10

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
MINISTERSTWO EDUKACJI
NARODOWEJ
Emilia Niemiec-Jasińska
Rozpoznawanie objawów niepełnosprawności
podopiecznego 322[15].O2.05
Poradnik dla ucznia
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007

1
Recenzenci:
dr Marek Żak
mgr Ewa Pastor
Opracowanie redakcyjne:
mgr Emilia Niemiec-Jasińska
Konsultacja:
mgr inż. Teresa Jaszczyk
Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 322[15].O2.05
„Rozpoznawanie objawów niepełnosprawności podopiecznego”, zawartego w modułowym
programie nauczania dla zawodu terapeuta zajęciowy.
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007

2
SPIS TREŚCI
1. Wprowadzenie 3
2. Wymagania wstępne 5
3. Cele kształcenia 6
4. Materiał nauczania 7
4.1. Rodzaje niepełnosprawności 7
4.1.1. Materiał nauczania 7
4.1.2. Pytania sprawdzające 19
4.1.3. Ćwiczenia 19
4.1.4. Sprawdzian postępów 23
4.2. Problemy i potrzeby osób niepełnosprawnych 24
4.3. Planowanie działań terapeutycznych 33
4.4. Umiejętności społeczne terapeuty zajęciowego 42
5. Sprawdzian osiągnięć 47
6. Literatura 53

3
1. WPROWADZENIE
Korzystając z poradnika ukształtujesz umiejętności rozpoznawania rodzajów
niepełnosprawności oraz podstawowych problemów osób niepełnosprawnych.
W poradniku zamieszczono:
− wymagania wstępne, czyli wykaz niezbędnych umiejętności i wiedzy, które powinieneś
mieć opanowane, aby przystąpić do realizacji programu jednostki modułowej,
− cele kształcenia jednostki modułowej,
− materiał nauczania (rozdział 4) umożliwiający samodzielne przygotowanie się do
wykonania ćwiczeń i zaliczenia sprawdzianów,
− pytania sprawdzające wiedzę potrzebną do wykonania ćwiczenia,
− zestaw ćwiczeń, które umożliwiają Ci nabycie umiejętności praktycznych, zawierający,
wykaz materiałów do realizacji ćwiczenia oraz sposób jego wykorzystania,
− sprawdzian postępów, w którym powinieneś odpowiadać na pytanie tak lub nie, co
oznacza, że opanowałeś materiał lub nie,
− sprawdzian osiągnięć wraz z instrukcją i kartą odpowiedzi,
− literaturę.
Bezpieczeństwo i higiena pracy
W czasie pobytu w pracowni musisz przestrzegać regulaminów, przepisów bhp i higieny
pracy oraz instrukcji przeciwpożarowych, wynikających z rodzaju wykonywanych prac.
Przepisy te poznasz podczas zajęć.

4
Schemat układu jednostek modułowych
322[15].O2
Rozwój osobowy i biologiczny człowieka
322[15].O2.01
Analizowanie
psychospołecznych aspektów
rozwoju człowieka
322[15].O2.02
Diagnozowanie problemów
i potrzeb pacjenta
322[15].O2.03
Badanie funkcji organizmu
zdrowego człowieka
322[15].O2.04
Rozróżnianie procesów
patologicznych
w obrębie układów
i narządów
322[15].O2.05
Rozpoznawanie objawów
niepełnosprawności
podopiecznego

5
2. WYMAGANIA WSTĘPNE
Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
− prezentować własne zdanie,
− współpracować w zespole, przyjmując różne role,
− przezwyciężać bariery komunikacyjne,
− stosować techniki ułatwiające komunikowanie się,
− przeprowadzać konstruktywną dyskusję,
− formułować i wyrażać opinie,
− wykazywać empatię i wrażliwość na problemy podopiecznych.

6
3. CELE KSZTAŁCENIA
W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
− określić rodzaje niepełnosprawności,
− dokonać charakterystyki poszczególnych stopni niepełnosprawności pacjenta,
− dokonać charakterystyki zespołu Downa, zaburzeń autystycznych, mózgowego porażenia
dziecięcego,
− określić objawy i rodzaje dysfunkcji narządu ruchu,
− dokonać charakterystyki niepełnosprawności w obrębie narządów zmysłu: wzroku
i słuchu,
− opisać istotę problemów osoby niepełnosprawnej,
− zdiagnozować problemy i potrzeby osób niepełnosprawnych,
− określić sytuację psychospołeczną osoby niepełnosprawnej,
− zastosować zasady obowiązujące w kontaktach z osobami niepełnosprawnymi,
− scharakteryzować rodzaje barier utrudniających proces integracji niepełnosprawnych,
− opracować plan postępowania terapeutycznego z uwzględnieniem aktualnej diagnozy
terapeutycznej,
− wykazać empatię i życzliwość wobec osoby niepełnosprawnej,
− uniknąć pułapek pomagania w kontakcie z pacjentem.

7
4. MATERIAŁ NAUCZANIA
4.1. Rodzaje niepełnosprawności
4.1.1. Materiał nauczania
Zdefiniowanie pojęcia niepełnosprawność jest trudne, ponieważ nie daje się jasno
sprecyzować. W życiu każdego człowieka pojawiają się momenty mniejszych lub większych
możliwości czy też ograniczeń fizycznych. To wszystko, co obecnie jest dla nas łatwo
dostępne, za kilka lat może stać się barierą nie do pokonania. Pomijając dysfunkcje
z powodów nieszczęśliwych wypadków, istnieje wiele przyczyn pogłębiania się wraz
z wiekiem niepełnosprawności i dysfunkcji.
Zgodnie z definicją sformułowaną przez Światową Organizację Zdrowia (WHO): „Osoba
niepełnosprawna to osoba, u której istotne uszkodzenia i obniżenie sprawności
funkcjonowania organizmu powodują uniemożliwienie, utrudnienie lub ograniczenie
sprawnego funkcjonowania w społeczeństwie, biorąc pod uwagę takie czynniki jak płeć, wiek
oraz czynniki zewnętrzne”. Niepełnosprawność odnosi się do trzech poziomów
funkcjonowania człowieka: biologicznego, społecznego oraz psychologicznego.
Tabela 1. Poziomy niepełnosprawności [opracowanie własne]
Niepełnosprawność ogólnie można podzielić na:
− wrodzoną,
− nabytą.
Niepełnosprawność narusza najcenniejsze wartości człowieka, czyli zdrowie, sprawność
fizyczną, zdolność do wypełniania podstawowych zadań społecznych oraz stanowi pewną
przeszkodę w realizacji własnych celów.
Reakcje, w związku z nabyciem defektu fizycznego lub doświadczaniem poważnej
choroby, określa się mianem traumy psychicznej. Informacje o nowym położeniu dotyczą
spraw podstawowych i pojawiają się nagle, doprowadzając do wystąpienia przeżyć
wstrząsających całym życiem psychicznym człowieka. Przeżycia te dzielimy następująco
(za S. J. Kohl):
1) walka o przeżycie – strach, bezradność,
2) wyobrażenie śmierci,
3) zaburzenia myślenia – myślenie chaotyczne, nieuporządkowane,
4) odczucia fantomowe – poczucie dezorientacji we własnym ciele,
5) lamentowanie,
6) próby zrozumienia kalectwa – irracjonalne obwinianie siebie, innych, losu za to, co się
wydarzyło,
7) przymus wyobrażania sobie własnego ciała – próby usunięcia uszkodzonego fragmentu
ciała ze świadomości, obawa o to, czy nie nastąpi rozwój procesu chorobowego,
8) samotność,
Biologiczny Społeczny Psychologiczny
Dysfunkcjonalność
organizmu
Niezdolność do pełnego
uczestnictwa w życiu społecznym:
pełnienia ról społecznych,
podejmowania odpowiedniej
aktywności społecznej.
Utrata, częściowa lub pełna, zdolności do
podmiotowego organizowania własnego
działania, co utrudnia zaspokojenie potrzeb
i wywiązywanie się z zadań narzucanych
przez otoczenie społeczne

8
9) utrata ról społecznych,
10) ograniczenie aktywności zawodowej.
Ilość i czas koncentracji na poszczególnych przeżyciach jest zróżnicowany. To, co dla
jednej osoby ma znaczenie podstawowe, dla innej może być nieistotne.
Inaczej sytuacja u osób z wrodzonymi dysfunkcjami ciała. Cierpienie tych osób nie ma
znamion traumy. Informacje o istniejących anomaliach somatycznych dochodzą do ich
świadomości w sposób stopniowy i osoby te, mają czas na przystosowanie się psychiczne do
niepełnosprawności.
Wyróżniamy trzy stopnie niepełnosprawności:
− znaczny stopień niepełnosprawności,
− umiarkowany stopień niepełnosprawności,
− lekki stopień niepełnosprawności.
Znaczny stopień niepełnosprawności charakteryzuje osoby niezdolne do podjęcia
zatrudnienia poza zakładem aktywności zawodowej lub zakładem pracy chronionej;
całkowicie zależne od innej osoby w pełnieniu ról społecznych, właściwych dla każdego
człowieka, zależnych od wieku, płci, czynników społecznych i kulturowych; niezdolne do
samodzielnej egzystencji przejawiającej się niezdolnością do zaspakajania podstawowych,
codziennych potrzeb życiowych, tj.: samoobsługi, samodzielnego poruszanie się,
komunikowanie z otoczeniem. Powoduje to całkowitą zależność od innej osoby lub
konieczność zapewnienia specjalistycznej opieki instytucjonalnej.
Umiarkowany stopień niepełnosprawności charakteryzuje osoby zdolne do podjęcia
zatrudnienia na stanowisku pracy przystosowanym do potrzeb i możliwości wynikających
z rodzaju niepełnosprawności; pełnienia ról społecznych właściwych dla każdego człowieka,
zależnych od wieku, z częściową lub okresową pomocą innej osoby. Wymagają okresowej
lub częściowej pomocy i opieki innej osoby w zaspokajaniu podstawowych potrzeb
życiowych.
Lekki stopień niepełnosprawności charakteryzuje osoby, w przypadku których naruszenie
sprawności organizmu daje się kompensować za pomocą wyposażenia w przedmioty
ortopedyczne, środki pomocnicze lub lecznicze środki techniczne.
O stopniach niepełnosprawności orzeka właściwy zespół do spraw orzekania o stopniu
niepełnosprawności. Orzeczenie o stopniu niepełnosprawności powyższy organ wydaje na
podstawie dokumentacji medycznej, w tym zaświadczeń lekarskich zawierających opis stanu
zdrowia, wydanych przez lekarza, pod którego opieką znajduje się osoba zainteresowana lub
dziecko oraz innych znaczących dla ustalenia stopnia niepełnosprawności dokumentów.
Orzeczenie o (stopniu) niepełnosprawności jest dokumentem nadającym osobie status
niepełnosprawności i stanowi podstawę do korzystania z ulg i przywilejów przysługujących
osobom niepełnosprawnym na podstawie ustawy z 27 sierpnia 1997 roku o rehabilitacji
zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych oraz innych ustaw
i przepisów wykonawczych do tych ustaw, określających uprawnienia osób
niepełnosprawnych.
Inny podział charakteryzujący osoby niepełnosprawne uwzględnia rodzaj ich
niepełnosprawności. Biorąc pod uwagę to kryterium wyróżniamy:
1. Osoby z niepełnosprawnością sensoryczną – uszkodzenia narządów zmysłu, do których
należą:
− osoby niewidome i słabo widzące,
− osoby niesłyszące i słabo słyszące,

9
2. Osoby z niesprawnością fizyczną, do których należą:
− osoby z niepełnosprawnością motoryczną – z uszkodzeniem narządu ruchu,
− osoby z przewlekłymi schorzeniami narządów wewnętrznych,
3. Osoby z niepełnosprawnością psychiczną, do których należą:
− osoby umysłowo upośledzone z niesprawnością intelektualną,
− osoby psychicznie chore z zaburzeniami osobowości i zachowania, osoby cierpiące
na epilepsję – z zaburzeniami świadomości.
Poza wyżej wymienionymi wyróżniamy dysfunkcje spowodowane zaburzeniami
genetycznymi oraz sprzężone schorzenia psychofizyczne.
Osoby niewidome i słabowidzące
Można dokonać wielu podziałów osób niewidomych w zależności od kryteriów, jakimi
będziemy się kierowali. Mogą to być następujące podziały:
1. Ze względu na czas powstania niepełnosprawności:
− osoby niewidome od urodzenia,
− osoby ociemniałe, które utraciły wzrok po 5 roku życia.
2. Ze względu na stopień niepełnosprawności:
− osoby o znacznym stopniu niepełnosprawności (dawna I grupa, lub osoba całkowicie
niezdolna do pracy i samodzielnej egzystencji),
− osoby o umiarkowanym stopniu niepełnosprawności (dawna II grupa, lub osoba
całkowicie niezdolna do pracy).
3. Ze względu na możliwości wzrokowe:
− osoby całkowicie niewidome bez poczucia światła,
− osoby niewidome z poczuciem światła,
− osoby słabo widzące, szczątkowowidzące, niedowidzące.
4. Ze względu na rodzaj schorzenia:
− osoby o ustabilizowanym widzeniu,
− osoby o zmiennym widzeniu,
5. Ze względu na rodzaj choroby:
− osoby z obniżoną ostrością,
− osoby z ograniczonym polem widzenia.
6. Ze względu na wielość chorób:
− osoby tylko niewidome,
− osoby ze sprzężoną niepełnosprawnością (cukrzyca, SM, głuchoniewidomi).
Polska definicja ślepoty opracowana przez Polski Związek Niewidomych rozróżnia
osoby ze względu na stopień uszkodzenia narządów wzroku.
Osoby niewidome – zalicza się do nich dzieci i dorosłych, którzy nic nie widzą od
urodzenia lub od tak wczesnego dzieciństwa, że nie pamiętają, aby kiedykolwiek cokolwiek
widzieli.
Osoby ociemniałe – zalicza się do nich wszystkich bez względu na wiek, którzy
posługiwali się wzrokiem, lecz go utracili nagle lub stopniowo.
Osoby szczątkowo widzące – zalicza się do nich ludzi, bez względu na wiek, którzy
mają bardzo dużą, lecz nie całkowitą utratę wzroku.
Osoby niewidome to takie, które mają orzeczony określony znaczny lub umiarkowany
stopień niepełnosprawności spowodowany chorobą narządu wzroku, niezależnie od czasu
zaistnienia ich powstania.

10
Osoba słabo widząca to ta, która mimo standardowej korekcji ma trudności
z planowaniem i/lub wykonaniem czynności, ale która może poprawić swoje funkcjonowanie
wzrokowe przez wykorzystanie pomocy optycznych i nieoptycznych, dostosowanie otoczenia
i/lub używanie technik związanych z poruszaniem się w otoczeniu (A. Corn).
Brak wzroku powoduje:
− niemożność odbierania wrażeń wzrokowych, które są podstawą przebiegu spostrzeżeń
i postępu myśli,
− ograniczenie możliwości uczestniczenia w możliwościach życiowych,
− ograniczenie samodzielności,
− zmniejszenie możliwości rozwinięcia własnej osobowości,
− utrudnioną orientację przestrzenną i społeczną,
− zubożałe doznania uczuciowe, ograniczona możliwość uczenia i przystosowania
społecznego przez naśladownictwo,
− ograniczone zaspokojenie potrzeb psychicznych,
− uczucie osamotnienia,
− blokadę potrzeb poznania, niezależności, samodzielności,
− ograniczenie swobody ruchu,
− występowanie stanów frustracyjnych.
Głuchota i niedosłuch – stopień utraty słuchu może być różny od lekkiego niedosłuchu
pełnej głuchoty:
1. Lekki niedosłuch (mniej niż 40 decybeli) – ograniczenia w słyszeniu mowy.
2. Umiarkowany niedosłuch (mniej niż 70 decybeli) – trudności w słyszeniu potocznej,
jednak możliwy jej odbiór bez aparatu.
3. Znaczny niedosłuch (70–90 decybeli) – konieczny jest odpowiedni aparat wspomagający
rozumienie mowy drogą słuchowa.
4. Głuchota – (więcej niż 90 decybeli) – mowa potoczna nie jest rozumiana bez pomocy
aparatury i treningu słuchu.
Wady słuchu mogą być:
− dziedziczne (występują też u innych członków rodziny),
− wrodzone (np. w wyniku choroby matki w czasie ciąży),
− nabyte.
Najdotkliwszą konsekwencją głuchoty jest izolacja społeczna i osamotnienie.
Dysfunkcje narządu ruchu
Osoby z niepełnosprawnością narządu ruchu stanowią w Polsce niemal połowę populacji
osób niepełnosprawnych, można zatem powiedzieć, że dysfunkcje narządu ruchu stanowią,
obok innych rodzajów schorzeń, najczęstszą przyczynę niepełnosprawności w naszym kraju.
Pojęciem osoby niepełnosprawnej ze względu na dysfunkcje narządu ruchu określamy osoby
o ograniczonej sprawności kończyn górnych, dolnych lub kręgosłupa.
Można wymienić kilka grup przyczyn powodujących dysfunkcje narządu ruchu:
− czynniki dziedziczne (genetycznie uwarunkowane uszkodzenia narządów, funkcji
i sprawności organizmu),
− czynniki wrodzone powodujące uszkodzenia płodu, infekcje, promieniowanie jonizujące,
urazy przyszłej matki,
− choroby specyficzne dla narządu ruchu lub ogólne (nowotwory, dystrofie mięśniowe,
choroby reumatyczne, kiła, grypa, choroby zakaźne),
− kalectwa na skutek odniesionych urazów, między innymi po złamaniach, zwichnięciach,
amputacjach.

11
Dysfunkcje pochodzenia mózgowego
Mózgowe porażenie dziecięce jest jednym z najczęstszych powodów dysfunkcji narządu
ruchu. Na każde 1000 urodzeń dzieci rodzi się od 2 do 3 dzieci z nieznaczną przewagą
chłopców. Jednakże przy obecnej liczbie urodzeń corocznie grupa ta powiększa się o 1200–
–2000 osób.
Zgodnie z definicją zaproponowaną przez M. Borkowską mózgowe porażenie dziecięce
jest zespołem różnorodnych objawów, zaburzeń czynności ruchowych i napięcia mięśni,
wywołanych uszkodzeniem mózgu lub nieprawidłowościami w jego rozwoju nabytymi przed
urodzeniem, w okresie okołoporodowym czy po urodzeniu we wczesnym dzieciństwie.
Powstałe uszkodzenie nie pogłębia się z biegiem lat, jedynie wraz z rozwojem fizycznym
dziecka mogą się nasilać objawy kliniczne.
Istnieje wiele rodzajów klasyfikacji m.p.dz., co wynika z różnorodnego obrazu objawów
klinicznych. Najbardziej rozpowszechnioną jednak i opartą głównie o kryteria topograficzne
jest klasyfikacja T. Ingrama z 1969 r. Wymienia ona kilka postaci m.p.dz.:
− obustronny niedowład kurczowy (diplegia),
− niedowład połowiczy (hemiplegia),
− obustronny niedowład połowiczy (hemiplegia bilateralis),
− postać pozpiramidowa (dyskineza, atetoza),
− postać móżdżkowa (ataksja),
− postacie mieszane.
Obustronny niedowład kurczowy
Jest to najczęściej spotykana postać m.p.dz. i charakteryzuje się większym nasileniem
zmian w kończynach dolnych niż górnych, a nawet bywa, że porażone są tylko kończyny
dolne. Dzieci z tą postacią m.p.dz. osiągają umiejętność utrzymania głowy w pozycji
antygrawitacyjnej zazwyczaj bez większych opóźnień, pełzając jednak używają tylko
kończyn górnych. Siedzenie i siadanie jest utrudnione, gdyż dziecko ma łukowato wygięty
tułów (brak zgięcia bioder).
Brak możliwości wyprostowania kończyn dolnych w stawach biodrowych i kolanowych,
powoduje, że dziecko w pozycji stojącej krzyżuje kolana i najczęściej staje na palcach.
Zmniejsza to powierzchnię podparcia na stopach i utrudnia samodzielne chodzenie.
Większość dzieci ma źle wykształcone reakcje równoważne, a to powoduje częste upadki.
Znaczna część dzieci w wieku szkolnym chodzi samodzielnie przy pomocy kul lub balkonika.
Przez istniejące nadmierne napięcie mięśniowe i zaburzenia ruchów precyzyjnych obserwuje
się u nich trudności manipulacyjne.
Rozwój intelektualny u większości dzieci z tą postacią porażenia jest prawidłowy,
a głębsze upośledzenia występują rzadko. Mowa rozwija się zazwyczaj o czasie. Często
występują zaburzenia wzroku, a niedowład mięśni okoruchowych powodują zeza.
Ten rodzaj m.p.dz. związany jest z patologią okołoporodową (około 50 % dzieci to
wcześniaki) oraz dzieci z niską masą urodzeniową.
Niedowład połowiczy
U dzieci z tą postacią występują jednostronne niedowłady kurczowe prawo – lub
lewostronne po przeciwnej stronie ciała w stosunku do uszkodzenia mózgu. Widoczne są one
bardziej w kończynie górnej niż dolnej. Około 5–7 roku życia u ponad połowy dzieci
pojawiają się szybkie, nieskoordynowane ruchy dowolne różnych grup mięśniowych oraz
ruchy rąk, charakteryzujące się niezwykłym, przemieszczającym się ułożeniem palców.
W wieku szkolnym dzieci zwykle samodzielnie chodzą, mają jednak tendencję do
przechylania się na niedowładną stronę. Skrócenie porażonej kończyny dolnej (związane

12
z przykurczem w stawie biodrowym i kolanowym) może doprowadzić do skrzywienia
kręgosłupa i nierównego ustawienia barków. Mają też słabsze czucie ciała po stronie nie
porażonej.
Porażonej ręki dziecko zwykle nie używa, a nadgarstek i palce są cały czas zamknięte.
Ćwiczenia usprawniające mają na celu spowodowanie, by dziecko używało tej ręki jako
kończyny pomocnej.
Rozwój umysłowy u większości dzieci jest prawidłowy, a często towarzysząca tej postaci
padaczka (około 25%) częściej dotyczy dzieci z rozpoznanym upośledzeniem umysłowym.
Niedowład połowiczy występuje u dzieci, u których doszło do uszkodzenia w obrębie
kory mózgowej i struktur podkorowych jednej półkuli. Uszkodzenie to powstać może
w okresie płodowym (krwawienia, zatory łożyska), okołoporodowym: niedotlenienie
i krwawienie do ośrodkowego układu nerwowego lub już po urodzeniu: np. zapalenie opon
mózgowo-rdzeniowych.
Obustronny niedowład połowiczy
Nasilenie zmian w tej postaci porażenia obserwuje się w kończynach górnych niż
dolnych. Postęp w rozwoju ruchowym jest bardzo wolny, a wielu dzieciom nie udaje się
wyjść poza etap leżenia na plecach. Tylko niektóre z nich uzyskują zdolność stania
i chodzenia. Przez ograniczenie występujące przy ruchach dowolnych, wzmożone napięcie
mięśniowe w kończynach, jednoczesne osłabienie napięcia w osi głowa-tułów oraz przetrwałe
odruchy toniczne jest u nich utrudniony rozwój umiejętności ruchowych. Często występuje
u nich przetrwały odruch chwytny i reakcja cofania ręki pod wpływem bodźca dotykowego.
W tej grupie dzieci mają poważne zaburzenia mowy oraz ogromne trudności w gryzieniu,
żuciu i połykaniu.
Z powodu uszkodzenia obu półkul, rozwój umysłowy jest znacznie zaburzony z innymi
zaburzeniami, takimi jak padaczka czy uszkodzeniami wzroku.
Przyczynami obustronnego niedowładu połowiczego jest uszkodzenie kory mózgowej
i struktur podkorowych w obu półkulach mózgu w okresie płodowym, zaburzeniami
rozwojowymi ośrodkowego układu nerwowego lub powstaje w wyniku bakteryjnego
zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych albo wylewów podtwardówkowych.
Postać pozapiramidowa
Ta postać mózgowego porażenia dziecięcego charakteryzuje się występowaniem różnego
rodzaju ruchów mimowolnych, które ograniczają, a nawet czasem uniemożliwiają rozwój
funkcji lokomocyjnych i manipulacyjnych. Obserwuje się też niezależny od woli wzrost
napięcia mięśniowego, co powoduje znacznie opóźniony rozwój ruchowy. Od nasilenia
typowych ruchów atetotycznych lub pląsawiczych, które pojawiają się około 3–4 r.ż., zależy
możliwość uzyskania przez dziecko zdolności samodzielnej lokomocji i umiejętności
wykonywania czynności życia codziennego.
Rozwój umysłowy u tej grupy dzieci, w większości przypadków przebiega prawidłowo,
ale tylko wtedy, gdy wystąpienie m.p.dz. związane było z uszkodzeniem w wyniku konfliktu
Rh. Jednak obserwuje się u dzieci z tą postacią porażenia opóźnienia i upośledzenia w sferze
poznawczej, gdyż uszkodzenie układu pozapramidowego następuje jeszcze w okresie życia
płodowego. Często również występują zaburzenia mowy i znaczne ślinienie oraz częściej niż
w innych postaciach niedosłuch lub głuchota.
Postać pozapiramidowa m.p.dz. może być spowodowana uszkodzeniem zwojów
podstawy układu pozapiramidowego, powstałym w wyniku konfliktu serologicznego
i występującym z tego powodu stanem hiperbilirubinemii noworodka. Inną przyczyną może
być stan niedotlenienia okołoporodowego, zwłaszcza u wcześniaków.

13
Postać móżdżkowa mózgowego porażenia dziecięcego
Jest to najrzadziej spotykana postać porażenia, związana z zaburzeniami rozwojowymi
móżdżku i jego uszkodzeniem w okresie płodowym. Także może być spowodowana
wodogłowiem, nawet wcześnie leczonym chirurgicznie.
U dzieci z tą postacią najczęściej występują: zaburzenia równowagi, trudności
w koordynacji ruchów, niezborność ruchu i postawy powodująca brak możliwości stania
prosto i chodzenia po linii prostej, niemożność zahamowania ruchu w dowolnym momencie,
drżenie zamiarowe, czyli powstające w początkowej fazie wykonywania ruchu oraz oczopląs.
Zdolność samodzielnego chodzenia oraz mowa, raczej skandowana, rozwijają się ze
znacznym opóźnieniem, a rozwój umysłowy jest zazwyczaj prawidłowy.
Postacie mieszane
Postać mieszaną określa się u dzieci z objawami więcej niż jednej postaci m.p.dz.
Aby dokładnie określić możliwości rozwojowe takiego dziecka dokonuje się wnikliwej
analizy zaburzeń postawy i ruchu.
U dzieci z porażeniem mózgowym w wielu przypadkach stwierdza się dodatkowo
istniejące problemy medyczne. Zalicza się do nich:
1. Problemy neurologiczne: upośledzenie umysłowe, trudności w nauce, zaburzenia
w koncentracji i zwiększona aktywność, padaczka, zaburzenia widzenia, zaburzenia
mowy, zaburzenia połykania, zaburzenia słuchu.
2. Problemy ortopedyczne: boczne skrzywienie kręgosłupa, zwichnięcie stawu biodrowego,
przykurcze stawowe, asymetria długości kończyn.
3. Inne: problemy w komunikowaniu się, ślinienie się, złe odżywianie, depresja, częste
złamania, ubytki zębowe, zaparcia.
Dysfunkcje pochodzenia rdzeniowego
Dysfunkcja Objawy
Przepuklina oponowo-
-rdzeniowa
W zależności od umiejscowienia przepukliny i stopnia
upośledzenia tkanki nerwowej.:
I grupa: uszkodzenie powyżej odcinka L3 – całkowite
porażenie kończyn dolnych, zaburzenia w wydalaniu
moczu i stolca,
II grupa: uszkodzenie odcinka L4 i niżej – częściowe
porażenie kończyn dolnych, nietrzymanie moczu i stolca,
III grupa: uszkodzenie odcinka S1 i niżej – częściowy
niedowład kończyn dolnych, nietrzymanie moczu i stolca,
IV uszkodzenie odcinka S3 i niżej - nietrzymanie moczu
i stolca.
Współwystępować może:
wodogłowie, deformacja stóp, zaburzenia w czynności
jelita grubego.
Dystrofia mięśni I. Dystrofia mięśniowa Duchenne'a – najczęstsza, chorują
na nią osobnicy płci męskiej – upośledzenie ruchów,
trudności w chodzeniu, w szczególności podczas
wchodzenia po schodach oraz pionizacji z pozycji
siedzącej, zaniki mięśniowe, przykurcze mięśni, utrudniony
chód (chód kaczkowaty).
II. Postać obręczowa – zanik mięśni obręczy barkowej
i miednicznej (kończyn górnych i dolnych).
Postać twarzowo-łopatkowo-ramienna – schorzenia mięśni
twarzy, łopatek i ramion.

14
Dysfunkcje układu kostno-stawowego
Dysfunkcja Objawy
Dysplazja (zwichnięcie
stawu biodrowego)
– wysunięcie kości udowej ze stawu biodrowego,
– pozorne skrócenie kończyny i skręcenie jej na zewnątrz
Stopy końsko-szpotawe – małe, skręcone do wewnątrz stopy,
– pięty uniesione,
– zewnętrzny brzeg stopy łukowato wygięty.
Schorzenia reumatyczne I. Ogólne:
– gorączka, utrata masy ciała, nocne poty, osłabienie,
uczucie rozbicia.
II. Narządowe:
– bóle stawów, utrudnienie ograniczenie ruchów,
sztywność (zwłaszcza poranna) stawów, obrzęki
i (czasem) zaczerwienienie.
Dysfunkcje polegające na braku kończyn
Podział ze względu na przyczynę:
– wrodzone:
Amelia – wrodzony brak wszystkich kończyn,
Ectromelia – brak jednej kończyny,
Hemimelia – niedorozwój obwodowej części kończyny,
Phocemelia – brak części bliższej tułowia, dłonie i stopy przyrośnięte są bezpośrednio do
tułowia,
– na skutek amputacji,
– pourazowe,
– współwystępujące z leczeniem leczenia np. cukrzycy lub raka.
Niepełnosprawność psychiczna
Upośledzenie umysłowe charakteryzuje się istotnie niższym, niż przeciętnym, ogólnym
funkcjonowaniem intelektualnym z jednocześnie występującym ograniczeniem w zakresie
dwóch lub więcej spośród następujących umiejętności przystosowawczych: porozumiewania
się, samoobsługi, trybu życia domowego, uspołecznienia, korzystania z dóbr społeczno –
kulturalnych, samodzielności, troski o zdrowie i bezpieczeństwo, umiejętności szkolnych,
organizowania czasu wolnego i pracy. Osoby upośledzone mogą przejawiać szeroki zakres
zaburzeń psychicznych a zapadalność na nie jest w tej populacji co najmniej trzy do czterech
razy większa niż w populacji ogólnej.
Według Światowej Organizacji Zdrowia, która przyjęła za kryterium podziału
upośledzenia umysłowego, iloraz inteligencji wyróżniamy 4 stopnie upośledzenia:
− upośledzenie w stopniu lekkim (iloraz inteligencji 50–75),
− upośledzenie w stopniu umiarkowanym (iloraz inteligencji 35–50),
− upośledzenie w stopniu znacznym (iloraz inteligencji 20–35),
− upośledzenie w stopniu głębokim (iloraz inteligencji 0–20).
Przyczyny upośledzenia umysłowego:
a) prenatalne – warunkuje upośledzenie umysłowe dziecka przed jego urodzeniem:
− czynniki genetyczne działające przed zapłodnieniem i tuż po nim,

15
− czynniki zewnątrzpochodne działające po zapłodnieniu (wirusy, bakterie, środki
toksyczne, niedobory pokarmowe i witaminowe, naświetlania prom cieniowaniem
jonizującym),
b) postnatalne – powodujące upośledzenie umysłowe po urodzeniu (np. urazy
okołoporodowe, niedotlenienie).
Osoby z upośledzeniem w stopniu lekkim wykazują niedostateczne zrozumienie treści,
swoje myśli wyrażają w sposób rozległy, używając często niewłaściwych wyrażeń.
Wypowiedzi ich nie mają logicznej spójności. Proces spostrzegania jest zwolniony i ma wąski
zakres, podobnie jest z koncentracją uwagi. Konsekwencją tego są trudności w wykonywaniu
zadań, które wymagają zwrócenia uwagi na kilka czynności jednocześnie. Charakterystyczna
dla tych osób jest również pamięć mechaniczna. W ich umyśle występuje zjawisko
perseweracji - czyli uporczywego powracania myślą do jakiegoś zagadnienia, przedmiotu,
które przestały być już aktualne. To zjawisko zaznacza się silniej przy zadaniach pisemnych
niż ustnych odpowiedziach.
Pomimo upośledzonej zdolności myślenia abstrakcyjnego, u osób tych zachowana jest
zdolność nauczenia się mowy, a także czytania, pisania i liczenia.
Terminem „upośledzenie umysłowe w stopniu głębszym” obejmuje się stopień
umiarkowany i znaczny niepełnosprawności intelektualnej. Jednostki upośledzone w takim
stopniu mają bardziej zaburzoną funkcję receptorów i analizatorów. Zakłóceniu ulegają liczne
procesy psychiczne, np.: uwaga, pamięć, wyobraźnia, myślenie i mowa. Szczególnie dotyczy
to możliwości spostrzegania otaczającej ich rzeczywistości. Zakres spostrzegania jest o wiele
mniejszy niż u lekko upośledzonych. Osoby te charakteryzuje: wolniejsze tempo
spostrzegania, słabsza pamięć, ubogi zasób słownictwa, myślenie konkretno – obrazowe, co
powoduje trudności w uogólnianiu i rozumieniu niektórych pojęć (np.: pojęć abstrakcyjnych:
czasu, przestrzeni, itp.).
U osoby głębiej upośledzonej umysłowo istnieje jednak silna potrzeba komunikowania
się z otoczeniem. Pojęcie komunikowania się obejmuje różne formy zachowania się jednostki
i jej relacji z otoczeniem. Osoby te porozumiewają się zgodnie ze swymi możliwościami, tak
za pomocą form słownych, jak i form bezsłownych. Ich wypowiedzi są często bełkotliwe,
zamazane. Pojawiają się agramatyzmy. Nie zawsze mowa – jako instrument służący
porozumiewaniu się – wykształca się należycie. Czasami jednak pozostaje zachowane
rozumienie, a niekiedy nawet i jego brak. Z uwagi na duże opóźnienia i zaburzenia mowy,
szczególnego znaczenia nabierają pozawerbalne sposoby komunikowania się z otoczeniem,
takie jak: gestowe, mimiczno-dotykowe, gestowo-dotykowe, mimiczno-wokalne, wokalno-
-gestowe, wokalno-dotykowe. Znajomość tych sygnałów pozwoli zrozumieć potrzeby,
dążenia, stany emocjonalne i relacje na otrzymane polecenia.
Nabywanie umiejętności komunikacyjnych u osób niepełnosprawnych intelektualnie jest
trudne, szczególnie wtedy, gdy w grę wchodzi naruszona sprawność ruchowa, wady
sensoryczne. Osoby te mają trudności w opanowaniu mowy, nie wysyłają one wystarczająco
czytelnych sygnałów komunikacyjnych, słabo nawiązują kontakty z spoza kręgu najbliższych
lub nie nawiązują ich wcale. W związku z tym należy uczyć je takich sposobów komunikacji,
które byłyby w pełni dla nich zrozumiałe, i aby mogły za ich pomocą nawiązywać stosowne
do swych potrzeb i możliwości kontakty z najbliższymi.
Do prawidłowego przebiegu procesu uczenia się osób niepełnosprawnych intelektualnie
umysłowo, bardzo ważne są sprawności, takie jak: odbieranie bodźców sensorycznych i ich
integrowanie. Sprawności te są często w małym stopniu opanowane, a ich uczenie się
przebiega bardzo wolno. Osoby niepełnosprawne intelektualnie napotykając na
niepowodzenia załamują się i rezygnują, co w konsekwencji prowadzi do wycofania się
z wykonywanego zadania. Taka sytuacja nie sprzyja ogólnej aktywności poznawczej

16
jednostki i jeszcze bardziej ogranicza jej możliwości rozwojowe. W tym przypadku ważna
jest metoda pozytywnego wzmacniania, czyli organizowania takiego środowiska, w którym
będą dominować nagrody, pochwały, w którym jednostka będzie osiągała sukcesy i będzie
akceptowana przez innych.
Pomimo wielu ograniczeń, dzieci z niepełnosprawnością intelektualną przejawiają
radość, wolę życia i zainteresowanie otoczeniem oraz potrzebę komunikowania się
i nabywania nowych doświadczeń.
Autyzm jest poważnym zaburzeniem w rozwoju intelektualnym i emocjonalnym.
Na każde 10 tysięcy urodzeń dzieci rodzi się od 2 do 5 dzieci autystycznych., przy czym
choroba ta częściej dosięga chłopców niż dziewczynki (stosunek 4:1). Z definicji autyzmu
wynika, że początek zaburzeń autystycznych ma miejsce przed trzecim rokiem życia.
W większości przypadków autyzm współwystępuje z upośledzeniem umysłowym (około 85%
dzieci). Charakterystyczna dla autyzmu jest tzw. dysharmonia rozwojowa.
Oznacza ona, że upośledzone są w różnym stopniu różne sfery rozwoju. U osób
autystycznych może wystąpić szereg specyficznych zachowań, takich jak: nadpobudliwość,
krótki okres koncentracji uwagi, impulsywność, agresja, samookaleczenia i napady złego
humoru. Można także zaobserwować anormalne reakcje na środowisko fizyczne w obrębie
zmysłów, np. wysoki próg na ból, nadwrażliwość na dźwięki lub dotyk, wyolbrzymione
reakcje na światło i zapachy, fascynacja pewnymi bodźcami. Okresowo mogą pojawiać się
nieprawidłowości w jedzeniu (spożywanie wybranych produktów, w zależności od np.
koloru, konsystencji) lub sypianiu (powtarzające się nocne budzenia z kołysaniem). Osoby
autystyczne przejawiają niechęć do zmian i wymagają od otoczenia niezmienności.
Zakłócenie porządku powoduje reakcje nieadekwatne do bodźca, tzn. krzyk, płacz, omijanie
miejsc, w których dokonano zmiany. Ujawnia się też uporczywe zafascynowanie niektórymi
przedmiotami lub ruchem. Jeszcze jednym objawem autyzmu jest niestosowny śmiech lub
chichot pojawiający się bez widocznych przyczyn. Ponadto osoby z autyzmem zachowują się
tak, jakby były nieświadome niebezpieczeństw np.: wchodzą bez strachu na wysokie drabinki,
wybiegają bez strachu na ulicę lub przejawiają nadmierną bojaźliwość na obiekty
nieszkodliwe. Pojawiać się może różnorodność samookaleczeń (uderzanie głową, gryzienie
palców, rąk, nadgarstków). U dorastających osób autystycznych, które potrafią uświadomić
sobie swoje zaburzenia, może pojawić się przygnębienie i depresja.
Zasadniczą cechą autyzmu jest obecność znacznych nieprawidłowości w rozwoju
interakcji społecznych. Zaburzenie zdolności do nawiązywania interakcji społecznych jest
całkowite i trwałe. Osoby cierpiące na autyzm nie porozumiewają się z innymi osobami, nie
wyrażają chęci do wspólnej zabawy. Zaznacza się ono w różnorodnych zachowaniach
niewerbalnych (kontakcie wzrokowym, wyrazie twarzy, postawie ciała) koniecznych do
prawidłowego funkcjonowania w społeczeństwie. Nie wchodzą w relacje z rówieśnikami
i bliskimi osobami, jeżeli dostrzegają jakąś osobę, to tylko po to, by pomogła jej zdobyć to, na
co aktualnie mają ochotę. Przejawiają trudności w rozumieniu uczuć i myśli innych ludzi.
U osób autystycznych często brak jest spontanicznego dążenia do radości lub rozwijania
własnych zainteresowań.
Wyraźne i trwałe są również zaburzenia w zakresie komunikacji, przy czym dotyczą one
zarówno werbalnych jak i niewerbalnych umiejętności. Przejawiają się one poprzez całkowity
lub częściowy brak rozwoju języka mówionego. U osób, którą mówią widoczne jest
osłabienie zdolności do rozpoczynania lub kontynuowania rozmowy z innymi, używanie
mowy w sposób stereotypowy i powtarzający się lub też posługiwanie się językiem
charakterystycznym tylko dla danej osoby. Ponadto mogą wystąpić nieprawidłowości
natężenia, modulacji, intonacji, tempa, rytmu, akcentu. Struktury gramatyczne są często
nieprawidłowe, zawierają zwroty stereotypowe. Zaburzenia w komunikacji niewerbalnej

17
dotyczą trudności w zrozumieniu gestów, mimiki twarzy. Obejmują one także stosowanie
nieadekwatnie do sytuacji komunikatów takich jak: ziewanie, robienie dziwnych grymasów
czy niestosowny śmiech podczas rozmowy.
Zaburzenia genetyczne
Zespół Downa należy do najczęstszych autosomalnych mutacji genomowych. W Polsce
południowej występuje z częstością około 1/640 urodzeń. Obserwowane w zespole Downa
zaburzenia wywoływane są nadmiarem materiału genetycznego – nadliczbowym
chromosomem pary 21 – trisomia 21. Zespół Downa nie jest chorobą, ale naturalną formą
ludzkiej egzystencji o odmiennym przebiegu rozwoju niż większość genetyczna z 46
chromosomami. Osoby z zespołem Downa mają odmienne potrzeby, zwłaszcza umysłowe
i emocjonalne, które często nierozpoznane i niezaspokajanie prowadzą do tzw. zmian
wtórnych związanych z brakiem mowy i upośledzeniem umysłowym.
Zewnętrzne i wewnętrzne cechy osób cierpiących z powodu zespołu Downa:
− skośne ustawienie szpary powiekowej nadające twarzy wygląd przypominający rysy rasy
mongolskiej,
− płaska twarz,
− szeroki grzbiet nosa,
− duży przeważnie wystający z ust język,
− zniekształcone uszy,
− zaokrąglona głowa,
− podniebienie gotyckie (wysoko sklepione),
− zahamowany wzrost,
− wiotkość mięśni i więzadeł stawowych,
− szerokie, krótkie dłonie,
− małpia bruzda i zaburzenia linii papilarnych,
− niedorozwój umysłowy,
− często współwystępujące wady wrodzone serca i niedorozwój narządów płciowych.
Charakterystyczne dla zespołu Downa są również określone schorzenia. Są to między
innymi:
− wady serca różnych postaciach (30%–40% dzieci z zespołem Downa dotkniętych jest
jakąś postacią wady serca),
− epilepsja,
− zaburzenia w funkcjonowaniu gruczołu tarczycy (wczesne wykrycie zaburzeń
w gospodarce hormonalnej ma ogromne znaczenia, ponieważ nieleczona niedoczynność
tarczycy prowadzi do spowolnienia rozwoju umysłowego i innych problemów
zdrowotnych),
− szybsze starzenie się organizmu,
− wada słuchu,
− wada wzroku,
− obniżona odporność organizmu,
− dolegliwości ze strony układu pokarmowego,
− częste infekcje górnych dróg oddechowych ze względu na wrażliwe błony śluzowe
i oddychanie przez usta.
Trudno jest opisać jednoznacznie sposób funkcjonowania osób z zespołem Downa. Cliff
Cunningham powołuje się na liczne badania (w tym badania własne), które identyfikują trzy
grypy wzorów zachowań starszych dzieci i dorosłych w ramach zespołu Downa.
Najliczniejszą grupę stanowią ludzie określeni jako mili, otwarci, aktywni, uczuciowi,
posiadający poczucie humoru. W pozostałych grupach znajdują się jednostki z zespołem

18
Downa scharakteryzowane jako ospałe i nieaktywne, z bardzo niskim poziomem własnej
aktywności oraz skrajnie drażliwe, niespokojne. Negatywne zachowania ściśle wiążą się
z brakiem możliwości intelektualnych, przede wszystkim komunikacyjnych. Mogą one zostać
zminimalizowane, jeśli dziecko wzrasta w troskliwej atmosferze, w warunkach
zapewniających zdrowy rozwój fizyczny.
Zespół Turnera
Przyczyną zespołu Turnera jest utrata części ciała człowieka materiału genetycznego.
W Polsce rodzi się co roku około 100 dzieci z zespołem Turnera, a liczebność całej populacji
z tym zespołem wynosi 9–10 tys. osób.
Zewnętrzne i wewnętrzne cechy osób cierpiących z powodu zespołu Turnera:
− zaburzenia wzrastania – niedobór wzrostu,
− dysmorfia (zniekształcenia) twarzy,
− płetwistość szyi,
− obrzęki rąk i nóg,
− niska linia włosów na karku, koślawość łokci,
− skrócenie IV kości śródręcza, smukłość palców,
− hipoplazja paznokci,
− niskie osadzenie i (lub) odstawanie małżowin usznych szeroki rozstaw brodawek
sutkowych,
− opóźnione dojrzewanie u 70–80% chorych,
− różne wady narządów wewnętrznych, m.in. wady wrodzone układu moczowego, wady
wrodzone układu krążenia, nadciśnienie tętnicze, zaburzenia pobierania i wchłaniania
pokarmu, wady wzroku, wady układu kostnego,
− specyficzny fenotyp rozwoju i zachowania. Rozwój umysłowy jest na ogół prawidłowy.
Pewne cechy psychiczne i umiejętności nabywane są jednak w odmiennym tempie.
Fenyloketonuria
Fenyloketonuria jest zaburzeniem metabolizmu uwarunkowanym genetycznie. W Polsce
zdarza się raz na 8000 urodzeń. Organizm osoby chorej na fenyloketonurię nie jest zdolny do
prawidłowego metabolizmu jednego ze składników diety – fenyloalaniny.
Objawy fenyloketonurii:
− wzrost fenyloalaniny we krwi,
− zmiany skórne (o charakterze zmian alergicznych lub zapalnych),
− skłonność do wymiotów (sugerująca zwężenie odźwiernika, ale nie powodująca
zahamowania przyrostu masy ciała),
− zbyt wolne przyrosty obwodu głowy – małogłowie (występuje u 60–90% chorych),
− opóźnienie rozwoju psychoruchowego,
− rozcieńczenie barwnika, powodujące jasną karnację,
− mysi zapach na skutek obecność kwasu o-hydroksyfenylooctowego w moczu pacjenta.
Chore dziecko może rozwijać się normalnie, pod warunkiem, że choroba została wykryta
w pierwszych tygodniach życia. Przeoczenie fenyloketonurii powoduje upośledzenie
umysłowe (zazwyczaj umiarkowane bądź głębokie) oraz objawy neurologiczne takie jak:
drgawki, zwiększone napięcie i drżenia mięśniowe, a także zaburzenia zachowania. Jedynym
sposobem zapobiegania takim zmianom jest długotrwałe stosowanie diety (ubogiej w białko,
wyłączającej mięso, nabiał, czekoladę, zawierającej niewiele warzyw i owoców) – aż do
momentu ukończenia intensywnego rozwoju mózgu, czyli wieku 12–14 lat. Jednakże nowe,
ugruntowane doniesienia mówią o konieczności przestrzegania diety przez całe życie. Dorośli

19
chorzy na fenyloketonurię mogą osiągać lepsze rezultaty w testach psychologicznych, jeśli
w dalszym ciągu przyjmują pokarmy ubogie w fenyloalaninę.
4.1.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Kogo nazywamy osobą niepełnosprawną?
2. Jakie są poziomy niepełnosprawności?
3. Jakie przeżycia pojawiają się na skutek stania się osobą niepełnosprawną?
4. Jakie wyróżniamy stopnie niepełnosprawności?
5. Jakie wyróżniamy rodzaje niepełnosprawności?
6. Jakie są podstawowe skutki braku wzroku dla osoby niewidomej?
7. Jakie są podstawowe skutki głuchoty dla osoby dotkniętej tą niepełnosprawnością?
8. Jakie są podstawowe skutki niepełnosprawności ruchowej?
9. Co oznacza termin upośledzenie umysłowe?
10. Jakie wyróżniamy zaburzenia chromosomalne?
11. Jakie wyróżniamy postaci porażenia mózgowego?
12. Czym charakteryzuje się autyzm?
4.1.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Określ następstwa – konsekwencje niepełnosprawności na trzech poziomach.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zapoznać się informacjami dotyczącymi problemów osób niepełnosprawnych,
2) określić ograniczenia osób na poziomie biologicznym, psychologicznym i społecznym,
3) opracować wyniki swojej pracy w formie tabeli,
4) dokonać oceny poprawności wykonania ćwiczenia,
5) zaprezentować pracy na forum grupy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
− literatura z rozdziału 6 dotycząca osób niepełnosprawnych,
− komputer z dostępem do Internetu,
− arkusze papieru,
− mazaki.
Tabela do ćwiczenia 1 [opracowania własne]
KONSEKWENCJERODZAJ
NIEPEŁNOSPRAWNOŚCI BIOLOGICZNE SPOŁECZNE PSYCHOLOGICZNE
SENSORYCZNA
1.
USZKODZENIE NARZĄDU
WZROKU
2.
USZKODZENIE
NARZĄDU SŁUCHU
FIZYCZNA
PSYCHICZNA

20
Ćwiczenie 2
Ustal jaki stopień niepełnosprawności (zgodnie z przepisami określającymi zasady
przyznawania stopnia niepełnosprawności) otrzymają osoby, w opisanych sytuacjach.
Opis sytuacji I
Paweł cierpi na porażenie mózgowe. Porusza się na wózku inwalidzkim. Komunikuje się
za pomocą kilku słów. Nie sygnalizuje potrzeb fizjologicznych. Wymaga pomocy
w podstawowych czynnościach życiowych, tj. jedzeniu, ubieraniu.
Opis sytuacji II
Pani Wanda od urodzenia nie słyszy całkowicie na prawe ucho, natomiast lewe ucho
zachowało w 70% zdolność odbioru bodźców. Porusza się samodzielnie. Nie wymaga
pomocy przy czynnościach samoobsługowych.
Opis sytuacji III
Pan Kazimierz cierpi na zespół Downa, któremu towarzyszy upośledzenie w stopniu
lekkim oraz epilepsja. Mieszka z rodzicami, ponieważ potrzebuje często wsparcia w pracach
domowych. Szybko nawiązuje kontakty społeczne, samodzielnie porusza się w znanym sobie
otoczeniu. Ze względu na współwystępującą epilepsję nie powinien długo pozostawać bez
opieki.
1) dokładnie zapoznać się z opisanymi sytuacjami,
2) ustalić, jakie przepisy regulują zasady orzekania o stopniach niepełnosprawności,
3) ustalić, który stopień niepełnosprawności przysługuje osobom wskazanym w opisanych
przypadkach,
4) zaprezentować wyniki swojej pracy,
5) dokonać oceny poprawności wykonania ćwiczenia.
6) uczestniczyć w podsumowaniu wykonania ćwiczenia.
− ustawa z 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu
osób niepełnosprawnych (Dz. U. Nr 123, poz. 776 z późn. zm.),
− tablica flip chart,
− mazaki.
Ćwiczenie 3
Dokonaj charakterystyki możliwości osób z różnymi stopniami upośledzenia
umysłowego.
1) dokonać wyboru cech charakteryzujących osoby niepełnosprawne z uwzględnieniem ich
stopnia niepełnosprawności pod kątem:
− umiejętności interpersonalnych,
− wyrażania emocji,

21
− komunikacji,
− zdolności do samoobsługi,
− zdolności uczenia się,
− zdolności do pracy
2) opracować wnioski w tabeli przypisując zdolności i umiejętności do stopnia
upośledzenia:
− lekkiego,
− umiarkowanego,
− znacznego,
− głębokiego.
4) dokonać oceny poprawności wykonania ćwiczenia.
5) wziąć udział w podsumowaniu zajęć.
− literatura z rozdziału 6 dotycząca osób upośledzonych umysłowo,
− mazaki,
− tablica.
Ćwiczenie 4
Rozpoznaj i określ rodzaj niepełnosprawności na podstawie opisu przypadku.
Opis przypadku
Sara urodziła się po donoszonej ciąży, jako trzecie dziecko w rodzinie. Była ślicznym
dzieckiem, a jej nadzwyczajna uroda stała się przyczyną niekończących się zachwytów
rodziny, krewnych i personelu szpitala. Niedługo po porodzie matka zwróciła uwagę, że
dziecko zachowuje się nie tak jak inne dzieci. Dziewczynka nie reagowała na przytulanie,
leżała sztywna i wyprostowana, zamiast układać się w skulonej pozycji. Utrudniało to opiekę
nad nią i karmienie. Z tego powodu szybko została odstawiona od piersi.
Rozwój fizyczny Sary przebiegał szybciej niż u innych dzieci, zwłaszcza motoryczny.
Natomiast rozwój zdolności komunikacyjnych był raczej opóźniony. Nie gaworzyła tak jak
inne dzieci, niezwykle trudno było „rozmawiać” z nią w języku, który zwykle rozumieją
rodzice i dzieci, a który ma duże znaczenie we wczesnych kontaktach między nimi. Niepokój
rodziców nasilił się po kilku następnych miesiącach. Trudności sprawiało nauczenie Sary
podstawowych elementów toalety, przede wszystkim dlatego, że nie była w stanie spełniać
najprostszych poleceń. Papugowała polecenia i zdania powtarzając je wielokrotnie
i rytmicznie. Trudności sprawiało dziewczynce skupianie uwagi, unikała kontaktu
wzrokowego lub patrzyła w taki sposób, że rozmówca odnosił wrażenie, że patrzy przez niego
na wylot. Zdarzało się, że matka znajdowała dziewczynkę siedzącą na podłodze pokoju
patrzącą na swoją lewą rękę, którą wymachiwała szybko przed oczami. Próby przerwania tej
czynności powodowały opór i płacz Sary. W tym czasie dziewczynka nie miała kolegów
i koleżanek. Każda zmiana w czynnościach dnia codziennego, do których przywykła, budziła
jej strach. Unikała kontaktów z innymi dziećmi, odsuwała się od nich. Najbardziej
zadowolona była z samotnej zabawy. W ciągu dnia czas spędzała układając godzinami
rzeczy, patrząc na swoje ręce, gestykulując i wydając niespójne dźwięki. Czasami biegała
dookoła pokoju, kręcąc się przy tym w kółko.

22
1) zapoznać się z opisem przypadku,
2) wynotować te zachowania, które można uznać za chorobowe,
3) zakwalifikować rodzaj niepełnosprawności, wykorzystując informacje zawarte
w Poradniku dla ucznia,
4) przeanalizować objawy różnych chorób i zidentyfikować niepełnosprawność,
6) dokonać oceny poprawności wykonania ćwiczenia – zwrócić uwagę na zespół objawów
charakteryzujących konkretną niepełnosprawność.
− literatura z rozdziału 6 dotycząca rodzajów niepełnosprawności i typów chorób,
− mazaki,
− tablica flip-chart,
− magnesy.
Ćwiczenie 5
Określ rodzaje wsparcia oraz formy pomocy świadczone niepełnosprawnym i ich
rodzinom.
1) sporządzić plan poznania wskazanej przez nauczyciela lub wybranej przez siebie
instytucji,
2) wziąć udział w wycieczkach tematycznych do różnego typu instytucji i organizacji
wspierających osoby niepełnosprawne pomocy społecznej,
3) podczas wycieczek uzyskać informacje o:
− celach i zadaniach realizowanych przez poznawaną instytucję lub organizację,
− świadczeniach/usługach realizowanych przez daną placówkę,
− metodach oraz formach pomocy stosowanych w danej placówce w pracy
z podopiecznym i/lub jego rodziną,
− warunkach i trybie przyjęcia lub uzyskania świadczeń oferowanych przez placówkę,
− specjalistach zatrudnionych w danej placówce,
4) sporządzić sprawozdanie z wycieczki do placówki,
5) zaprezentować wyniki swojej pracy.
– lista instytucji i organizacji pomocy społecznej działających w danej
miejscowości/regionie,
– notatnik.
Ćwiczenie 6
Opracuj informator o instytucjach i organizacjach wspierających osoby niepełnosprawne
działających w Twojej miejscowości/regionie.

23
1) uporządkować zebrany materiał według następującego schematu:
− nazwa, adres i telefony instytucji,
− adresaci, do których kierowana jest oferta danej instytucji,
− zakres jej działalności,
− rodzaje udzielanego wsparcia i formy pomocy.
2) przygotować w grupie redakcyjnie tekst informatora,
3) opracować szatę graficzną informatora,
4) wydrukować przygotowany przez grupę tekst informatora,
5) dokonać oceny poprawności wykonania ćwiczenia,
6) zaprezentować wyniki pracy grupy.
− ulotki,
− foldery,
− papier,
− komputer,
− drukarka.
4.1.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) scharakteryzować rodzaje niepełnosprawności?  
2) dokonać charakterystyki poszczególnych stopni niepełnosprawności
pacjenta?  
3) scharakteryzować zespół Downa, zaburzenia autystyczne, mózgowe
porażenie dziecięce?  
4) określić objawy i rodzaje dysfunkcji narządu ruchu?  
5) scharakteryzować niepełnosprawności w obrębie narządów zmysłu:
wzroku i słuchu?  

24
4.2. Problemy i potrzeby osób niepełnosprawnych
Rodzaje i typologia potrzeb człowieka
Pewne rodzaje potrzeb odczuwane są w tym samym zakresie przez wszystkich ludzi
np. potrzeby biologiczne (jedzenia, fizjologiczne). Mówimy wówczas o potrzebach
społecznych. Potrzeby społeczne to te, które odczuwają członkowie wielu różnych grup
społecznych i o których społeczeństwo sądzi, że w ich zaspokojeniu muszą jednostce
dopomóc instytucje publiczne np. potrzeby edukacyjne, ochrony zdrowia, potrzeby powołania
instytucji leczących narkomanów. Jednocześnie każdy człowiek posiada potrzeby
indywidualne, co jest związane z niepowtarzalnością rozwoju fizycznego, psychospołecznego
i kulturowego jednostki. Znajomość własnych potrzeb umożliwia jednostce lepsze, bardziej
sprawne kierowanie swoim życiem. Można przyjąć, że potrzeby stale ulegają przemianom.
Przeobrażeniom ulegają zwłaszcza procesy zaspokajania potrzeb i formy, w jakich potrzeby
objawiają się.
W literaturze brak do tej pory jednej, zgodnie przyjętej definicji terminu potrzeba.
Najczęściej autorzy posługują się definicją ujmującą potrzebę jako „brak czegoś
wprowadzający jednostkę w niepożądany stan, będący zwykle motywem do działania
w kierunku zmiany tego stanu, czyli zaspokojenia potrzeby.”
Cechy potrzeb:
− uruchamiają motywację przedmiotową (zaspokojenie = posiadanie przedmiotu
pożądania) oraz psychiczną (zaspokojenie pragnień, dążeń sfery emocjonalnej),
− stanowią siłę napędową lub hamującą aktywność człowieka,
− pomagają wyznaczać cele,
− są siłą mobilizującą do poszukiwania prawdy,
− są uwarunkowane kulturowo lub biopsychicznie, czyli – inaczej mówiąc – pomiędzy
odczuwaniem braku a potrzebą stoją czynniki kulturowe i biopsychiczne.
Tabela 2. Klasyfikacje dychotomiczne potrzeb. [opracowanie własne]
Lp. Autor klasyfikacji Rodzaje potrzeb
1 A. Maslow niedostatku rozwoju
2 W. Szewczuk pierwotne wtórne
3 K. Obuchowski powszechne indywidualne
4 T. Tomaszewski obiektywne subiektywne
5 A. Kamiński społeczne jednostkowe
6 S. Rubinsztejn materialne duchowe
7 Z. Dąbrowski), pozytywne negatywne
Potrzeby leżą u podstaw wszystkich ludzkich zachowań. W swojej koncepcji Abraham
Maslow ukazuje nam hierarchię potrzeb. Istotą podziału jest wyróżnienie potrzeb niedostatku
i potrzeb rozwoju, wzrostu.
Tabela 3. Hierarchia potrzeb według A. Maslowa [opracowanie własne]
1. Potrzeby estetyczne (np. odczuwanie piękna)
2. Potrzeby wiedzy i zrozumienia (np. posiadanie wiedzy o świecie)Góra hierarchii
3. Potrzeby samourzeczywistnienia (np. twórczości, ekspresji)
4. Potrzeby szacunku i uznania (np. dominacji, sławy, respektu)
5. Potrzeby przynależności i miłości
6. Potrzeby bezpieczeństwa (np. opieki i oparcia, braku lęku)
Dół hierarchii
7. Potrzeby fizjologiczne (np. jedzenia, odpoczynku, seksualne)

25
Zaspokojenie potrzeb niższego rzędu (z dołu hierarchii) cechuje następująca
prawidłowość: im więcej działań na rzecz ich zaspokojenia tym ich nasilenie mniejsze
(potrzeby te wynikają więc z niedostatku). Natomiast zaspokojenie potrzeb z samej góry
hierarchii np. samorealizacji, powiększa obszar dalszych możliwych działań i powoduje
nasilenie potrzeby.
Potrzeby dziecka niepełnosprawnego
1. Potrzeba akceptacji przez rodziców i pewność, że są oni z dziecka zadowoleni.
2. Potrzeba kontaktów z innymi dziećmi – rówieśnikami zarówno sprawnymi jak
i niesprawnymi. Przyczynia się to do rozwoju psychicznego i społecznego dziecka.
3. Potrzeba opieki, pomocy przy równoczesnym zapewnieniu samodzielności.
Jej zaspokojenie wymaga pozytywnej postawy rodzicielskiej, niewyręczającej dziecka
w wykonywaniu wszystkich czynności lub nadmiernie wymagającej. Możliwości dziecka
dzięki pozostawieniu mu pewnych obszarów samodzielności podlegać będą
wzmocnieniu.
4. Potrzeba niezależności – uszanować należy potrzebę niezależności i wspierać dążenia do
uniezależnienia się od opiekunów – rodziców pod jakimś względem, przy uwzględnieniu
możliwości dziecka.
5. Potrzeba uznania. Dziecko niepełnosprawne jak każde inne potrzebuje uznania dla siebie
samego okazywanego przez najbliższych, opiekunów. Uznanie to może być wyrażane
w chwaleniu nawet najdrobniejszych osiągnięć dziecka, w budzeniu pewności, że
dziecko jest dla nich ważne z tego powodu, że po prostu jest.
Najważniejszą i jednocześnie najtrudniejszą w realizacji jest potrzeba akceptacji dziecka
niepełnosprawnego. Opieka i wychowanie dziecka niepełnosprawnego są pełne napięć
i niepokojów. Jednakże jej pełnienie bez pełnej akceptacji powoduje wystąpienie silnego
konfliktu wewnętrznego, mającego nieuchronny, a przy tym negatywny wpływ na
funkcjonowanie psychiczne i społeczne rodziców oraz rozwój dziecka, zaburzając jego
motywację do wzrostu oraz osłabiając i opóźniając efekty rehabilitacji.
Tabela 4. Wskaźniki akceptacji dziecka niepełnosprawnego [opracowanie własne]
Obszar zachowania Kategoria zachowania
Wewnętrzna zgoda rodziców na
indywidualny, powolniejszy przebieg
rozwoju dziecka
− zdawanie sobie sprawy z niepełnosprawności dziecka,
− akceptowanie odmienności społecznej rodziny,
Poznanie i zrozumienie potrzeb
dziecka
− dostrzeganie jego pozytywnych cech,
− rozwijanie potencjałów dziecka,
− umiejętne reagowanie na niewłaściwe zachowanie,
Konstruktywna praca nad rozwojem
dziecka
− stosowanie adekwatnych do poziomu rozwoju i stopnia
niepełnosprawności dziecka metod rehabilitacji,
− wymagania dostosowane do możliwości dziecka,
− dostrzeganie nowych cech w zachowaniu i rozwoju dziecka,
− dostosowanie formy kształcenia do potencjału intelektualnego
dziecka,
Pozytywne uczucia − obdarowywanie dziecka uczuciem miłości,
− dążenie do kontaktu z dzieckiem,
Rozwijanie przez rodziców własnych
potencjałów
− zdolność do odpoczynku i realizacji własnych zainteresowań i
innych celów życiowych bez poczucia winy.

26
Przyczyny niezaspokojenia potrzeb
Wyróżniamy dwa rodzaje przeszkód:
a) bezwzględne – wspólne dla wszystkich osób okoliczności uniemożliwiające zaspokojenie
danej potrzeby np. brak miejsc pracy dla osób niepełnosprawnych prowadzi do
niezaspokojenia potrzeb materialnych, psychicznych i społecznych,
b) względne – dotyczą tylko jednostek, które:
− są nieprzystosowane,
− nie potrafią zmienić sposobu zaspokojenia danej potrzeby,
− łatwo rezygnują.
Niezaspokojenie potrzeb psychospołecznych niesie za sobą następujące skutki:
− dominantę niezaspokojonej potrzeby,
− wyparcie ze świadomości,
− zaspokojenie w wyobraźni,
− fiksację – sztywny upór,
− rezygnację,
− antyspołeczne wypaczenie osobowości,
− choroby (np. somatyczne, nerwice)
− uzależnienia.
Zaspokojenie potrzeb i generowanie nowych możliwe jest dzięki właściwej opiece, która
zależy od jakości uczuciowego stosunku do dziecka. Blokada w ich zaspokojeniu prowadzi
do zaburzeń w zachowaniu, a w konsekwencji znajduje wyraz w ujemnych rysach
osobowości. Bardzo ważne jest, więc ich zaspokojenie w okresie dzieciństwa.
Osoby z niepełnosprawnością, mimo określonych braków fizycznych czy też
umysłowych, mają potrzeby biologiczne, psychiczne i społeczne, tak jak wszyscy ludzie, i tak
samo dążą do ich zaspokojenia.
Diagnozowanie potrzeb i problemów
Diagnozowanie jest procesem aktywnego poszukiwania danych koniecznych do ustalania
diagnozy, która stanowi podstawę pomocy dla osób lub grup dotkniętych problemem.
Jej celem jest ustalenie stanu faktycznego badanych np. badanej sytuacji życiowej
podopiecznego.
Odnosząc się do sytuacji osób niepełnosprawnych należy sięgnąć do diagnozy
społecznej, która ukierunkowana jest na rozpoznanie uwarunkowań losów jednostki w jej
najbliższym środowisku.
Przeprowadzenie diagnozy społecznej daje możliwość rozpoznania:
− niezaspokojonych potrzeb człowieka, które mogą być źródłem problemów w jego
funkcjonowaniu,
− problemów, określając ich rodzaj i zakres,
− przyczyn powodujących niezaspokojenie potrzeb, tkwiących w jednostce lub/i w jej
najbliższym otoczeniu (np. rodzinie, grupie),
− sił jednostki i jej najbliższego środowiska, np. możliwości, umiejętności.
Dane uzyskane w wyniku diagnozy wskazują kierunek oddziaływań, które mogą
zmierzać do:
− zmian w samej jednostce np. jej wiedzy, postawach, stanie psychosomatycznym,
− zmian w jej otoczeniu społecznym.
Diagnoza nie może być celem samym w sobie. Powinna służyć opracowaniu trafnych
działań naprawczych, właściwej interwencji. Potwierdzenie lub podważenie trafności
hipotezy wskazującej przyczynę zaburzeń możliwe jest dopiero w trakcie interwencji.

27
Specyfika diagnozowania potrzeb i problemów osób niepełnosprawnych.
Pełna diagnoza problemów osoby niepełnosprawnej obejmuje:
− diagnozę indywidualną, skoncentrowaną na człowieku niepełnosprawnym,
− diagnozę rodzinną, obejmującą wszystkich członków rodziny,
− diagnozę społeczności lokalnej.
Diagnoza indywidualna – skupia się na rozpoznaniu niezaspokojonych potrzeb,
dysfunkcji, ograniczeń osoby niepełnosprawnej, wynikających z rodzaju i stopnia
niepełnosprawności, np. ograniczenia w wykonywaniu czynności życia codziennego oraz
potencjału, sił osoby niepełnosprawnej, zachowanych sprawności, np. zdolności do
samoobsługi. Pomiar i zakres niepełnej sprawności polega na ocenie samodzielności
człowieka w wykonywaniu określonych czynności:
− samoobsługi, np. mycie się, kąpiel, jedzenie, czesanie, golenie, obcinanie paznokci,
załatwianie potrzeb fizjologicznych,
− prowadzenie gospodarstwa domowego, np. sprzątanie, gotowanie, palenie w piecu,
większe porządki itp.,
− poruszanie się poza domem, np. szkoła, praca, zakupy, urzędy, poczta, lekarz, kościół,
kultura itp.
Diagnoza rodzinna – skoncentrowana jest na określeniu obszarów zagrożeń i dysfunkcji
normalnej egzystencji rodziny, tj. niezaspokojonych potrzeb rodziny. Czynności
diagnostyczne zmierzają, więc do oceny czynników wewnątrzrodzinnych
i zewnątrzrodzinnych wpływających na funkcjonowanie osoby niepełnosprawnej w rodzinie.
Istotnymi elementami rozpoznania sytuacji rodzinnej jest poznanie jej potencjału, możliwości
w sprawowaniu opieki nad niepełnosprawnym członkiem rodziny. Celem diagnozy rodzinnej
jest więc określenie zakresu wydolności opiekuńczo-pielęgnacyjnej.
Diagnoza społeczności lokalnej – ocena potencjału opiekuńczego środowiska lokalnego.
Odnosi się do barier, jakie człowiek napotyka żyjąc w danej społeczności, a także
w odniesieniu do zasobów istniejących w środowisku (materialnych, rzeczowych, ludzkich).
Psychospołeczna sytuacja osób niepełnosprawnych
W celu lepszego zrozumienia psychospołecznej sytuacji człowieka
z niepełnosprawnością należy odnieść się do mechanizmów psychologicznych
funkcjonowania osoby niepełnosprawnej.
Jednostka przystosowując się do zaistniałego w jej organizmie uszkodzenia
somatycznego przechodzi przez następujące etapy:
1. szok – „To nie ja”,
2. oczekiwanie poprawy – „Jestem chory, ale wyzdrowieję”,
3. lament – „Wszystko jest stracone”,
4. obrona A (zdrowa) – „Idę do przodu, bez względu na to”, sprzyja rozwiązywaniu
problemów,
5. obrona B (neurotyczna) – czasowo obniża napięcie emocjonalne, związane
z uświadamianiem sobie defektu ciała, w wyniku zastosowania różnych mechanizmów
obronnych, nie prowadzi ani do rozwiązania problemu, ani do poprawy funkcjonowania
psychologicznego.
6. przystosowanie – „To jest trudne, ale nie takie znów złe”
Ze względu na liczne problemy natury psychospołecznej oraz medycznej osoby
niepełnosprawne narażone są często na długotrwałe sytuacje stresujące. Mogą one prowadzić
do określonych zmian psychicznych. W pewnym stopniu zaburzeniu może ulec struktura
osobowości, a tym samym naruszenie struktury „ja”, co w konsekwencji, gdy dojdzie do

28
sytuacji uniemożliwiającej powstanie prawidłowej percepcji siebie, do braku przystosowania
się do sytuacji życiowej.
Sytuacje stresujące ściśle związane są z problemami, na które napotykają osoby
z niepełnosprawnością.
Najważniejsze problemy społeczne osób niepełnosprawnych związane są z:
1) brakiem możliwości włączenia się lub całkowitego powrotu do czynnego życia
(głównym powodem są bariery architektoniczne, urbanistyczne i komunikacyjne),
2) niewystarczającą pomocą w zakresie rehabilitacji medycznej, zaopatrzenia w sprzęt
ortopedyczny i pomocniczy, rehabilitacji społecznej i zawodowej (brak pracy dla osób
niepełnosprawnych, niezależnie od stopnia niepełnosprawności).
Bariery utrudniające proces integracji niepełnosprawnych
Każda sytuacja trudna, poważna sprawa, która wymaga przemyślenia i rozstrzygnięcia
stanowi przeszkodę, barierę utrudniającą osiągnięcie zadowalającego wyniku.
Do najczęściej wymienianych barier, na które napotykają w swoim życiu osoby
z niepełnosprawnością należą:
− bariery psychologiczne,
− bariery społeczne,
− bariery prawne,
− bariery architektoniczne.
Bariery psychologiczne – trudności w zaakceptowaniu własnej sytuacji związanej
z niepełnosprawnością. Niekiedy pojawia się u chorego poczucie krzywdy. Wpływa to na
proces rehabilitacji, ponieważ opóźnia i obniża jego efekty. Może prowadzić do uruchomienia
się mechanizmu zaprzeczania lub wycofania. Łączy się z silnymi emocjami,
uniemożliwiającymi podjęcie niezbędnych decyzji, ważnych w procesie rehabilitacji. Ponadto
brak akceptacji własnej sytuacji rodzi problem polegający na znalezieniu dla siebie „swojego”
miejsca wśród ludzi pełnosprawnych.
Bariery społeczne – różnorodne negatywne reakcje środowiska społecznego, niechęć,
wrogość, obojętność. Przyczyną owego stanu są stereotypy, mity i tradycyjne uprzedzenia
wobec środowiska osób z niepełnosprawnością. Prowadzą do ograniczenia kontaktu
z osobami niepełnosprawnymi, do ich izolacji oraz są głównym czynnikiem ograniczenia
procesów adaptacyjnych i integracyjnych. Ich ograniczenie wymaga długotrwałego procesu
edukacji społecznej w celu przekazani informacji na temat potrzeb, możliwości oraz trudności
jakie napotykają osoby z niepełnosprawnością.
Bariery prawne – stwarza je samo ustawodawstwo, które w wielu punktach jest sprzeczne
umożliwieniem osobie niepełnosprawnej aktywnego udziału we wszystkich przejawach życia
społecznego, np. zatrudnianie osób niepełnosprawnych nie zawsze jest korzystne dla samego
niepełnosprawnego i może powodować manipulację i ograniczać pracę tych osób.
Bariery architektoniczne – wszelkie bariery utrudniające poruszanie się osoby
niepełnosprawnej w terenie i jego najbliższym otoczeniu (schody, drzwi). Likwidacja tego
rodzaju barier wymaga przestrzegania prawa budowlanego. Pomimo nakładów finansowych
stanowi istotny element oddziaływania na postawy społeczne, zwraca uwagę także na
trudności osób niepełnosprawnych.
Niepełnosprawność sama w sobie stanowi przeszkodę w realizacji pewnych celów,
ponieważ narusza najbardziej cenne dla każdego człowieka wartości, czyli zdrowie,

29
sprawność fizyczną, zdolność do wypełniania podstawowych zadań społecznych. Liczba
i jakość pojawiających się barier zależna jest od konkretnej sytuacji osoby
z niepełnosprawnością, stopnia przystosowania do otoczenia do jej potrzeb i możliwości,
a przede wszystkim od osobowości i oczekiwań człowieka niepełnosprawnego.
Pojęcie kompensacji biologicznej, psychologicznej i społecznej
Kompensacja jest złożonym procesem uzupełniania, wyrównywania braków oraz
zastępowania (substytucji) deficytów rozwojowych, narządów i przystosowywania się na
innej możliwej drodze. Jej istota polega na odtwarzaniu czynności całego narządu ruchu,
zmysłu lub poszczególnych jego części za pomocą środków zastępczych organizmu
ludzkiego.
Kompensacja może być:
– bezpośrednia,
– pośrednia.
Możliwości kompensacyjne zależą od takich czynników jak: wiek, ogólny stan zdrowia,
rozległość uszkodzenia i jego przyczyny, systematyczność usprawniania uszkodzonego
narządu.
Rodzaje kompensacji:
1. Kompensacja biologiczna – należy do akcji automatycznych mechanizmów obronnych
np. wzmożenie działalności pewnych narządów przy zmniejszonej działalności innych.
2. Kompensacja biologiczno – psychiczna – zastępstwo zmysłów u ludzi z brakami
sensorycznymi np. uczenie się przez głuchego czytania z ust, czy niewidomego czytania
alfabetem Braille’a.
3. Kompensacja psychospołeczna-organizacja grupy tak, aby dać możliwość wybicia się
osobie niedocenianej z racji fizycznych braków, psychicznej nieudolności lub
zahamowań.
4. Kompensacja społeczna – to wyrównywanie braków środowiskowych, utrudniających
pomyślny przebieg życia jednostki lub grupy
5. Kompensacja opiekuńcza – zapewnienie opieki nad dziećmi oraz osobami niezdolnymi
do samodzielnego życia.
6. Kompensacja wychowawcza – dostarczanie bodźców o charakterze wychowawczym.
Odpowiadając pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Co to jest potrzeba?
2. Z czego wynikają potrzeby indywidualne, a z czego potrzeby społeczne?
3. Jakie potrzeby zaliczymy do potrzeb rozwoju, a jakie do potrzeb z niedostatku?
4. Jakie są przyczyny niezaspokojenia potrzeb?
5. Jakie są skutki niezaspokojenia potrzeb psychospołecznych?
6. Do czego prowadzi niezaspokojenie potrzeb dziecka?
7. Jakie szczególne potrzeby przejawia dziecko niepełnosprawne?
8. Na czym polega specyfika diagnozowania potrzeb i problemów osób
z niepełnosprawnością?
9. Jakie etapy musi przejść osoba niepełnosprawna, aby przystosować się do zaistniałego
w jej organizmie uszkodzenia somatycznego?
10. Jakie bariery utrudniające proces integracji osób niepełnosprawnych?
11. Co to jest kompensacja i jakie są jej rodzaje?

30
4.2.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Określ niezaspokojone potrzeby osób niepełnosprawnych.
1) zapoznać się z opisem sytuacji (problemu) osoby niepełnosprawnej np. upośledzonej
umysłowo, głuchej, niewidomej itp.,
2) uporządkować informacje na temat danego rodzaju niepełnosprawności,
3) zaprezentować na forum grupy efekty pracy grupy i uzasadnienie przyjętego rozwiązania,
4) wziąć udział w podsumowaniu ćwiczenia prowadzącego do określenia potrzeb różnych
grup osób niepełnosprawnych.
− opisy sytuacji, problemów osób niepełnosprawnych,
− artykuły poświęcone problemom osób niepełnosprawnych.
Ćwiczenie 2
Przygotuj mapę problemów osób niepełnosprawnych w środowisku lokalnym na
podstawie danych uzyskanych z różnych instytucji pomocy społecznej. Ćwiczenie należy
wykonać w 4–5 osobowych grupach.
1) zapoznać z zasadami funkcjonowania instytucji i organizacji wspierających osoby
niepełnosprawne działającymi w środowisku lokalnym,
2) uporządkować zebrany materiał według następującego schematu:
− obszar działania instytucji,
− problemy, z którymi stykają się osoby niepełnosprawne na danym obszarze,
3) opracować szatę graficzną mapy,
4) wydrukować przygotowaną przez grupę mapę problemów,
5) zaprezentować wyniki pracy grupy.
− ulotki,
− foldery,
− papier,
− komputer,
− drukarka.
Ćwiczenie 3
Opracuj scenariusz obchodów Dnia Godności Osób z Niepełnosprawnością Intelektualną.
Sposób wykonania ćwiczenia:
1) zapoznać się z przedstawionymi przez nauczyciela przykładowymi scenariuszami zajęć,

31
2) określić zasady prawidłowego planowania działań,
3) ustalić cele obchodów Dnia Godności Osób z Niepełnosprawnością Intelektualną,
4) opracować scenariusz uwzględniający możliwości ukazania różnorodnych aspektów
godności osób niepełnosprawnych,
5) zaprezentować wyniki pracy grupy,
6) dokonać oceny poprawności sporządzonych scenariuszy zajęć,
7) wprowadzić ewentualne potrzebne zmiany do opracowanego scenariusza.
− przykładowe scenariusze zajęć,
− papier,
− pisaki.
Ćwiczenie 4
W warunkach symulowanych odegraj rolę osoby niepełnosprawnej poruszającej się na
wózku inwalidzkim i osoby prowadzącej wózek.
1) dobrać koleżankę/kolegę do wykonania ćwiczenia w parze (osoba A i osoba B),
2) jako osoba A odegrać rolę osoby niepełnosprawnej poruszającej się na wózku,
3) jako osoba B odegrać rolę osoby towarzyszącej przy wyjściu na dwór,
4) zamienić się rolami z koleżanką/kolegą w parze,
5) podzielić się swoimi refleksjami dotyczącymi występowania w obu rolach,
6) wziąć udział w dyskusji mającej na celu uświadomienie problemów i ograniczeń,
z jakimi stykają się osoby poruszające się na wózkach inwalidzkich.
− wózek inwalidzki.
Ćwiczenie 5
Sporządź wykaz obiektów i instytucji z barierami architektonicznymi w Twoim miejscu
zamieszkania.
1) określić miejsca, które mogłaby odwiedzać osoba niepełnosprawna (np. poruszająca się
na wózku) mieszkająca w najbliższej okolicy (sklep, przychodnia lekarska, urząd miasta,
gminy, poczta, bank itp.),
2) przeanalizować występowanie barier architektonicznych w tych obiektach, lub ich
dostosowanie do potrzeb osób niepełnosprawnych,
3) wskazać, jakie bariery architektoniczne występują w wybranych obiektach i jakie
powodują ograniczenia dla osoby niepełnosprawnej,
4) zaprezentować efekty swojej pracy na forum grupy,
5) wziąć udział w dyskusji podsumowującej ćwiczenie.
– arkusze papieru A4,

32
– przybory do pisania,
– tablica flip-chart.
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) opisać istotę problemów osoby niepełnosprawnej?  
2) zdiagnozować problemy i potrzeby osób niepełnosprawnych?  
3) określić sytuację psychospołeczną osoby niepełnosprawnej?  
4) scharakteryzować rodzaje barier utrudniających proces integracji
niepełnosprawnych?  

33
4.3. Planowanie działań terapeutycznych
Jedną z podstawowych form aktywizacji osób niepełnosprawnych proponowanych przez
instytucje wspierające tą grupę społeczną jest terapia zajęciowa. Przez terapię zajęciową
określa się czynności o charakterze zajęć fizycznych i umysłowych, które mają na celu
przywrócenie sprawności fizycznej i umysłowej, wykorzystując tkwiący w każdym człowieku
potencjał rozwojowy, którego źródło tkwi w naturalnych siłach witalnych organizmu
niezależnie od niepełnosprawności.
Usprawnienie psychiczne ma na celu przywrócenie danej osobie zdolności nawiązywania
kontaktów oraz umiejętności współżycia z innymi ludźmi i dostosowania się do środowiska,
w którym obecnie żyje. Odpowiednio dobrana terapia zajęciowa działa uspokajająco i kieruje
uwagę na wykonywaną pracę, pozwala zapomnieć o przykrych sprawach i chorobie.
Usprawnienie fizyczne polega na odpowiednio dobranych zajęciach terapeutycznych
w połączeniu z rehabilitacją leczniczą, aby umożliwić przyspieszenie utraconych funkcji lub
sprawności, a w przypadkach zmian nieodwracalnych wyrobienie funkcji zastępczych.
Biorąc pod uwagę kryterium ilości osób, biorących udział w zorganizowanych
działaniach terapeutycznych wyróżniamy dwie formy organizacji zajęć:
– terapię zajęciową grupową,
– terapię zajęciową indywidualną.
Terapia zajęciowa grupowa polega na wykonywaniu różnych bądź tych samych zadań
przez kilka osób; przy czym grupy mogą być tworzone celowo lub powstawać samorzutnie.
Terapia zajęciowa indywidualna – pacjent wykonuje zadania specjalnie dla niego
przeznaczone/przygotowane, dobrane tak aby korygowały jego zaburzone sfery w sposób
indywidualny.
Autorzy literatury przedmiotu wyróżniają trzy rodzaje terapii zajęciowej:
– ergoterapię – terapia pracą, poprzez zajęcia manualne,
– socjoterapię – terapia zaburzeń zachowania i zaburzeń emocjonalnych w toku spotkań
grupowych,
– arteterapię – terapia sztuką, kontakt bierny lub czynny ze sztuką.
Dla każdego rodzaju wyżej wymienionej terapii istnieje charakterystyczny, świadomy
i powtarzalny sposób postępowania - metoda, prowadzący do osiągnięcia zamierzonego
wyniku leczniczego/terapeutycznego. Składają się on z odpowiednio dobranych czynności
myślowych i praktycznych, zwanych techniką pracy w terapii zajęciowej.

34
Tabela 5. Charakterystyka terapii zajęciowej [opracowanie własne]
Rodzaje terapii
zajęciowej
Metody Techniki
Dziewiarstwo Szydełkowanie, robienie na drutach
Hafciarstwo
Haft richelieu, krzyżykowy, hafty regionalne: kaszubski,
kociewski
Tkactwo Tkanie na krośnie, na ramkach, wyplatanie breloczków itp.
Krawiectwo
Szycie rzeczy użytkowych,
zabawkarstwo, reperowanie odzieży
Kaletnictwo Tworzenie wyrobów ze skóry np. obrazów, biżuterii
Metaloplastyka
Wyroby z drutu – np. świeczniki, breloczki, wyroby z metalu
– np. znaczki, medale
Stolarstwo
Prace w drewnie np. płaskorzeźby, rzeźby, domki, pudełka
(również z patyków, zapałek)
Ogrodnictwo Prace ogrodnicze i porządkowe np. sadzenie, kopanie, sianie
Wikliniarstwo Plecenie różnorodnych przedmiotów z wikliny, np. koszyki
Ergoterapia
Garncarstwo
i ceramika
Wyrabianie garnków, dzbanów, wazonów, tworzenie
przedmiotów ceramicznych
Ludoterapia –
zabawoterapia
Zabawy manipulacyjne, tematyczne, konstrukcyjne,
zabawy i gry dydaktyczne
Terapia ruchem
Ćwiczenia ogólnie usprawniające, oddechowe, poranne itp.,
gry i zabawy ruchowe
Trening
umiejętności
społecznych
Treningi: nawiązywania relacji, prowadzenia rozmowy
i podtrzymywania kontaktów, aktywnego słuchania,
asertywności, rozwiązywania konfliktów.
Nauka czynności życia codziennego:
− trening samoobsługi,
− trening kulinarny
Socjoterapia
Rekreacja
Silwoterapia (oddziaływanie pięknem przyrody – terapia
przez spacery po lesie),
wieczorki taneczne, gry
i zabawy zespołowe,
obserwowanie czynności wykonywanych przez inne osoby
artystycznych
Rysunek
Rysowanie kredkami ołówkowymi, świecowymi, pastelami,
ołówkiem, kredą, węglem
Malarstwo
Malowanie farbami plakatowymi, akwarelą, witrażowymi,
olejnymi, do szkła
Grafika Gipsoryt, linoryt, drzeworytArteterapia
Rzeźba
Masy plastyczne – masa solna, glina, modelina, plastelina,
masa papierowa, wosk itp.
Rzeźbienie w drewnie i innych twardych materiałach
Papieroplastyka – origami

35
Sztuki użytkowe
Witraż – na okna, drzwi, butelki itp.
Fotografia
Plakat, projekty okładek, opakowania, ulotki reklamowe
Collage – tworzenie pracy łączonej różnymi technikami
plastycznymi
Zdobnictwo
i dekoratorstwo
Ikebana – układanie kompozycji z suszonych i żywych
kwiatów, roślin, owoców oraz darów natury, np. kory drzewa,
szyszek, mchu, muszli, drewna, piór itp., kompozycje
w wazonie, w ramach obrazów, koszykach
Dekoracje – okolicznościowe, świąteczne, np. stroiki
Wielkanocne, Bożonarodzeniowe, wycinane ozdoby z papieru
z okazji świąt i uroczystości
Zdobienie różnych przedmiotów, np. ramek
Muzykoterapia
Muzykoterapia bierna – muzyka aktywizująca, relaksacyjna,
elementy treningu relaksacyjnego Schultza
Muzykoterapia czynna – muzykowanie pacjentów
Biblioterapia
Czytanie głośne fragmentów lub całości książki/tekstu przez
pacjentów i rozmowa po przeczytaniu,
Słuchanie tekstów biblioterapeutycznych (aktywizujących bądź
relaksacyjnych)
Poradnictwo biblioteczne – propozycje do samodzielnego
czytania i rozmowa po przeczytaniu
Wieczory poezji
Filmoterapia
Projekcja filmów
Nagrywanie filmów
Teatroterapia
Psychodrama
Drama
Pantomima (scenki pantomimiczne)
Oglądanie spektakli
Arteterapia
Choreoterapia
Taniec
Ćwiczenia muzyczno-ruchowe
Improwizacje ruchowe przy muzyce
Planowanie działań terapeutycznych
Terapia zajęciowa jest rodzajem oddziaływań terapeutycznych dających każdemu
uczestnikowi szansę czynnego udziału w formie twórczości, która odpowiada jego
indywidualnym możliwościom. W związku z tym należy organizować zajęcia w taki sposób,
aby były one dostosowane do potrzeb każdego uczestnika.
Podstawą wszelkich oddziaływań w zakresie terapii zajęciowej powinna, więc być
indywidualna i jak najpełniejsza diagnoza. Właściwa diagnoza stanowi warunek konieczny do
opracowania indywidualnego dostosowanego do każdej osoby programu terapii zajęciowej.
Podczas diagnozy ocenie podlegają trzy sfery funkcjonowania osoby niepełnosprawnej:
fizyczna, psychiczna i społeczna.
W ocenie stanu fizycznego dla terapeuty zajęciowego ważny jest:
– rodzaj upośledzenia i zaburzeń,
– koordynacja ruchowa,
– wzmożone lub obniżone napięcie,
– zakres ruchu w poszczególnych stawach kończyn.
Ocena stanu psychicznego wymaga uwzględnienia następujących elementów:
1) sposób porozumiewania się,
2) rozwój mowy,
3) rozwój myślenia,

36
4) poziom opanowania wiadomości i umiejętności,
5) koncentracja uwagi i zapamiętywanie,
6) poziom emocji oraz sposób ich wyrażania,
7) zainteresowania.
Zakres oceny stanu społecznego dotyczy:
– wpływu niepełnosprawności na pełnienie ról społecznych,
– komunikacji interpersonalnej,
– samokontroli,
– poziomu sprawności w czynnościach życiowych (samoobsługa).
Opracowany na podstawie diagnozy – oceny funkcjonowania uczestnika terapii
zajęciowej – program powinien określać w szczególności:
1. Formy terapii.
2. Stanowisko terapii oraz jego techniczne i organizacyjne dostosowanie do stopnia
sprawności psychofizycznej.
3. Przewidywany zakres i czas terapii.
4. Zakres i metody nauki, zaradności osobistej i przystosowania do życia.
5. Metody opanowania czynności przysposabiających do pracy.
6. Formy rehabilitacji psychicznej i społecznej.
7. Formy współpracy z rodziną lub opiekunami.
8. Osoby odpowiedzialne za realizację programu.
PROJEKT KARTY OBSERWACJI PODOPIECZNEGO – źródło opracowanie własne
Imię i nazwisko podopiecznego:…………………………………………………………….
Data urodzenia:……………………………………………………………………………...
Rodzaj niepełnosprawności:………………………………………………………………...
I. Sfera fizyczna
Zakres ruchów:
A. Porusza się samodzielnie TAK……………..NIE
B. Przy poruszaniu się korzysta z pomocy sprzętu rehabilitacyjnego
a) balkonowa
b) wózka inwalidzkiego
c) laski
d) kuli
C. Poziom napięcia
a) obniżone
b) w normie
c) wzmożone

37
II. Sfera psychiczna
SŁOWNICTWO
TAK NIE CZASAMI
Bogate
Średnie
Ubogie
WADY WYMOWY
Brak
Mowa niewyraźna
Jąkanie się
KOMUNIKACJA
Jest sprawny językowo
Samodzielnie podejmuje rozmowę
Wypowiada się zdaniami prostymi
Wypowiada się zdaniami złożonymi
Potrafi przedstawić swoje potrzeby fizyczne
Rozumie złożone polecenia
SAMODZIELNOŚĆ W PRACY
Samodzielnie wykonuje pracę
Czasami oczekuje pomocy
Zawsze oczekuje pomocy ze strony terapeuty
SKUPIENIE UWAGI NA WYKONYWANYM ZADANIU
Zawsze jest skupiony
Nie potrafi się skupić
Zawsze doprowadza rozpoczętą pracę do
końca
Najczęściej przerywa
Nigdy nie kończy rozpoczętej pracy
FUNKCJONOWANIE EMOCJONALNE
Chętnie okazuje uczucia
Zawsze uśmiechnięty
Bywa smutny i apatyczny
Zamknięty w sobie
Łatwo się denerwuje
Płacze bez powodu
Szybko rezygnuje z podjętych działań
Sam podejmuje nowe działania
Jest agresywny, pierwszy wszczyna bójki
Jest zazdrosny
Nie zależy mu na sukcesie
III. Sfera społeczna
FUNKCJONOWANIE INTERPERSONALNE
TAK NIE CZASAMI
Współdziała z grupą
Wykazuje własną inicjatywę
Unika kontaktów z innymi
Podporządkowuje się poleceniom terapeuty
SAMOOBSŁUGA
Ubiera i rozbiera się samodzielnie
Korzysta samodzielnie z toalety
Je samodzielnie
Rys. 1. Karta obserwacji podopiecznego [opracowanie własne]

38
Rys. 2. Karta indywidualnego programu terapii [18]

39
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Na czym polega terapia zajęciowa?
2. Jakie są podstawowe rodzaje terapii zajęciowej?
3. Jakie są podstawowe metody arteterapii?
4. W jaki sposób ocenia się stan fizyczny podopiecznego?
5. Jakie znasz wyznaczniki oceny stanu psychicznego podopiecznego?
6. Na czym polega ocena stanu społecznego podopiecznego?
7. Jakie informacje powinien zawierać program opracowany na podstawie diagnozy
podopiecznego?
4.3.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Opracuj plan postępowania terapeutycznego uwzględniając poniższej przedstawiony opis
sytuacji podopiecznej.
Opis sytuacji
Marysia, 17-letnia dziewczyna ze znacznym stopniem niepełnosprawności intelektualnej
oraz zdiagnozowanym niedosłuchem. Jako kilkuletnie dziecko trafiła do Domu Pomocy
Społecznej odrzucona przez rodzinę, z którą do dziś nie ma kontaktu.
Przebywa w licznej, różnorodnej grupie opiekuńczej. Marysia ma zaburzone poczucie
bezpieczeństwa, izoluje się od grupy, nie lubi tłoku, często wyszukuje sobie miejsca na
uboczu.
Dziewczynka komunikuje się za pomocą mimiki twarzy. Rozumie proste gesty. Jest
samodzielna w niektórych czynnościach samoobsługowych takich jak: poruszanie się,
spożywanie posiłków, ubieranie się. Nie kontroluje i nie sygnalizuje potrzeb fizjologicznych.
Nawiązuje krótkotrwały kontakt wzrokowy z opiekunem i otoczeniem. Sama wybiera sobie
przedmioty, które ją interesują, najczęściej są to maskotki pluszowe.
Zna przeznaczenie podstawowych przedmiotów z najbliższego otoczenia. Jest
dziewczynką zamkniętą w sobie, nieufną, mało aktywną.
1) dokładnie zapoznać się z opisem sytuacji,
2) dokonać analizy możliwości i ograniczeń podopiecznej,
3) zaproponować odpowiednie działania terapeutyczne, uwzględniające możliwości
i ograniczenia podopiecznej w sferach: fizycznej, psychicznej i społecznej,
4) uzasadnić swój wybór, zwrócić uwagę na zasady pracy z osobą niepełnosprawną,
6) dokonać oceny poprawności wykonania ćwiczenia pod względem planowania
postępowania terapeutycznego dostosowanego do potrzeb, możliwości i ograniczeń
podopiecznej.
− przybory do pisania.

40
Ćwiczenie 2
Dobierz odpowiednią formę terapii zajęciowej uwzględniając możliwości i ograniczenia
osoby niepełnosprawnej uwzględniając opis przypadku.
Opis przypadku
Podopieczny jest osobą upośledzoną w stopniu lekkim. Czuje się niedowartościowany.
Wycofuje się w sytuacjach społecznych, nie chce podejmować żadnego wysiłku, żadnych
prac. Mówi, że boli go głowa. Kiedyś rysował piękne ilustracje komiksowe. Do tej pory
w jego komputerze w domu znajdują się przez niego wykonane prace.
1) dokładnie zapoznać się z opisem przypadku,
2) dokonać analizy możliwości i ograniczeń podopiecznego,
3) zaproponować odpowiednią formę terapii zajęciowej, uwzględniającą możliwości
i ograniczenia podopiecznego,
4) uzasadnić swój wybór, zwrócić uwagę na zasady pracy z osobą niepełnosprawną,
5) zaprezentować wyniki swojej pracy.
− przybory do pisania.
Ćwiczenie 3
Zaplanuj i przeprowadź gry i zabawy towarzyskie dla określonej grupy podopiecznych.
1) wylosować przygotowany przez nauczyciela opis grupy, dla której należy przygotować
gry i zabawy (liczebność grupy, wiek, niepełnosprawność) wraz z opisem warunków
(pomieszczenie, warunki pogodowe, czas trwania),
2) przeprowadzić analizę możliwości psychofizycznych oraz potrzeb podopiecznych,
3) określić cel podejmowanych gier i zabaw,
4) dobrać odpowiednie formy zajęć,
5) opracować plan przeprowadzenia zajęć i przygotować odpowiednie pomoce,
6) przeprowadzić zaplanowane gry i zabawy (pozostali uczestnicy zajęć wcielą się
w podopiecznych),
8) dokonać oceny poprawności planowania i organizowania gier i zabaw.
− gry planszowe,
− kredki,
− papier,
− mazaki,
− skakanki,
− balony,
− magnetofon,
− instrumenty muzyczne.

41
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) dokonać oceny stanu pacjenta?  
2) dobrać formę terapii zajęciowej uwzględniając możliwości
i ograniczenia osoby niepełnosprawnej?  
3) opracować plan postępowania terapeutycznego z uwzględnieniem
aktualnej diagnozy terapeutycznej?  

42
4.4. Umiejętności społeczne terapeuty zajęciowego
Do zadań terapeuty zajęciowego należy aktywizacja podopiecznych poprzez stosowanie
terapii zajęciowej, nauka podstawowych czynności życia codziennego, organizacja
i prowadzenie zajęć relaksacyjnych oraz organizacja czasu wolnego podopiecznych. Pracując
z pacjentem bądź podopiecznym kształtuje w nim pewne postawy i za pomocą określonych
czynności wyucza go nowych umiejętności.
W związku z tym niezwykle ważne jest, aby kierowały nim następujące zasady:
− akceptacji klienta (podopiecznego),
− poszanowanie godności ludzkiej i tolerancja osobistych przekonań innych ludzi oraz
umiejętność dostrzegania ich potrzeb i problemów,
− indywidualizacji,
− kontrolowanej swobody ekspresji emocjonalnej,
− neutralności w komunikowaniu się z klientem (podopiecznym),
− obiektywizmu tj. wszechstronnego, opartego na profesjonalnej wiedzy rozpatrywania
każdej sytuacji,
− ograniczonego zaangażowania emocjonalnego,
− samostanowienia, tj. uznaniu praw klienta (podopiecznego) do wolności, w tym
popełniania błędów i odpowiedzialności za swoje życie,
− udostępniania zasobów, współdziałania w zespole,
− poszanowanie i odpowiedzialność za powierzony sprzęt, oszczędność materiału,
− chęć samodzielnego dokształcania się i podwyższania swoich kwalifikacji zawodowych.
Ponadto terapeuta zajęciowy powinien charakteryzować się następującymi
właściwościami psychofizycznymi:
− dobrym stanem zdrowia psychofizycznego,
− zainteresowaniami naukami społecznymi i pedagogicznymi,
− odpornością na stres w sytuacjach trudnych,
− zrównoważeniem emocjonalnym,
− zdolnością do samodzielnego podejmowania decyzji,
− umiejętnościami organizacyjnymi.
Praca terapeutyczna opiera się na jednej z najbardziej obciążających relacji zawodowych
– relacji pomocy. Jej specyfika polega na: motywowaniu, wspieraniu, podnoszeniu na duchu,
innymi słowy na dzieleniu się z podopiecznym swoimi zasobami w celu poprawienia jego
trudnej sytuacji. Warunkiem niezbędnym do udzielenia skutecznej pomocy muszą być
zarówno kompetencje społeczne wspierającego, służące tworzeniu klimatu troski, szacunku,
otwartości na drugiego człowieka i wzajemnego zaufania, jak też angażowania się
w konkretne działania, które powinny doprowadzić do rozwiązania problemu osoby
wspomaganej.
W swojej pracy zawodowej terapeuta zajęciowy codziennie kontaktuje się z osobami
znajdującymi się w trudnej sytuacji życiowej, styka się z niezawinionym cierpieniem,
przejawami okrucieństwa i niesprawiedliwości. Stąd, ważną rzeczą jest, aby osoby
pomagające zachowały dystans emocjonalny, gdyż problemy podopiecznych, przeżywane jak
własne, mogą zburzyć uporządkowany obraz świata i przyczynić się do zachwiania poczucia
stabilności. W konsekwencji doprowadzić do stopniowej utraty energii i do wypalenia
zawodowego.

43
Podsumowując osoby podejmujące się pracy z ludźmi niepełnosprawnymi powinny
przede wszystkim przejawiać pozytywne postawy wobec niepełnosprawności.
Pozytywne postawy charakteryzują się:
− obiektywną i realną oceną wpływu kalectwa na psychikę i funkcjonowanie człowieka,
ograniczeń i możliwości osoby niepełnosprawnej,
− pozytywnym nastawieniem poznawczym (przedmiotem zainteresowania jest człowiek,
a nie tylko jego inwalidztwo): znajomością potrzeb inwalidy i poziomu ich zaspokojenia,
obiektywnym dostrzeganiem zalet i możliwości inwalidy oraz jego osiągnięć,
− pozytywnymi zachowaniami społecznymi: społeczną akceptacją i szacunkiem dla osoby
niepełnosprawnej, przeciwdziałaniem izolacji, naturalnym i życzliwym kontaktem
z osobami niepełnosprawnymi, podejmowaniem kontaktów interpersonalnych
i współpracy z osobami niepełnosprawnymi, integrowaniem osób niepełnosprawnych.
Wypalenie zawodowe, czyli pułapka pomagania
Poprzez wypalenie zawodowe określa się jedną z wielu możliwych reakcji organizmu na
chroniczny stres związany z pracą w zawodach, których wspólną cechą jest ciągły kontakt
z ludźmi i zaangażowanie emocjonalne w ich problemy.
Symptomy ostrzegawcze wskazujące na zjawisko wypalenia:
− zmiany w sferze funkcjonowania fizycznego człowieka – bóle głowy, żołądka,
zaburzenia snu, podwyższone ciśnienie, poczucie osłabienia, zmniejszenie się odporności
organizmu, częste choroby itp.;
− zmiany w sferze funkcjonowania emocjonalnego – zmienność nastrojów, ogólne
przygnębienie, poczucie bezradności, obniżenie samooceny, brak wiary w możliwość
zmiany trudnej sytuacji itp.;
− zmiany w sferze zachowań – absencja w pracy, częste konflikty, obojętność wobec
klientów, zmniejszenie się wydajności pracy, złe zarządzanie czasem, wzrost liczby
wypadków itp.
Psychologowie z American Psychology Association wyróżniają pięć charakterystycznych
etapów wypalenia zawodowego, które określają obrazowo jako:
1. Miesiąc miodowy (honeymoon) – okres zauroczenia pracą i pełnej satysfakcji z osiągnięć
zawodowych; dominują w nim energia, optymizm i entuzjazm.
2. Przebudzenie (awaking) – czas, w którym człowiek zauważa, że idealistyczna ocena
pracy jest nierealistyczna, zaczyna pracować coraz więcej i desperacko stara się, by ten
idealistyczny obraz nie uległ zburzeniu.
3. Szorstkość (brownout) – realizacja zadań zawodowych wymaga w tym okresie coraz
więcej wysiłku, pojawiają się kłopoty w kontaktach społecznych zarówno z kolegami
w pracy, jak i z klientami.
4. Wypalenie pełnoobjawowe (full scale burnout) – rozwija się pełne wyczerpanie fizyczne
i psychiczne, pojawiają się stany depresyjne, poczucie pustki i samotności, chęć
wyzwolenia się, ucieczki z pracy.
5. Odradzanie się (phoenix phenomenon) – to okres leczenia „ran” powstałych w wyniku
wypalenia zawodowego.

10

Recommandé

Recommandé

Contenu connexe

Tendances

Tendances (20)

Similaire à 10

Similaire à 10 (20)

Plus de Kamil Fik

Plus de Kamil Fik (9)

10