугаа
Хээл нэгтэн
Хэхэ гагцтан бүлгээ бид. ... Заарин ирж надад нүдэнд үзүүлэв.
“Ухаагчин үхэр ирж, Жамухыг эргэн тойрч явж, гэр тэргийг инү
мөргөөд, өрөөл эврээ хугалан, “Эврийг минь ац” хэмээн Жамухын зүг
мөөрөн шороо сацан байму. ... Тэмүжиний хойноос их замаар мөөрөн
айсахдаа “Тэнгэр газар эетэлдэж
Тэмүжинийг улсын эзэн болтугай” хэмээн заарид нүдэнд
үзүүлж надад заамуй. Тэмүжин чи улсын эзэн болбоос намайг заасны
тул хэр жаргуулах, чи” хэмээв.

41. • 122. Хунан тэргүүтэн Гэнигэс нэгэн хүрээн ирэв. Дааридай Отчигин
нэгэн хүрээн, Жадранаас Мулхалху, бас Үнжин Сахайт нэгэн хүрээн
ирэв. Жамухаас хагацан Жүрхиний Сорхату, Жүрхийн хөвүүн Сэчэ
бэхи, Тайчу хоёр нэгэн хүрээн, Нэхүн тайшийн хөвүүн Хучар бэхи
нэгэн хүрээн, болон Тэмүжинийг Химурга горхины Айл харганд бууж
бүхийд нийлэн буув. Тэндээс нүүж, Хүрэлхү дотор Сэнгүр горхины
Хар зүрхний Хөх нуурт буув.

42. • 123. Алтан, Хучар, Сэчэ бэхи бүрэн эетэлдэж, Тэмүжинээ
өгүүлрүүн: Чамайг хан болгоё. Тэмүжинийг хан болбоос, бид.
Олон дайнд Алгинч агуулж
Өнгө сайн Охин хатан Орд гэр
Харь иргэний Хацар гоо Хатан
Харгам сайн агт хатируулж авчирч өгсү бид
Ороо гөрөөс авлаваас
Оторч хашиж өгсүү
Хээрийн гөрөөсний
Хэвлийг инү нэгдтэл шахаж өгсү
Гууны гөрөөсний
Гуяыг ину нэгдтэл шахаж өгсү бид

43. Хатгалдахуй өдөр
Хуулийг чинь бус болговоос
Харь ширээс “мал хөрөнгө”
Хатан эмээс ману хагацуулж
Хар тэргүүт ману газар хөсөрт гээж од
Энх өдөр
Эеийг чинь эвдвээс
Эр хараас эм хөвүүдээс ману салгаж
Эзгүй газраа гээж од өдий үг баралдаж
Ийм аман алдаж Тэмүжинийг Чингис хаан хэмээн нэрийдэж, хан болгов.

44. Ашигласан ном зүй
• Сурвалж
1. Монголын нууц товчоо. МТСБ.1 боть.УБ.2015.
2. Хаадын хураангуй алтан товч.МТСБ.7 боть.УБ.2015.
3. Лу.Алтан товч. МТСБ.6 боть.УБ.2015.
4. Саган Сэцэн. Эрдэнийн товч. МТСБ. 10 боть.УБ.2015.
5. Мэргэн гэгээн. Лувсандамбийжанцан. Алтан товч.УБ.2006.
6. Дарма Гүүш. Алтан хүрдэн мянган хигээст бичиг.УБ.2006.
7. А.Амар. Монголын товч түүх.УБ.2006.

45. • Судалгааны бүтээлүүд
1. Ш.Цэен-Ойдов.,Ц.Сарангэрэл.МНТовчоон хүний түүхэн
товчис.УБ.2005.
2. Тайжиуд Очир., Бэсүд Сэржээ. Монголчуудын овгийн
лавлах.УБ.1998.
3. Бэсүд Жамбалдоржийн Сэржээ. Монголын овгийн нэрийн
учир.УБ.2007.

46. Танд баярлалаа
(^_^)