19

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
MINISTERSTWO EDUKACJI
NARODOWEJ
Krystyna Lasek
Anna Pitura
Opracowywanie diagnozy terapeutycznej na podstawie
rozpoznania stanu pacjenta 322[15].Z2.04
Poradnik dla ucznia
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007

1
Recenzenci:
mgr Lilia Kimber–Dziwisz
mgr Wiesława Staszczak
Opracowanie redakcyjne:
mgr Krystyna Lasek
mgr Anna Pitura
Konsultacja:
mgr inż. Teresa Jaszczyk
Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 322[15].Z2.04
„Opracowywanie diagnozy terapeutycznej na podstawie rozpoznania stanu pacjenta”,
zawartego w modułowym programie nauczania dla zawodu terapeuta zajęciowy.
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007

2
SPIS TREŚCI
1. Wprowadzenie 3
2. Wymagania wstępne 5
3. Cele kształcenia 6
4. Materiał nauczania 7
4.1. Rozpoznanie stanu pacjenta, jego potrzeb i problemów podstawą
opracowania diagnozy terapeutycznej
7
4.1.1.Materiał nauczania 7
4.1.2. Pytania sprawdzające 19
4.1.3. Ćwiczenia 20
4.1.4. Sprawdzian postępów 23
4.2. Opracowywanie diagnozy terapeutycznej 24
4.2.1.Materiał nauczania 24
4.2.2. Pytania sprawdzające 31
4.2.3. Ćwiczenia 31
4.2.4. Sprawdzian postępów 34
5. Sprawdzian osiągnięć 35
6. Literatura 40

3
1. WPROWADZENIE
Korzystając z poradnika ukształtujesz umiejętności z zakresu opracowywania diagnozy
terapeutycznej na podstawie rozpoznania stanu pacjenta.
W poradniku zamieszczono:
− wymagania wstępne, czyli wykaz niezbędnych umiejętności i wiedzy, które powinieneś
mieć opanowane, aby przystąpić do realizacji programu jednostki modułowej,
− cele kształcenia tej jednostki modułowej,
− materiał nauczania (rozdział 4) umożliwiający przygotowanie się do wykonania ćwiczeń
i zaliczenia sprawdzianów,
− zestaw ćwiczeń, które umożliwiają Ci nabycie umiejętności praktycznych, zawierający
wykaz materiałów, pytania sprawdzające wiedzę potrzebną do wykonania ćwiczenia,
− sprawdzian postępów, w którym powinieneś odpowiadać na pytanie tak lub nie, co
oznacza, że opanowałeś materiał lub nie,
− sprawdzian osiągnięć wraz z instrukcją i kartą odpowiedzi,
− literaturę uzupełniającą.

4
Schemat układu jednostek modułowych
322[15].Z2
Indywidualna i grupowa terapia zajęciowa
322[15].Z2.04
Opracowywanie diagnozy
terapeutycznej na podstawie
rozpoznania stanu pacjenta
322[15].Z2.01
Rozróżnianie rodzajów działalności
terapeutycznej
322[15].Z2.02
Organizowanie pracy w pracowni
terapii zajęciowej
322[15].Z2.03
Wykonywanie prac plastyczno-
technicznych
322[15].Z2.06
Wykonywanie działań z zakresu
terapii indywidualnej i grupowej
322[15].Z2.07
Ocenianie skuteczności
i dokumentowanie działań
terapeutycznych
322[15].Z2.05
Opracowywanie projektu
i harmonogramu indywidualnych
i grupowych zajęć terapeutycznych

5
2. WYMAGANIA WSTĘPNE
Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
– wskazywać podstawowe metody poznania pacjenta,
– komunikować się z pacjentem i jego rodziną,
– posługiwać się dokumentacją pacjenta,
– identyfikować błędy jatrogenne,
– rozróżniać pojęcia; zdrowia, choroby, niepełnosprawności,
– identyfikować pojęcie zmiany rozwojowej w poszczególnych okresach życia człowieka,
– opracowywać kwestionariusz do rozmowy, obserwacji, wywiadu z podopiecznym i jego
rodziną,
– charakteryzować potrzeby i problemy podopiecznego,
– rozpoznawać ogólny stan pacjenta,
– określać zasady planowania pracy,
– słuchać aktywnie,
– formułować i wyrażać opinie,
– uczestniczyć w pracy zespołu.

6
3. CELE KSZTAŁCENIA
W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
– zastosować metody poznawania pacjenta,
– opracować plan obserwacji pacjenta,
– zastosować kwestionariusz wywiadu z pacjentem i jego rodziną,
– zebrać informacje dotyczące zainteresowań, przyzwyczajeń i nawyków pacjenta,
– porozumieć się i podjąć współpracę z zespołem terapeutycznym,
– zgromadzić niezbędne, dla celów terapeutycznych informacje o pacjencie,
– przeanalizować wszystkie dane i wyciągnąć konstruktywne wnioski na temat aktualnego
stanu pacjenta,
– ocenić stan podopiecznego w zdrowiu, chorobie i niepełnosprawności,
– rozróżnić potrzeby i problemy pacjenta,
– sformułować aktualną diagnozę terapeutyczną z uwzględnieniem potrzeb i problemów
pacjenta,
– określić znaczenie diagnozy terapeutycznej w planowaniu zajęć,
– uniknąć błędów jatrogennych,
– udokumentować diagnozę terapeutyczną,
– skorzystać z wyników badań naukowych,
– zachować tajemnicę zawodową.

7
4. MATERIAŁ NAUCZANIA
4.1. Rozpoznanie stanu pacjenta, jego potrzeb i problemów
podstawą opracowania diagnozy terapeutycznej
4.1.1. Materiał nauczania
Terapia zajęciowa jest jedną z form leczenia usprawniającego. Jak każde działanie
zmierzające do określonego celu musi być oparte na dobrym rozpoznaniu tego co ma
usprawniać. Diagnozowanie to proces rozpoznania, charakteryzowania, stwierdzenia
interesującego nas stanu rzeczy, czyli różnych zjawisk i procesów na podstawie objawów,
oznak, wskaźników i znajomości ogólnych prawidłowości. Można wyróżnić następujące cele
diagnozowania:
– opisujące,
– wyjaśniające,
– oceniające,
– normatywne,
– praktyczne,
– wdrożeniowe.
Efektem diagnozowania jest diagnoza czyli stwierdzenie, badanie, opis, rozpoznanie,
działanie opisujące, stwierdzające, rozpoznające jakiś stan, problem, przypadek.
W diagnozowaniu wyróżnia się trzy fazy:
1) zbieranie i gromadzenie danych o pacjencie i jego rodzinie(środowisku),
2) analizowanie i syntetyzowanie zgromadzonych danych,
3) sformułowanie diagnozy.
Dwie pierwsze fazy będą opisane w tej części materiału nauczania, trzecia faza jest
treścią następnej części materiału nauczania.
Do opisywania zdrowia czy choroby człowieka przydatna jest znajomość takich
zagadnień jak: istota człowieka i związanej z nim kwestii zdrowia, charakter stanu zdrowia.
Najogólniej określając istotę człowieka należy wskazać, że człowiek jest istotą
biologiczną i psychospołeczną, a zarazem kulturową i duchową. Zintegrowanie
wymienionych elementów tworzy nierozerwalną całość istoty człowieka wskazując
jednocześnie jego składowe sfery (części).
Jednocześnie należy podkreślić, że całość ta jest czymś więcej niż prostą sumą
wymienionych części.
Sfera biologiczna człowieka to złożona struktura i funkcje organizmu.
Sfera psychiczna człowieka złożona z procesów poznawczych, emocjonalnych,
motywacyjnych oraz ich funkcjonowania to drugi element istoty człowieka, bardzo ważny dla
jego zdrowia.
Sfera społeczna istoty człowieka wynika z faktu, że bycie człowiekiem jest
uwarunkowane kontaktem i współpracą z innymi ludźmi.
Czynniki kulturowe i duchowe decydują o systemie wartości człowieka i sensie jaki
nadaje swojemu życiu oraz kształtują zachowania człowieka, w tym te, które mają duże
znaczenie dla jego zdrowia.
W wyjaśnianiu istoty zdrowia dużą rolę odgrywa definicja zdrowia WHO (Światowej
Organizacji Zdrowia), która była podstawą do poszukiwania i sformułowania współcześnie
różnych modeli zdrowia. Z definicji WHO wynika potrzeba uwzględniania złożoności
człowieka jako istoty bio-psycho-społecznej w działaniach zmierzających do osiągania

8
optymalnego stanu zdrowia, jak również i w ocenie jego stanu.
Rozumienie pojęcia stanu pacjenta jest istotne dla opracowania diagnozy terapeutycznej,
a następnie planu i programu terapii zajęciowej. J. Zieleniewski określa stan następująco:
”stanem rzeczy nazywamy ogół cech danej rzeczy w danej chwili lub w danym okresie czasu,
w którym cechy te się nie zmieniają”.
Określenie to może być przydatne w rozpoznaniu stanu pacjenta, jego stanu zdrowia czy
choroby. Przy czym w naukach medycznych cecha znaczy tyle co objaw.
Istnieją 4 modele określania stanu zdrowia człowieka:
1. Model kliniczny – zakłada, że stan zdrowia to brak choroby fizycznej lub psychicznej,
brak dolegliwości bólowych. Do rozpoznania stanu zdrowia człowieka w danym czasie
stosuje się specjalne standardy. Ocena stanu zdrowia skupia się na strukturze organizmu
człowieka i jego funkcjonowaniu.
2. Model ról społecznych – proponuje szerszą ocenę stanu pacjenta podkreślając, że poza
pozytywnym wynikiem badań klinicznych dobry stan zdrowia to również zdolność do
pełnienia ról społecznych i podejmowania zadań wynikających z ról społecznych jakie
człowiek pełni.
3. Model adaptacyjny – zakłada interakcje człowieka ze środowiskiem zewnętrznym-
fizycznym i społecznym oraz zdolność adaptacji do środowiska, do utrzymywania
i przywracania równowagi zewnętrznej i wewnętrznej. Zdrowiu sprzyja osiąganie
przystosowania do środowiska. Aby ocenić stan zdrowia człowieka należy przeprowadzić
badanie kliniczne, określić społeczne przystosowanie człowieka oraz ocenić jego twórczy
rozwój.
4. Model samorealizacji (eudajmonistyczny) – do określenia stanu zdrowia człowieka jest
konieczne zastosowanie kryteriów trzech, wyżej wymienionych modeli oraz oceny
samorealizacji wyrażonej osiąganiem celów ważnych dla siebie i wzbogacania życia
innych ludzi. W tym modelu zdrowie człowieka jest ideałem ludzkiej natury. Osiąganie
optymalnych dla człowieka możliwości zapewnia mu optymalne dla niego zdrowie.
Wszystkie modele wskazują na ścisłe powiązanie określenia stanu zdrowia
z zapewnieniem opieki nad zdrowiem.
Terapeuta zajęciowy musi rozpatrywać stan pacjenta we wszystkich sferach.
Rozpoznanie i ocena stanu biologicznego (fizycznego) – to zbieranie danych
obejmujących informacje na temat stanu układów, narządów, zmysłów ludzkiego organizmu.
To informacje na temat rodzaju ograniczenia czy upośledzenia funkcji organizmu, np.
dotyczących zmysłów: wzroku, słuchu, narządu ruchu, masy ciała- nadwaga, niedowaga,
waga prawidłowa; siły mięśni wg skali Lovetta, koordynacji ruchowej, zaburzenia układu
mięśniowego: spastyka-wzmożone napięcie mięśni, dystonia-obniżone napięcie mięśni,
dystrofii – postępujące osłabienie i zanik mięśni, również mięśnia sercowego.
W ocenie stanu pacjenta w zakresie sfery biologicznej należy określić charakter
i wielkość stwierdzonej nieprawidłowości. W tym kontekście ważne są dane czy i jak pacjent
kompensuje istniejące ograniczenie. Każdy z układów oceniamy w aspekcie jego
funkcjonowania-prawidłowego lub zaburzonego oraz trudności, jakie ten stan niesie dla
pacjenta i jego rodziny, środowiska (samopoczucie pacjenta, jego wydolność).
Bardzo ważne są dane o stanie zmysłów pacjenta, ich stan określa możliwość dalszego
gromadzenia danych oraz prowadzonej z pacjentem terapii zajęciowej.
Zakres danych koniecznych do rozpoznania stanu psychicznego pacjenta.
Rozpoznanie i ocena stanu psychicznego obejmuje dane dotyczące sfery psychicznej
pacjenta. Terapeuta zajęciowy powinien gromadzić do rozpoznania stanu psychicznego tylko
takie dane, które będzie mógł zinterpretować i wykorzystać dla celów diagnostycznych.

9
Może korzystać z pomocy psychologa zwłaszcza przy określaniu poziomu procesów
poznawczych pacjenta.
Ocena stanu psychicznego – to zbiór danych dotyczących sfery psychicznej człowieka
(podopiecznego).
W ocenie stanu psychicznego bierze się pod uwagę:
– sposób porozumiewania się pacjenta (słowa mówionego, pisanego, symboli graficznych,
języka migowego, wyrazu twarzy, itp.),
– wady wymowy i zaburzenia (np. jąkanie, seplenienie, afazja, itp.),
– rozwój myślenia,
– poziom opanowanych wiadomości i umiejętności z j. polskiego (pisanie, czytanie,
prowadzenie rozmowy na określony temat); matematyki – operowanie liczbą,
odejmowanie, dodawanie, itp.,
– koncentrację uwagi (dowolna, mimowolna),
– pamięć (logiczna, mechaniczna),
– poziom emocji (np. pobudliwość emocjonalna),
– orientację pacjenta w stanie własnego zdrowia,
– stosunek pacjenta do sytuacji życiowej przed hospitalizacją, niepełnosprawnością (np.
negatywna ocena organizacji wolnego czasu, brak wypoczynku, lekceważenie objawów
chorobowych), ocenę aktualnego stanu zdrowia, hospitalizacji, leczenia, terapii
zajęciowej (np. pozytywny, negatywny, obojętny),
– sposobu reagowania podopiecznego w danej sytuacji zdrowotnej i opiekuńczej (co jest
charakterystyczne w zachowaniu, kiedy np. jest zadowolony, cieszy się, boi się),
– przyzwyczajenia, upodobania, zainteresowania,
– ocenę własnych potrzeb i możliwości dokonaną przez samego pacjenta (np. pacjent nie
widzi sensu działań terapeutycznych, usprawniania, czuje się niepotrzebny, niechętny do
podejmowania działań, nie oczekuje pomocy ze strony innych osób.
Dane, te pozwalają na:
– określenie orientacji pacjenta co do własnej osoby i najbliższego otoczenia,
– określenie możliwości umysłowych pacjenta,
– określenie sposobu reagowania pacjenta w sytuacji choroby, określenie stosunku pacjenta
do sytuacji przed chorobą, do hospitalizacji, terapii,
– określenie jakie znaczenie mają w funkcjonowaniu pacjenta występujące zaburzenia,
– określenie sposobu porozumiewania się pacjenta, wady wymowy,
– określenie przyzwyczajeń, upodobań, zainteresowań,
– określenie orientacji pacjenta co do swojego stanu zdrowia,
– określenie umiejętności oceny przez pacjenta jego potrzeb i możliwości.
Zakres danych koniecznych do określenia stanu społecznego pacjenta
W związku z holistyczną koncepcją człowieka, nie jest możliwe w ocenie stanu pacjenta
aby pominąć tak ważną sferę jaką jest sfera społeczna istoty człowieka.
Rozpoznanie stanu społecznego pacjenta wymaga zgromadzenia danych o stanie:
– pacjenta jako członka rodziny i społeczności, do której przynależy i którą tworzy,
– rodziny czy innych bliskich mu osób, a więc tych którzy stanowią dla niego określoną
wartość.
Ważne informacje, które należy zgromadzić to dane o:
– płci, wieku, wykształceniu, zawodzie,
– sytuacji rodzinnej i socjalnej pacjenta (struktura rodziny, jej wydolność, relacje
w rodzinie, warunki bytowe, mieszkaniowe),
– wykonywanej pracy zawodowej w przeszłości i aktualnie,

10
– możliwościach pacjenta w zakresie czynności dnia codziennego,
– organizacji dnia pacjenta i jego rodziny,
– sposobach komunikowania się z osobami z otoczenia pacjenta,
– funkcjach pełnionych w rodzinie,
– pełnionych rolach społecznych, w przeszłości i obecnie- relacja między rolą społeczną,
a zdrowiem pacjenta, zagrożenie zdrowia z racji pełnionej roli lub jej ograniczenia.
Pacjent jako członek rodziny i społeczności – tutaj powinny znaleźć się dane takie jak:
płeć, wiek, wykształcenie, źródło utrzymania, zawód (nauka), problemy rodzinne, zawodowe,
społeczne, warunki pracy zawodowej, dzienna aktywność (czas trwania pracy i wypoczynku),
wydolność w czynnościach dnia codziennego – poziom sprawności, zaradność); wpływ
upośledzenia (choroby) na pełnienie ról społecznych; relacje i nawiązywanie kontaktu
z rodziną, innymi podopiecznymi, zespołem terapeutycznym; troska o własne zdrowie.
Rodzina pacjenta i osoby bliskie – ważne jest posiadanie informacji na temat struktury
rodziny (np. rodzina wielodzietna, rozbita, wielopokoleniowa):
– jej wydolność (wiek poszczególnych członków, obciążenie pracą zawodową, zdolność do
podjęcia opieki nad osobą chorą, niesprawną),
– relacje (więzi) w rodzinie – ważne jest aby ewentualnie konieczność opieki nad osobą
chorą/niepełnosprawną przejęła ta osoba w rodzinie, z którą nasz podopieczny ma
najlepszy kontakt (relacje).
Zdarzyć się mogą sytuacje, w których rodzina potrzebuje wsparcia w sprawowaniu opieki
nad chorym członkiem rodziny, zwłaszcza gdy jest to choroba przewlekła – np. stwardnienie
rozsiane, choroba Alzheimera lub niepełnosprawność psychofizyczna np. mózgowe porażenie
dziecięce, autyzm, zespół Downa. Rolą zespołu terapeutycznego, instytucji – np.
stowarzyszeń, grup wsparcia jest udzielanie konkretnej pomocy rodzinie, która jej potrzebuje.
Zakres danych jest różny i może ulegać zmianie pod wpływem wielu zmian w życiu
pacjenta i jego rodziny.
Mogą występować sytuacje, w których rodzina potrzebuje wsparcia w pełnieniu opieki
nad chorym członkiem swojej rodziny, zwłaszcza w przypadku choroby przewlekłej czy
nieuleczalnej. Ten problem też powinien być objęty rozpoznaniem.
Bogaty i szeroki zakres obszarów rozpoznania prezentuje koncepcja H. Wolff
i R. Erikson, na którą się powołuje Z. Butrym. Obejmuje ona trzy obszary człowieka jako
jednostki:
– głowę, tułów i kończyny oraz związane z nimi funkcje,
– cechy demograficzno-społeczne: wiek, rasa, płeć,
– szeroko rozumiane otoczenia człowieka: wyposażenie człowieka, znaczące osoby,
wpływy społeczno-kulturowe, środowisko, ogół społeczeństwa.
Wymienioną koncepcję prezentuje rys. 1

11
Rys. 1. Rozpoznawczy model człowieka [1]
Bycie chorym, niepełnosprawnym oznacza nie tylko zmiany w stanie biologicznym
organizmu, ale również zmiany w stanie psychicznym i w sytuacji społecznej pacjenta.
W naukach medycznych diagnozę określa się w kategoriach stanu pacjenta. Takie
podejście przeniesione na potrzeby terapii zajęciowej jest niewystarczające. Koncepcja
diagnozy w kategoriach stanu pacjenta ograniczałaby terapeutę do działań zorientowanych na
stan pacjenta, ograniczałoby to znacznie możliwości terapii zajęciowej. Uwzględnianie
diagnozy w kategorii potrzeb i problemów pacjenta pozwala zorientować terapię zajęciową na
stan, potrzeby i problemy pacjenta.
Potrzeby i problemy
Potrzeby są bardzo istotnym elementem stanu biopsychospołecznego człowieka.
Potrzeba jest pojęciem trudnym do jednoznacznego określenia. W teorii potrzeb
podkreśla się fakt, że potrzeby odczuwane są przez wszystkich ludzi niezależnie od ich stanu
zdrowia czy choroby. W literaturze można odszukać wiele definicji i klasyfikacji potrzeb.
J. Formański definiuje potrzebę jako odczuwalny brak, do zlikwidowania którego dąży
organizm. Potrzeba zawsze jest związana z brakiem czegoś. W nauce istnieje wiele teorii
potrzeb człowieka ale współcześnie badacze zgodnie twierdzą, że ów stan braku lub poczucia
braku, ma swoje źródło biopsychospołeczne.

12
Niemal wszystkie podziały potrzeb odnoszą się do trzech struktur organizmu człowieka-
do sfery biologicznej, psychicznej i społecznej. Najbardziej znaną i przydatną w opiece nad
człowiekiem jest klasyfikacja potrzeb A. H. Maslowa.
W swojej koncepcji Maslow zaproponował 5 grup potrzeb przedstawionych w postaci
piramidy potrzeb:
1. Potrzeby fizjologiczne (biologiczne).
2. Potrzeba bezpieczeństwa.
3. Potrzeb przynależności i miłości.
4. Potrzeba prestiżu i uznania.
5. Potrzeba samorealizacji.
Jest to układ hierarchiczny, u podstawy piramidy znajdują się potrzeby fizjologiczne
(biologiczne).
Zakres potrzeb w każdej grupie był omówiony we wcześniejszej jednostce modułowej.
Każda potrzeba przejawia się w określony sposób w zachowaniu człowieka. Organizm
człowieka stale zaspakaja swoje potrzeby, które pozwalają zachować równowagę
w organizmie, zachować zdrowie. Rozpoznanie potrzeb jest trudnym zadaniem ale bardzo
ważnym dla całości diagnozy. Brak zaspokojenia potrzeb prowadzi do zaburzeń w różnych
sferach funkcjonowania człowieka. J. Formański przytacza skutki psychologiczne
niezaspokojenia potrzeb opracowane przez K. Jankowskiego, i są to:
– napięcie – może zaistnieć jako skutek lub wynikać z pozostałych konsekwencji
niezaspokojenia potrzeb,
– smutek, depresja,
– złość,
– agresja,
– lęk.
Z niezaspokojenia określonej potrzeby lub pojawienia się przeszkód w jej zaspokojeniu
wynika stan frustracji. Naruszenie równowagi między potrzebami, podejmowanym
działaniem i warunkami tego działania charakteryzuje sytuacje trudne, w której powstaje stan
stresu. A choroba, niepełnosprawność jest dla pacjenta sytuacją trudną, wpływa negatywnie
na zaspokojenie jego potrzeb, powoduje problemy.
Problemy mają związek ze stanem pacjenta, z niego wynikają.
Problem określany jest jako” zagrożenie, a także dolegliwości odczuwane przez
pacjenta”, lub problem jest „trudnością jaką napotyka pacjent.” Wynika to ze stanu pacjenta
w jakim się w danym czasie znajduje. Niekiedy jest potrzeba dotarcia do przyczyny
problemu, wskazanie stanu, z którego problem wynika. W odniesieniu do ludzi chorych
rozpoznanie problemów jakie subiektywnie i obiektywnie mają ubogaca diagnozę.
J. Kozielecki przyjmując jako kryterium najważniejsze cele czynności człowieka i przedstawił
następującą klasyfikację problemów:
1) problemy orientacyjne-wystepują, gdy poszukujemy potrzebnych informacji,
2) problemy decyzyjne-związane są z podejmowaniem decyzji w sytuacjach pewnych
i w sytuacjach ryzykownych,
3) problemy wykonawcze – są pochodną od problemów orientacyjnych i decyzyjnych,
zależą od możliwości rozpoznania przyczyn trudności i od możliwości podjęcia decyzji
w sprawie usunięcia tych trudności.
W rozpoznawaniu problemów należy wyjść poza aktualną sytuację pacjenta i jego
problemy. Ważna jest perspektywa w ocenie problemów i potencjalne zagrożenie zdrowia
z powodu np. złego odżywiania, stosowania używek.

13
Potrzeby człowieka ulegają zmianom w zależności od różnych faz w rozwoju człowieka,
czy jego sytuacji zdrowotnej osobistej. Na uwagę zasługują potrzeby osób starszych, osób
niepełnosprawnych. Jedną z faz życia człowieka jest okres senioralny a poświęcenie uwagi
osobom starszym jest bardzo ważne z uwagi na specyfikę potrzeb tej grupy pacjentów
w szpitalu czy podopiecznych w Domu Pomocy Społecznej.
Starzenie się i starość uwarunkowane są w znacznym stopniu przez charakter życia jakie
człowiek prowadził i trudno jest określić jednolity model potrzeb człowieka starszego.
Czynnikami, które warunkują sprawność umysłową i samopoczucie seniora są:
– wykształcenie i kwalifikacje zawodowe,
– środowisko, w którym człowiek żyje,
– ćwiczenia aktywizujące sferę umysłową,
– dobry stan zdrowia, silne ciało.
Potrzeby każdego człowieka wraz z wiekiem zmieniają się w zakresie:
– siły występowania potrzeb, niektóre są odczuwane bardziej intensywnie (np. potrzeba
samorealizacji), a inne słabną nie mając takiego znaczenia jak w poprzednich fazach
życia,
– możliwości zaspakajania potrzeb, które mają związek z systemem wartości, osłabieniem
motywacji,
– sposobów zaspakajania potrzeb, gdyż zmianie uległa sytuacja życiowa człowieka,
np. zmiana roli społecznej, zawodowej, ograniczenie kontaktów społecznych.
Szczególnego znaczenia w życiu człowieka starszego nabierają potrzeby
psychospołeczne:
1) potrzeba przynależności i miłości, inaczej zwana potrzeba afiliacji. Zaspakajanie jej jest
możliwe dzięki kontaktom z innymi ludźmi, więzi z dawnym środowiskiem, dobrym
relacjom w rodzinie,
2) potrzeba uznania – realizacja tej potrzeby jest możliwa poprzez znalezienie dodatkowego
zatrudnienia na emeryturze, udział w formach aktywności społecznej, wykonywanie
różnych zajęć na rzecz rodziny,
3) potrzeba niezależności przejawia się w samodzielności ekonomicznej, możliwości
decydowania o sobie i swoich sprawach,
4) potrzeba bezpieczeństwa w aspekcie psychofizycznym jest zaspokojona gdy senior ma
oparcie w rodzinie i poza nią, ma poczucie opieki ze strony bliskich osób, ma możliwość
skorzystania z pomocy instytucji.
5) potrzeba satysfakcji życiowej jest zaspokojona wówczas gdy osoba starsza ma poczucie
zadowolenia z własnego miejsca w środowisku, łatwo adaptuje się do zmiennych
warunków, doznaje szacunku ze strony rodziny, otoczenia.
U osoby z ograniczoną sprawnością potrzeby są dodatkowo wzmocnione poziomem jej
niesprawności, stanem zdrowia, zakresem i rodzajem dysfunkcji. Jest przy tym oczywiste, że
mimo ograniczeń pewne funkcje i sprawności w jakimś zakresie i na jakimś poziomie zostały
zachowane albo rokują dużą nadzieję na ich powrót, rehabilitację, kompensację. Występujące
ograniczenia sprawności prowadzą do konkretnych trudności w codziennym życiu i stanowią
wymierną przeszkodę w rozwoju. Natomiast funkcje i sprawności, które się zachowały lub
rokują poprawę w najbliższym czasie, wskazują na istniejące realne możliwości, czyli
potencjał osoby niepełnosprawnej, i określają optymalne kierunki dalszego rozwoju.
Zbieranie danych o pacjencie
Przyjęcie określonego założenia diagnozy skutkuje jej określoną formułą, która jest
opisana w materiale nauczania 4.2.1. I tak, jeśli założymy diagnozę wyłącznie w kategorii
stanu – potrzeby – problemu, diagnoza może być ujęta jako stan – potrzeba – problem. Na
przykład pacjent nie jest zainteresowany udziałem w terapii zajęciowej z powodu zmęczenia

14
i osłabienia bezsennością. Sen jest stanem fizjologicznym i człowiek odczuwa potrzebę snu
i brak snu odczuwa jako potrzebę. Ważne jest tak formułować diagnozę aby była ona
podstawą do podjęcia działania. Z przyjęcia diagnozy sformułowanej jako potrzeba snu, nie
wynikają żadne przesłanki do podjęcia działania przez terapeutę zajęciowego.
Zgromadzone dane do diagnozy powinny stanowić podstawę do wnioskowania czy
człowiek, którego dane zgromadzono wymaga działania i jakie mają to być działania.
Podstawą przyjętej struktury i zakresu gromadzenia danych są następujące założenia:
– przyjmując, że definicja stanu zdrowia uwzględnia stan bio-psycho-społeczny to
struktura gromadzenia danych uwzględnia te same sfery funkcjonowania człowieka,
– między poszczególnymi sferami funkcjonowania człowieka istnieje dwustronny związek,
np. dysfunkcja biologiczna wywołuje złe samopoczucie psychiczne i odwrotnie,
– istnieje typologia objawów dysfunkcji w sferze biologicznej, psychicznej i społecznej,
– należy uwzględnić w ocenie stanu czynniki ryzyka w trzech sferach funkcjonowania
człowieka.
Wiedza jaką posiada terapeuta zajęciowy jest koniecznym warunkiem do zbierania
danych o pacjencie oraz ich analizy i wyciągania wniosków. Faza zbierania i gromadzenia
danych jest podstawą do opracowania diagnozy terapeutycznej dla pacjenta. Gromadzone
dane o pacjencie, ich ilość i rodzaj zależą od tego, na ile terapeuta zajęciowy poznał pacjenta
i jego rodzinę. Pozyskane dane należy systematycznie uzupełniać. Przy gromadzeniu danych
można kierować się następującymi wytycznymi i gromadzić:
– dane osobowe (biograficzne),
– historie zdrowia pacjenta i jego rodziny,
– dane subiektywne związane z aktualnym stanem zdrowia,
– dane obiektywne związane z aktualnym stanem zdrowia,
– wyniki badań diagnostycznych,
– dane społeczne, psychologiczne, kulturowe, duchowe, środowiskowe,
– dane wskazujące na potencjalne problemy zdrowotne.
W procesie diagnozowania można i należy korzystać z diagnozy lekarskiej,
psychologicznej, pedagogicznej czy socjologicznej. Ukierunkowane gromadzenie danych
o pacjencie pozwala na określenie:
– cech (objawów) stanu poszczególnych układów,
– cech (objawów) stanu poszczególnych narządów,
– stanu psychicznego i społecznego,
– potrzeb i problemów pacjenta.
Gromadzone dane służą:
– określeniu stanu bio-psycho-społecznego pacjenta,
– ocenie czy stan pacjenta wymaga działania terapeuty zajęciowego,
– określeniu rodzaju i zakresu działania terapeuty zajęciowego,
– określeniu celu działania terapeuty zajęciowego,
– określeniu współpracy zespołu terapeutycznego.
Zbieranie i gromadzenie danych o pacjencie jest w pewnym stopniu procesem
komunikacji interpersonalnej i wymaga stosowania się do pewnych zasad, np. potrzeba
uzyskania zgody na rozmowę, wywiad, indywidualnego podejścia do pacjenta, stosowanie
reguł aktywnego słuchania zwłaszcza techniki aktywnego słuchania zwanej parafrazowaniem,
która pokazuje, że terapeuta zajęciowy słucha i rozumie wypowiedź pacjenta.

15
Dane o potrzebach i problemach pacjenta pozyskane przez terapeutę stanowią swoisty
„bank” informacji o pacjencie, jego rodzinie i środowisku. Ilość i jakość raz pozyskanych
danych o pacjencie nie jest ostateczna, zależy od stopnia poznania pacjenta i może być
uzupełniana systematycznie w toku terapii zajęciowej, również z powodu zmieniających się
potrzeb i problemów pacjenta. Podczas procesu diagnozowania stanu pacjenta, jego potrzeb
i problemów ważne jest aby stosować zasadę akceptacji , należy przyjmować go takim jakim
jest.
Faza zbierania i gromadzenia danych niezależnie od tego czy jest traktowana łącznie czy
rozłącznie z diagnozą, jest podstawowym elementem terapii zajęciowej.
Źródła wiedzy o pacjencie:
Podstawowym źródłem wiedzy a zatem i danych o pacjencie jest:
– pacjent,
– rodzina, inne bliskie pacjentowi osoby,
– zespół terapeutyczny (lekarz, pielęgniarz/pielęgniarka, terapeuta, psycholog, rehabilitant,
logopeda),
– dokumentacja (historia choroby, skierowanie do gabinetu kinezyterapii, fizykoterapii,
orzeczenie o stopniu niepełnosprawności i inna specyficzna dla danej placówki).
Metody zbierania danych o stanie pacjenta
Metoda – to sposób działania pozwalający na osiągnięcie zamierzonego celu (definicja
psychologiczna). Wg pedagogów, metoda – to droga, to świadomy i powtarzalny sposób
badania, systematycznie stosowany sposób postępowania prowadzący do założonego wyniku.
Sposoby zbierania danych o pacjencie stosowane w opracowywaniu diagnozy
terapeutycznej to:
– rozmowa,
– wywiad,
– obserwacja,
– pomiar dostarczający danych do ilościowego opisu cech (objawów) czy wartości
występującej u pacjenta,
– analiza dokumentacji.
Rozmowa – to uzyskanie informacji o tej osobie, z którą ją przeprowadzamy, jest
stosowana bardzo często. Ma na celu poznanie potrzeb pacjenta i jego problemów. Kontakt
bezpośredni z rozmówcą pozwala na obserwację jego reakcji i ocenę adekwatności zachowań
werbalnych i pozawerbalnych pacjenta. Rozmowa pełni funkcję:
1. ekspresyjną gdyż umożliwia wyrażenie postawy, emocji rozmówcy,
2. komunikacyjną – dotyczy porozumiewania się między zbierającym dane a pacjentem.
3. informacyjną ponieważ umożliwia uzyskanie informacji, poznanie faktów, opinii.
Narzędziem do rozmowy jest plan rozmowy. Rozmowa różni się od wywiadu tym, że jest
wstępem do wywiadu, ma elastyczny plan, ma bardziej ogólny charakter i może dotyczyć
wielu tematów.
Istnieją różne techniki rozmowy, np. zadaje się pytania albo pozwala badanemu mówić
samemu zachowując powściągliwość, ale zawsze powinna ona odbywać się w przychylnej
atmosferze, dzięki której badany może się swobodnie wypowiedzieć.
W pedagogice rozmowa określana jest mianem metody dialogowej. Najogólniej metoda
ta jest próbą wykorzystania swobodnie prowadzonej rozmowy w celach badawczych. Należy
do tzw. metod „miękkich”, tj. pozbawionych przewidywanego z góry przebiegu.

16
Warunki poprawności metody dialogowej:
1. Uważne i cierpliwe słuchanie rozmówców.
2. Umiar w opowiadaniu na stawiane przez rozmówców pytania.
3. Powściągliwość w zadawaniu pytań rozmówcom.
4. Troska o sprzężenia zwrotne w toczącej się rozmowie.
5. Utrzymywanie kontaktu wzrokowego z rozmówcą.
Techniki metody dialogowej:
1. Rozmowa indywidualna i grupowa.
2. Rozmowa bezpośrednia i rozmowa pośrednia.
3. Rozmowa oparta na słuchaniu biernym lub czynnym.
Błędy w stosowaniu metody dialogowej, tzw. „katalog przywar” wg W. Webera:
1. Dyrygowanie, tzn. udzielanie rad i wskazówek, wydawanie upomnień, sugerowanie
gotowych rozwiązań.
2. Debatowanie, czyli toczenie sporów i ukazywanie z uporem własnego stanowiska.
3. Dogmatyzowanie, tj. powoływanie się na autorytety, własne doświadczenia i posiadany
zasób wiedzy.
4. Diagnozowanie w sposób stronniczy, co oznacza stawianie diagnozy zbyt pospiesznie
oraz nadmiernie uogólnionej i rzekomo niepodważalnej.
5. Interpretowanie, tj. samowolne i subiektywne wyjaśnianie wypowiedzi rozmówcy. Błąd
taki popełniają zwykle osoby, które nadużywają swych kompetencji zawodowych.
6. Generalizowanie, czyli ocenianie rozmówcy według ogólnego schematu.
7. Bagatelizowanie, czyli nieliczenie się z problemem nurtującym rozmówcę.
8. Moralizowanie, tzn. ocenianie w sensie pozytywnym lub negatywnym, w tym także
pouczanie i upominanie.
9. Monologizowanie, czyli zbyt częste wypowiadanie się i tracenie z pola widzenia partnera
rozmowy.
10. Emigrowanie, tj. wyłączanie się z toku rozmowy, co jest równoznaczne z narastającym
zobojętnieniem wobec rozmówcy.
11. Racjonalizowanie, czyli ustosunkowanie się do wypowiedzi rozmówcy wyłącznie
z logicznego punktu widzenia, przy jednoczesnym niedostrzeganiu lub pomijaniu jego
przeżyć emocjonalnych.
12. Poddawanie się projekcji, tj. przenoszenie własnych doświadczeń, myśli i uczuć na
partnera rozmowy.
13. Identyfikowanie się, czyli utożsamienie się z rozmówcą, utracenie niezbędnego wobec
niego dystansu i samokontroli.
14. Fiksacja, tzn. branie na siebie określonej roli, np. „wszystkowiedzącego doradcy” albo
przypisywanie podobnej roli samemu rozmówcy.
15. Abstrahowanie polegające na ogólnym, mało konkretnym wyrażaniu swych myśli i uczuć
oraz posługiwaniu się językiem naukowym.
16. Egzaminowanie, czyli stawianie rozmówcy zbyt wielu pytań, co przypomina raczej
sondowanie, przesłuchiwanie niż rozmowę.
17. Ekstermilizowanie, tj. omijanie wiodącego tematu (wątku) rozmowy i omawianie spraw
nieistotnych.
18. Działanie na przekór, czyli przerwanie wątku rozmowy wbrew zaangażowaniu się
rozmówcy w omawiany aktualnie temat.

17
Wywiad – to inaczej rozmowa kierowana i uczestniczą w niej przynajmniej dwie osoby.
W czasie wywiadu zadajemy pacjentowi pytania kierunkowe dążąc do założonego celu
wywiadu. Wyróżnia się typy wywiadu ze względu na:
1. Formę wypowiedzi – ustny i pisemny,
2. Sposób przeprowadzenia wywiadu – skategoryzowany i nieskategoryzowany,
3. Zachowanie się badającego – jawny i ukryty,
4. Liczbę uczestników – panelowy.
Zależnie od typu wywiadu dobierane są różne narzędzia, np. kwestionariusz wywiadu,
lista pytań z wykazem problemów, tematów. Specyficzną formą wywiadu jest wywiad
środowiskowy stosowany do oceny stanu społecznego pacjenta, w którym stosuje się jako
narzędzie kwestionariusz wywiadu. Wywiad jak i rozmowa jest procesem wzajemnego
oddziaływania na siebie rozmówców. Aby komunikacja z pacjentem w czasie wywiadu była
skuteczna, powinna mieć określony styl, który będzie respektował zarówno potrzeby
oczekiwania terapeuty zajęciowego jak i pacjenta. Tym właściwym, skutecznym stylem
komunikacji jest styl partnerski.
Pacjenci – chorzy psychicznie, którzy nie zawsze mogą aktywnie uczestniczyć
w wywiadzie, rozmowie, mogą mieć trudności w udzielaniu odpowiedzi na pytania, istotne
dla diagnozy terapeutycznej. W tej sytuacji znaczenia nabiera obserwacja ukierunkowana na
zebranie danych, których nie można zebrać poprzez kontakt słowny z pacjentem i jego
rodziną.
Obserwacja – jest podstawową metodą poznania psychiki ludzkiej i może występować
samodzielnie lub współpracować z innymi metodami. Jest elementarnym sposobem
poznawania potrzeb stanu pacjenta i jego problemów w sposób samodzielny lub w połączeniu
z innymi metodami.
Obserwacja polega na świadomym, celowym i planowanym spostrzeganiu zachowania
się człowieka, na rejestrowaniu przebiegu zjawisk i zdarzeń. Prowadzący obserwację nie
wywołuje zjawiska ani nie ingeruje w jego przebieg.
Cechy dobrej obserwacji:
– celowość,
– przygotowanie się,
– dokładność i szczegółowość,
– obiektywność,
– aktywność,
– systematyczność.
Wyróżnia się rodzaje obserwacji ze względu na sposób dokonywania obserwacji:
1) bezpośrednią i pośrednią,
2) kontrolowaną i niekontrolowaną,
3) jawną i ukrytą.
Obserwacja uczestnicząca to szczególny przykład obserwacji bezpośredniej, polega ona
na tym, że osoba obserwująca jest jednocześnie uczestnikiem pewnej zbiorowości. Umożliwia
to bezpośredni kontakt i dokładne poznanie warunków życia badanej osoby czy osób oraz
lepszą orientację w motywach zachowania pacjenta. Natomiast wadą tej obserwacji jest brak
dystansu do obserwowanych osób z powodu bezpośrednich relacji. Bardzo ważnym
warunkiem dobrej obserwacji jest umiejętność zachowania postawy wolnej od emocjonalnego
zaangażowania, od zniecierpliwienia, uprzedzeń.
Fazy jakie wyróżnia się w obserwacji to:
1) faza przygotowawcza,
2) faza realizacji,
3) faza opracowania wyników obserwacji.

18
Narzędziem diagnostycznym stosowanym w obserwacji jest plan obserwacji, który zawiera
szczegółowe dyspozycje do jej przeprowadzenia.
Przykładowy plan obserwacji zawiera:
1) cel obserwacji – po co? Czemu mają służyć wyniki obserwacji?,
2) przedmiot obserwacji – kto?, co?,
3) miejsce obserwacji np. sala szpitalna, mieszkanie podopiecznego, pokój dziennego
pobytu w Domu Pomocy Społecznej,
4) czas obserwacji – kiedy?, w jakim czasie?,
5) typ (rodzaj) obserwacji i określenie roli osoby obserwującej,
6) sposób zapisu danych z obserwacji – notowanie, nagrywanie, filmowanie,
7) sposób interpretacji danych – z zastosowanie różnych teorii, np. teoria potrzeb, model ról
społecznych, itp.
8) szczegółowe dyspozycje dotyczące zakresu obserwacji za pomocą zmysłów w formie
pytań lub równoważników zdań.
Zbieranie danych o pacjencie w starszym wieku wymaga stosowania takich samych reguł
jak wobec wszystkich pacjentów. Ale ze względu na zmiany związane z wiekiem jest
potrzeba uwzględnienia tej specyfiki. Do zbierania danych od osób starszych, aby uzyskać
pełny zestaw danych należy stosować więcej metod zbierania danych, np. obserwację,
wywiad, analizę dokumentacji medycznej. Podobnie w diagnozowaniu stanu, potrzeb
i problemów osób niepełnosprawnych schemat postępowania jest taki sam. Jednak diagnoza
społeczna problemów osoby niepełnosprawnej obejmuje: diagnozę indywidualną skupioną na
osobie niepełnosprawnej, diagnozę rodzinną, obejmującą wszystkich członków rodziny,
diagnozę społeczności lokalnej.
Pomiar dostarcza danych o objawach, wskaźnikach stanu pacjenta.
Dla terapeuty zajęciowego istotne dane wynikają z następujących pomiarów:
– pomiar tętna, ciśnienia tętniczego krwi, oddechu wykonywany przed i po wysiłku,
– badanie obciążenia na cykloergometrze, porównywanie wyniku wydolności z normą
w tabeli,
– pomiar długości i obwodów oraz zakresu ruchów w stawach.
– skali ADL – czyli sprawności w zakresie podstawowych czynności dnia codziennego,
skali Bartela z zakresu deficytu samoopieki i samopielęgnacji do oceny sprawności
chorego, skali IADL – złożonych czynności życia codziennego, COG – całościowej
oceny geriatrycznej.
Niektóre z wymienionych pomiarów terapeuta wykonuje samodzielnie, np. pomiar tętna,
ciśnienia tętniczego krwi, badanie sprawności podopiecznego.
Wszelkie zmiany widoczne w pomiarach należy uwzględnić w diagnozie terapeutycznej,
mogą one mieć walor wskazania albo przeciwwskazania do określonego zakresu terapii
zajęciowej. W tym obszarze zbierania danych terapeuta zajęciowy może współpracować
z lekarzem i innymi specjalistami, członkami zespołu terapeutycznego, konsultują
przydatność wyników pomiaru dla terapii zajęciowej.
Analiza dokumentacji – na użytek badań pedagogicznych występuje także pod nazwą
analizy wytworów pracy, rozumianych jako „wszelkie obiektywne przedmioty będące
wynikiem ludzkiej działalności”, związanej zarówno z nauką, działalnością kulturalną,
życiem osobistym, jak i działalnością produkcyjną. Analiza dokumentacji służy uzyskiwaniu
danych o pacjencie i jego środowisku, sytuacji życiowej, np. zdrowotnej, rodzinnej.
Określenie dokument należy rozumieć jako:
– występujący w dowolnej postaci dowód na istnienie określonych faktów i wydarzeń

19
społecznych, np. zdjęcia, obrazy, wytwory rąk ludzkich,
– pisemne świadectwo faktów i wydarzeń, które zaszły, np. druki, rękopisy, listy, notatki,
sprawozdania, pamiętniki.
Wyróżnia się dwa typy dokumentów pisemnych:
1. Zebrane w sposób systematyczny, np. dokumenty naukowe, medyczne-historia choroby
pacjenta,
2. Okolicznościowe:
– dokumenty osobiste, np. listy, wywiady, pamiętniki,
– notatki, np. protokoły, taśmy magnetofonowe,
– sprawozdania, np. okresowe.
Do analizy do celów diagnostycznych stosuje się również następujący podział dokumentów:
– dokumentacja szkolna,
– dokumentacja medyczna, np. historia choroby, karta gorączkowa,
– dokumentacja w zakładzie pracy (akta osobowe),
– dokumentacja sądowa.
W analizie wytworów działalności dla celów diagnostycznych wykorzystuje, się np.
rysunek rodziny, rysunek drzewa.
Analiza wytworów ma szerokie zastosowanie w psychiatrii, psychologii klinicznej.
W diagnozie terapeutycznej analizuje się dokumentację medyczną pacjenta:
– indywidualną kartę zleceń pacjenta,
– kartę gorączkową,
– wyniki badania ogólnego i dodatkowych pacjenta,
– kartę obserwacyjną, wyniki badania specjalistycznego,
– kartę zabiegów rehabilitacyjnych,
– historię choroby pacjenta,
– kartę oceny stanu samoobsługi pacjenta,
– orzeczenie o niepełnosprawności,
– dokumentację terapii zajęciowej pacjenta,
– inne specyficzne dokumenty.
Wynik takiej analizy jest bardzo pomocny w ocenie stanu, potrzeb i problemów pacjenta.
Ocena wiarygodności danych zawartych w dokumentach jest związana z ich wartością
poznawczą. W analizie dokumentów należy uwzględniać ich formę i treść.
Dokumentacja pracy terapeuty zajęciowego.
Dobra terapia zajęciowa powinna opierać się na dwóch filarach. Jeden z nich to
efektywny program zajęć poprzedzony rzetelną diagnozą, drugi – prawidłowa dokumentacja
przebiegu procesu terapeutycznego.
Dla postępów procesu terapeutycznego niezbędna jest dokumentacja pisemna.
Dokumentacja pisemna jest z jednej strony pomocą w wysiłkach terapeutycznych, a z drugiej
– elementem kontroli tych działań i ich rezultatów.
Z pomocą dokumentacji łatwiej jest weryfikować program terapeutyczny, zmieniać go,
poszerzając albo uszczuplając, interpretować odniesione efekty, planować realistycznie
przyszłe działania. Dokumentacja pisemna jest jednym ze sposobów na to, by pacjenta
widzieć całościowo, holistycznie.
4.1.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie sfery uwzględnia się w ocenie stanu organizmu człowieka?
2. Co uwzględnia się w ocenie stanu biologicznego?

20
3. Co uwzględnia się w ocenie stanu psychicznego?
4. Jakie są modele oceny stanu pacjenta?
5. Co to jest potrzeba?
6. Jakie potrzeby składają się na piramidę potrzeb wg klasyfikacji A. Maslowa?
7. Jaki związek zachodzi miedzy stanem pacjenta a problemami pacjenta?
8. Jakie są konsekwencje niezaspokojenia potrzeb biologicznych?
9. Jakie są skutki niezaspokojenia potrzeb psychospołecznych?
10. Na czym polega specyfika zaspakajania potrzeb u osób w starszym wieku?
11. Czym jest diagnozowanie?
12. Co należy uwzględnić przy zbieraniu i gromadzeniu danych
13. Co to jest problem?
14. Jakie są rodzaje problemów?
15. Jakie są źródła danych o pacjencie?
16. Jakie są metody zbierania danych o pacjencie?
17. Jakie są warunki dobrej obserwacji?
18. Jakie są warunki skutecznego wywiadu?
19. Jaka jest najskuteczniejsza technika aktywnego słuchania?
20. Jakie dokumenty medyczne analizuje się zbierając dane o pacjencie?
21. Jakie potrzeby i problemy występują u osoby z zaburzeniem w zakresie zmysłu wzroku
i słuchu?
4.1.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Dokonaj analizy metod gromadzenia informacji, (danych) o pacjencie/podopiecznym
uwzględniając ich główne „zalety” i „wady”.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) określić metody gromadzenia informacji, (danych) o pacjencie/podopiecznym,
2) dokonać analizy metod gromadzenia informacji, (danych) o pacjencie,
3) opracować wyniki swojej pracy i wpisać do tabeli,
Tabela do ćwiczenia 1. Analiza metod zgromadzenia danych o pacjencie/podopiecznym
Metoda „Zalety” metody „Wady” metody
4) zaprezentować wyniki swojej pracy na forum grupy,
5) uczestniczyć w dyskusji służącej wypracowaniu wniosków na temat dobierania właściwej
metody gromadzenia informacji(danych),
6) wziąć udział w podsumowaniu ćwiczenia.

21
Wyposażenie stanowiska pracy:
– tabela „Analiza metod gromadzenia informacji (danych) o pacjencie/podopiecznym”,
– papier,
– przybory do pisania.
Ćwiczenie 2
Dokonaj analizy wskazanego dokumentu w zakresie formy i treści. Przygotuj narzędzie
diagnostyczne w postaci planu analizy formy i treści dokumentu.
1) określić rodzaje dokumentów i zasady ich analizy,
2) dokonać analizy dokumentu przydzielonego grupie przez nauczyciela,
3) dokładnie zapoznać się z cechami zewnętrznymi dokumentu,
4) dokładnie zapoznać się z treścią dokumentu,
5) dokonać krytycznej analizy dokumentu,
6) zaprezentować efekty pracy na forum grupy,
7) przedstawić opracowane w grupie narzędzia do oceny na forum grupy,
8) uczestniczyć w podsumowaniu ćwiczenia.
– różne rodzaje dokumentów,
– arkusze papieru,
Ćwiczenie 3
Przeprowadź wywiad z kolegą/koleżanką przyjmującym rolę osoby chorej na cukrzycę.
Sposób wykonania ćwiczenia:
1) przypomnieć informacje na temat rozmowy i wywiadu,
2) ustalić cel przeprowadzanego wywiadu,
3) napisać pytania do wywiadu,
4) dobrać partnera i przeprowadzić z nim wywiad,
5) zapisać uzyskane informacje,
6) zastanowić się czy uzyskane odpowiedzi są wystarczające,
7) dobrać innego partnera i przeprowadzić z nim rozmowę na ten sam temat,
8) porównać ilość i jakość otrzymanych informacji,
9) uczestniczyć w dyskusji na temat zachowania osoby zbierającej informacje.
– papier,
Ćwiczenie 4
Zaproponuj katalog dyspozycji do obserwacji czynności dnia codziennego
wykonywanych przez pacjenta poruszającego się na wózku inwalidzkim.

22
1) określić podstawowe metody obserwacji,
2) scharakteryzować zaburzenia funkcji narządu ruchu,
3) scharakteryzować ograniczone możliwości pacjenta,
4) sformułować dyspozycje w formie pytań lub równoważników zdań,
6) uczestniczyć w dyskusji mającej na celu wypracowanie właściwego narzędzia
diagnostycznego,
7) wykorzystać opracowane narzędzia diagnostyczne do określenia, jakie czynności dnia
codziennego i w jakim zakresie może wykonać samodzielnie pacjent na wózku
inwalidzkim (np. w warunkach szpitalnych, w domu pomocy społecznej),
8) scharakteryzować zaburzenia układu ruchu.
– wzory planów obserwacji,
– papier,
– przybory do pisania,
– mazaki,
– tablica flip-chart.
Ćwiczenie 5
Dokonaj charakterystyki możliwości osoby z zaburzeniem w zakresie narządów
zmysłów.
1) zapoznać się z literaturą dotyczącą potrzeb i problemów pacjenta (podopiecznego),
2) zapoznać się z literaturą dotyczącą zaburzeń w zakresie narządów zmysłów,
3) dokonać charakterystyki możliwości osób z niepełnosprawnością narządów zmysłów,
4) dokonać analizy potrzeb i problemów pacjenta (podopiecznego) w kontekście takich
zdolności, umiejętności jak:
a) komunikowania się z otoczeniem,
b) nawiązywania kontaktu,
c) samoobsługi,
d) wyrażania swoich emocji,
e) samodzielnej edukacji,
f) samodzielnej pracy,
g) aktywności społecznej.
6) uczestniczyć w dyskusji podsumowującej ćwiczenia.
– literatura dotycząca zaburzeń w zakresie narządów zmysłów oraz potrzeb i problemów
pacjenta (podopiecznego),
– papier,

23
4.1.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) zidentyfikować zaburzone potrzeby oraz problemy osoby
z niepełnosprawnością zmysłu wzroku i słuchu?  
2) określić znaczenie rozpoznania stanu bio-psycho-społecznego dla
opracowania diagnozy ?  
3) scharakteryzować zalety i wady metod zbierania danych o pacjencie?  
4) określić zakres sprawności pacjenta z zaburzeniem narządu ruchu?  
5) przeprowadzić rozpoznanie stanu pacjenta z cukrzycą, jego potrzeb
i problemów z wykorzystaniem różnych metod zbierania danych?  
6) przeprowadzić analizę dokumentacji medycznej pacjenta na potrzeby
diagnozy terapeutycznej?  

24
4.2. Opracowywanie diagnozy terapeutycznej
4.2.1. Materiał nauczania
Proces rozpoznawania stanu pacjenta
W opiece nad zdrowiem człowieka znaczące miejsce zajmuje terapia zajęciowa.
Podstawą skutecznej terapii zajęciowej jest diagnoza terapeutyczna poprzedzająca terapię
zajęciową. Określenie „diagnoza” wywodzi się od greckiego „diagnosis”, czyli rozróżnianie,
osądzanie.
Termin diagnoza jest wykorzystywany w wielu naukach w psychologii, socjologii,
pedagogice, ale przede wszystkim w medycynie. Współcześnie diagnoza rozumiana jest
różnie przez różne nauki. Ujęcie psychologiczne traktuje diagnozę jako logiczny wniosek
wieńczący serię badań zmierzających do lepszego zrozumienia zachowania określonej osoby,
funkcjonowania grupy lub sytuacji jakiegoś przedsięwzięcia. Jednak termin diagnoza jest
najczęściej używany w medycynie. W Encyklopedii dla Pielęgniarek pod redakcją J. Bogusza
znajdujemy takie wyjaśnienie pojęcia diagnozy: „diagnoza jest to rozpoznanie, ustalenie
rodzaju choroby, oparte na wywiadach, badaniach przedmiotowych i wynikach badań
dodatkowych”. Bogaty opis zagadnienia diagnozy przedstawił Stefan Ziemski. Według
S. Ziemskiego diagnoza jest to ”rozpoznanie badanego stanu rzeczy poprzez zaliczenie go do
określonego typu lub gatunku, poprzez przyczynowe i celowościowe wyjaśnienie tego stanu
rzeczy, określenie jego fazy obecnej oraz przewidywanego dalszego rozwoju”. Tak
rozumiana diagnoza ma kilka aspektów, które tworzą diagnozy cząstkowe.
Rodzaje diagnozy
Wyróżnia się następujące diagnozy cząstkowe, które określa się również jako rodzaje (typy)
diagnozy:
1. diagnoza klasyfikacyjna albo typologiczna,
2. diagnoza genetyczna,
3. diagnoza znaczenia albo celowościowa,
4. diagnoza fazy,
5. diagnoza prognostyczna.
Diagnozy cząstkowe składają się na diagnozę rozwiniętą, całościową, wzajemnie się
dopełniają. Krótka charakterystyka każdego typu diagnozy:
1. Diagnoza klasyfikacyjna, inaczej zwana typologiczną uwzględnia obecny stan badanego
zjawiska, szereguje badane zjawisko do pewnego typu, odpowiada na pytanie czym jest
dane zjawisko, lub np. klasyfikuje określone choroby. Przypisanie badanego zjawiska do
pewnego typu, gatunku nie wyjaśnia jeszcze jego genezy. Obok ustalenia typu, gatunku,
następnym zadaniem diagnostycznym jest przyczynowe wyjaśnienie badanej sytuacji,
stanu organizmu, instytucji.
2. Diagnoza genetyczna wyjaśnia ogniwa przyczynowych uwarunkowań, rozkłada badane
zjawisko, na proste składniki, szuka wyjaśnienia, uwarunkowania przyczynowego
spostrzeganych objawów na podstawie zebranych danych o wcześniejszych okresach
tego zjawiska.
3. Diagnoza znaczenia określa znaczenie badanego zjawiska dla całości, ma na celu
wyjaśnienie znaczenia dla danego pacjenta występujących objawów patologicznych oraz
ustalenie stopnia ich zagrożenia. Na przykład ustalenie zagrożenia organizmu infekcją
zależy od stanu organizmu, jego osłabienia lub siły do samodzielnego przezwyciężenia
zagrożenia.
4. Diagnoza fazy podaje etap rozwoju choroby na tle przyczyn, które ją spowodowały oraz
kontekstu ogólnych zjawisk. Po rozpoznaniu typu choroby ustala się na podstawie
występujących objawów fazę choroby: np. wstepną, rozwiniętą, końcową.

25
5. Diagnoza prognostyczna to ostatni element pełnej diagnozy. Diagnoza prognostyczna to
przewidywanie jak badane zjawisko może lub powinno się rozwinąć. Prognoza jest
wyciagnięciem wniosków z uprzednio ustalonych elementów diagnozy. Stanowi ich
dopełnienie i jest możliwie pełnym rozpoznaniem badanego stanu rzeczy.
W pracy terapeuty zajęciowego istotne znaczenie ma nie tylko zaklasyfikowanie
badanego stanu rzeczy – na przykład rodzaju niepełnosprawności występującej u pacjenta, ale
również uwzględnienie przyczyn tej niepełnosprawności, jej fazy rozwoju, znaczenia dla
ogólnej sytuacji pacjenta oraz prognozy.
W postępowaniu praktycznym w naukach medycznych potrzebne są wszystkie typy
diagnoz. Składają się one na całościową diagnozę określonego stanu organizmu.
W pedagogice społecznej z uwagi na przedmiot diagnozy można wyróżnić 3 rodzaje
diagnozy:
a) diagnozę indywidualnego przypadku,
b) diagnozę grupy społecznej na przykład rodziny,
c) diagnozę środowiska lokalnego.
Doceniając związek zdrowia człowieka z jego sytuacją rodzinną i środowiskową na
potrzeby terapii zajęciowej może mieć zastosowanie diagnoza indywidualnego przypadku,
diagnoza rodziny jako grupy społecznej.
Diagnoza indywidualnego przypadku koncentruje się na rozpoznaniu niezaspokojonych
potrzeb, dysfunkcji, trudności osoby z ograniczoną sprawnością, wynikających z rodzaju
i stopnia niepełnosprawności.
Diagnoza rodziny koncentruje się na określeniu zagrożeń, obszaru deficytów funkcji
rodziny, niezaspokojonych potrzeb rodziny i jej problemów.
Diagnoza środowiska społecznego to ukierunkowane rozpoznanie czynników
warunkujących losy jednostki w jej bliskim środowisku społecznym, np. w środowisku
rodziny, czy Domu Pomocy Społecznej. Celem tej diagnozy jest rozpoznanie przyczyn
aktualnego stanu jednostki, jej sił i możliwości i jej najbliższego środowiska.
Znaczenie pojęcia stanu jest istotne dla potrzeb sformułowania diagnozy terapeutycznej
a następnie planu, realizacji, ewaluacji oddziaływań terapeutycznych.
Możemy wyróżnić następujące stany w jakich znaleźć się może nasz potencjalny
podopieczny:
– zdrowy,
– chory przewlekle,
– niepełnosprawny fizycznie,
– niepełnosprawny intelektualnie,
– niepełnosprawny, w stanie którym niepełnosprawność może mieć charakter sprzężony –
np. mózgowe porażenie dziecięce współwystępujące z epilepsją i niepełnosprawnością
intelektualną,
– alkoholik (z problemem alkoholowym),
– podopieczny w rodzinie wielopokoleniowej,
– podopieczny (amputowaną) kończyną dolną.
Znaczenie pojęcia stanu jest istotne dla potrzeb sformułowania diagnozy terapeutycznej
a następnie planu, realizacji, ewaluacji oddziaływań terapeutycznych.
Dysponując rozpoznanym stanem podopiecznego i środowiska terapeuta musi
zadecydować o tym:
– czy rozpoznany stan (np. problem z samodzielnym spożywaniem posiłku) wymaga
działań terapeuty, a jeśli tak, to w jakim zakresie, za pomocą jakich środków
i kwalifikacji zawodowych terapeuty,
– czy stan ten może być zmieniony, dzięki wysiłkom własnym podopiecznego lub pomocy
świadczonej mu przez rodzinę, osoby mu bliskie, itp.

26
Pozyskane przez terapeutę dane tworzą „bank” informacji o pacjencie i środowisku. Ilość
i jakość (charakter) danych zależą głównie od tego, na ile terapeucie udało się poznać
podopiecznego, jakim jest sam podopieczny i środowisko. Jednocześnie warto podkreślić, że
terapeuta powinien gromadzić tylko te dane, które będzie potrafił prawidłowo zinterpretować.
Badania diagnostyczno-społeczne potwierdzają, że przyczyny zaburzeń w zdrowiu często
wiążą się z sytuacją danej osoby w jej rodzinie czy w środowisku lokalnym. Wówczas
diagnoza grupy jest instrumentem poznawczym w odniesieniu do genezy stanu pacjenta
i stanowi istotne uzupełnienie diagnozy indywidualnego przypadku.
Zakres i struktura diagnozy
Holistyczne ujecie koncepcji człowieka wynikające z definicji zdrowia WHO i koncepcji
osobowości człowieka Talcotta Parsonsa pozwala na określenie struktury i zakresu
gromadzonych danych oraz diagnozy terapeutycznej. Na przykładzie diagnozy
indywidualnego przypadku pacjenta można przedstawić schemat diagnozy.
Tabela 1. Schemat diagnozy [opracowanie własne]
SFERA STAN POTRZEBY PROBLEMY DIAGNOZA-
wnioski z analizy
i syntezy danych
Biologiczna Zakres-układy
i narządy organizmu
Psychiczna Osobowość
Subiektywny obraz
pacjenta
Reakcje na sytuację
trudną
Społeczna Role społeczne
Podstawą przyjętej struktury i zakresu gromadzenia danych i diagnozy są następujące
założenia:
– przyjmując, że definicja zdrowia uwzględnia stan biologiczny, psychiczny i społeczny to
struktura gromadzenia danych i struktura diagnozy uwzględnia te 3 podstawowe sfery
funkcjonowania człowieka,
– trzy podstawowe sfery funkcjonowania człowieka są ze sobą powiązane, wzajemnie na
siebie wpływają,
– istnieje typologia symptomów dysfunkcji w sferze biologicznej i psychospołecznej.
Jeśli przyjmujemy, że diagnoza to rozpoznanie stanu, potrzeb i problemów pacjenta, to
przedmiotem diagnozy jest – zdrowie, choroba, stan niepełnosprawności, a zakres
diagnozy – obejmuje poszczególne narządy, układy organizmu człowieka, osobowość
pacjenta, jego subiektywny obraz siebie, reakcje na sytuacje trudne związane z chorobą,
niepełnosprawnością, role społeczne pełnione przez pacjenta.
Koncepcje diagnozy.
Przyjęcie określonego założenia diagnozy skutkuje określoną formułą diagnozy. I tak,
jeśli założymy diagnozę wyłącznie w kategorii stanu-potrzeby-problemu, diagnoza może być
ujęta jako stan-potrzeba-problem.
Zależnie od tego jak rozumie się diagnozę można mówić o różnych koncepcjach diagnozy:
– diagnoza w koncepcji stanu;
Jeśli termin diagnozy będziemy rozumieli podobnie jak w innych naukach to będziemy
rozumieli go jako stan. A stan pacjenta (i jego rodziny) w ujęciu diagnozy terapeutycznej

27
należy odnieść i analizować w aspekcie zdrowia, tj. prawidłowego funkcjonowania
biologicznego i psychospołecznego człowieka, stanów wymagających działania terapii
zajęciowej. Wnioski wynikające z analizy danych o pacjencie na temat jego stanu
biopsychospołecznego, uwzględniające genezę i prognozę tego stanu – to diagnoza
terapeutyczna określająca konieczność podjęcia terapii zajęciowej.
– diagnoza w koncepcji potrzeb;
Deficyt związany z określoną potrzebą jest odczuwany przez pacjenta jako stan dyskomfortu
i napięcia na podłożu fizjologiczno-biochemicznym i popędowo-emocjonalnym.
Subiektywnie odczuwany stan ten mobilizuje pacjenta do aktywności w celu zaspokojenia
potrzeb. Znajomość teorii potrzeb opracowanej przez A. Maslowa, jest konieczna
w opracowaniu diagnozy terapeutycznej, pozwala na właściwą interpretację wielu sytuacji,
w jakich znajduje się człowiek w zdrowiu i w chorobie.
– diagnoza w koncepcji problemów;
Ta koncepcja diagnozy ma duże znaczenie praktyczne przede wszystkim w opiece nad
człowiekiem chorym. Określenie problemów, które napotyka pacjent ułatwia terapeucie
zajęciowemu planowanie pracy z pacjentem. Przyjęcie diagnozy w kategoriach problemów
pacjenta ogranicza patrzenie na człowieka do jego subiektywnych trudności lub dolegliwości
i odczuwanych zagrożeń.
Diagnoza terapeutyczna jest więc rodzajem decyzji dotyczącej stanu, potrzeb czy
problemów pacjenta. W sformułowaniu tej decyzji istotne znaczenie ma to, że określa ona nie
tylko aktualne lub potencjalnie zaburzone potrzeby, zaburzony stan w sferze biologicznej
i psychospołecznej, problemy pacjenta jak również kontekst kulturowy i duchowy.
Przyjęcie konkretnej diagnozy wpływa na teorię i praktykę jej stosowania. I tak przyjęcie
określonej koncepcji diagnozy powoduje, że terapia zajęciowa będzie zorientowana na
wpływanie na „stan”, na „zaspakajanie potrzeb”, na” rozwiązywanie problemów pacjenta”.
Fazy opracowania diagnozy terapeutycznej
Procedura diagnozowania składa się z następujących faz:
1) pozyskiwanie i gromadzenie danych o pacjencie i jego rodzinie – za pomocą wielu metod
zbierania danych,
2) analizowanie i syntetyzowanie danych,
3) formułowanie diagnozy.
Opracowanie diagnozy jest możliwe wtedy, gdy zgromadzono niezbędne dane
o pacjencie i jego rodzinie. Dane te są punktem wyjścia do podejmowanie decyzji co do
zakresu i rodzaju planowanych działań w ramach terapii zajęciowej.
Zgromadzone dane wymagają opracowania przez dokonania ich analizy i syntezy.
Opracowanie danych czyli ich analiza i synteza polega na uporządkowaniu,
przeanalizowaniu, zinterpretowaniu danych o pacjencie i jego rodzinie.
Wszystkie dane można podzielić na:
1) istotne dla diagnozy terapeutycznej,
2) mogące być tylko częściowo wykorzystane do diagnozy terapeutycznej,
3) wykraczające poza kompetencje terapeuty zajęciowego.
Zgromadzone dane należy poddać ilościowej i jakościowej analizie i syntezie w celu:
– weryfikacji danych – określenia czy nie pominięto w trakcie pozyskiwania i gromadzenia
danych czegoś istotnego dla pacjenta, czy nie popełniono błędu,
– określenia, które z danych stanowią największą wartość diagnostyczną dla terapii
zajęciowej.

28
Cel analizy i syntezy zostaje osiągnięty jeśli dane zostaną uporządkowane i potwierdzi się ich
przydatność lub stwierdzi braki i wątpliwości, wymagające wyjaśnienia i uzupełnienia.
Terapeuta zajęciowy dokonuje na przykład porównania ze sobą poszczególnych części
zgromadzonych danych, ustala relacje, jakie zachodzą pomiędzy nimi.
Następnie należy dokonać analizy tylko tych danych, które stanowią wartość dla terapii
zajęciowej. Dane te poddane analizie pozwalają na określenie;
– jakie zmiany w funkcjonowaniu pacjenta i jego rodziny mogą być przyczyną zaburzeń
w sferze bio-psycho-społecznej aktualnie i w przyszłości,
– wpływu zaburzeń w sferze bio-psycho-społecznej na aktywność i samopoczucie pacjenta.
Pozwala to na właściwe sformułowanie diagnozy i następnie właściwe planowanie
działań w zakresie terapii zajęciowej. Uporządkowanie zgromadzonych danych stanowi
podstawę do sformułowania diagnozy, pozwala na przejście do następnej fazy –
a mianowicie do końcowego rezultatu analizy i syntezy danych czyli do formułowania
diagnozy terapeutycznej.
Faza ta polega na ustaleniu prawidłowych wniosków w postaci określenia aktualnego
stanu biologicznego i psychospołecznego pacjenta, jego potrzeb i problemów. Wynikiem
rozumowania zmierzającego do ustalenia wniosków z analizy i syntezy danych, ich
interpretacji jest diagnoza terapeutyczna.
Diagnoza terapeutyczna może być sformułowana w sposób obejmujący:
– określenie zaburzonego stanu, lub potrzeby, problemu,
– etiologię stanu, potrzeby, problemu,
– objawy uzasadniające istnienie zaburzonego stanu, zaburzonej potrzeby lub istnienia
problemu u pacjenta.
Przykład diagnozy ujętej w podany sposób:
„ograniczenie poruszania się pacjenta spowodowane przykurczem kończyn dolnych co
przejawia się brakiem jego aktywności w czynnościach dnia codziennego”.
Inny sposób sformułowania diagnozy terapeutycznej obejmuje:
– określenie zaburzonego stanu pacjenta, potrzeby, czy problemu pacjenta,
– określenie czynników wpływających na wystąpienie zaburzonego stanu pacjenta,
potrzeby lub problemu pacjenta.
Przykład diagnozy ujętej w podany sposób:
„niezdolność pacjenta do udziału w zajęciach terapeutycznych z powodu bólu w okolicy
lędźwiowej kręgosłupa”.
Procedura diagnozowania osób indywidualnych w pedagogice społecznej składa się
z następujących etapów:
1. Zebranie materiału diagnostycznego.
2. Opis – polegający na uporządkowaniu zebranych informacji (faktów), składających się na
sytuację życiową, uwzględniających następujące aspekty, np.sytuację zdrowotną,
mieszkaniową, rodzinną, materialną, zawodową (szkolną), prawną, kontaktów społecznych.
Opis dotyczy dysfunkcji, ale rejestruje też siły (zasoby, zdolności, możliwości, itp.) do
pokonywania przeszkód.
3. Ocena diagnostyczna –jest czynnością wielokierunkową, w której analizowane są problemy
społecznego funkcjonowania jednostki.
Dobra diagnoza powinna mieć następujące cechy:
– zwięzłość i jasność sformułowania – dla wszystkich członków zespołu terapeutycznego
jest czytelna i zrozumiała,

29
– uwzględnia stan negatywny lub zagrożenie zdrowia pacjenta, lub jego rodziny,
– uwzględnia stan pozytywny, pozwalający aktywizować pacjenta lub jego rodzinę,
– sformułowania koncentrują się na człowieku,
– przedstawiona opisowo, jeżeli nie ma pełnej informacji o przyczynach istniejącego stanu,
lub gdy różne elementy stanu pacjenta mogą wzajemnie na siebie oddziaływać
i warunkować się.
– może być wyrażona jako zestaw przyczyn, a szczególnie wtedy gdy trudno jest wyraźnie
je oddzielić,
– powinna zawierać określenie stanu pacjenta oraz jego uwarunkowanie.
Szczególnie ważna jest ostatnia cecha z uwagi na to, że rozpoznanie stanu wskazuje na
konieczność podjęcia działania, a podanie przyczyny stanu decyduje o rodzaju
podejmowanego działania w terapii zajęciowej.
Cechą diagnozy terapeutycznej jest konsekwentne i merytorycznie uzasadnione
przechodzenie od pierwszej do kolejnej fazy diagnozy.
Ważna jest znajomość możliwości popełnienia błędów na poziomie wszystkich faz
opracowywania diagnozy terapeutycznej. Popełniony błąd doprowadza do postawienia
błędnej diagnozy. Błędy diagnozy mogą dotyczyć:
– etapu gromadzenia danych,
– analizowania i syntetyzowania danych oraz wnioskowania,
– mogą wynikać z braku wiedzy.
Błędy na etapie gromadzenia danych to błędy obserwacji, błędy wywiadu, błąd
psychologiczny, błąd socjologiczny, błędy pomiaru i w analizie dokumentacji.
Na etapie analizowania i wnioskowania S. Ziemski wymienia błąd fałszywej przyczyny,
błąd atrybucji, schematyzm w ocenie stanu pacjenta, lub jego środowiska, pomieszanie
walorów objawów. Błędy rozumowania prowadzą do fałszywych wniosków.
Powyższe błędy mogą w części być spowodowane brakiem wiedzy osoby opracowującej
diagnozę. Można np. pominąć istotne objawy lub zagrożenia dla zdrowia, pominąć ważne
aspekty wywiadu, rozmowy czy obserwacji, co w konsekwencji wnioskowanie czyni
niewłaściwym. Brak wiedzy na temat właściwych norm parametrów objętych pomiarem
uniemożliwia właściwą ocenę stanu pacjenta. Może również wystąpić sytuacja , w której jest
źle przekazywana pacjentowi informacja np. o jego stanie zdrowia, na temat jego diagnozy
lekarskiej, dochodzi wtedy do błędu jatrogennego.
Znaczenie diagnozy terapeutycznej
Etap diagnozy terapeutycznej jest podstawowym etapem w całości działań w zakresie
terapii zajęciowej. Etap ten poprzedza opracowanie programu terapii zajęciowej dla pacjenta.
Znaczenie diagnozy terapeutycznej wynika z tego, że:
1. Diagnoza będąc istotnym elementem terapii zajęciowej określa sposób ujmowania
zarówno elementów, które służą opracowaniu diagnozy jak i tych, które wynikają
z diagnozy, to jest plan i program terapii zajęciowej, jego realizację oraz ewaluację
programu terapii zajęciowej.
2. Program terapii zajęciowej wynikający z diagnozy terapeutycznej ustalany jest na jej
podstawie i obejmuje zakresy określone przez diagnozę terapeutyczną.
3. Realizacja planu obejmuje działania ujęte w programie terapii zajęciowej ale ma swoje
źródło w diagnozie terapeutycznej ponieważ zaplanowane działania mają zmienić lub
wzmocnić to co jest określone w diagnozie terapeutycznej.
4. Ocena obejmująca realizację zadań w zasadzie odnosi się do stwierdzenia, czy stan
wskazany w diagnozie terapeutycznej uległ zmianie, wzmocnieniu lub likwidacji.

30
Wymienione argumenty nadają diagnozie terapeutycznej bardzo ważną rolę w całości procesu
terapii zajęciowej.
W opracowywaniu diagnozy terapeutycznej przydatna jest diagnoza medyczna
(lekarska). Jest ona ważnym elementem oceny ogólnej kondycji pacjenta i prognozy jego
stanu, może więc ukierunkowywać diagnozę terapeutyczną do podejmowania działań
z zakresu terapii zajęciowej.
Dokumentacja pracy terapeuty zajęciowego
Każda diagnoza opiera się na trzech podstawowych zasadach:
– powinna wynikać z dużej liczby zróżnicowanych informacji;
– musi się odnosić do historii badanego oraz do jego związków ze środowiskiem;
– najbardziej prawdopodobną interpretacją będzie ta, która wyjaśni maksimum faktów przy
zastosowaniu minimalnej liczby hipotez.
Wskazuje to na potrzebę prowadzenia dokumentacji. Dobra terapia zajęciowa powinna
opierać się na dwóch filarach. Jeden z nich to efektywny program zajęć poprzedzony rzetelną
diagnozą, drugi – prawidłowa dokumentacja przebiegu procesu terapeutycznego.
Dla postępów procesu terapeutycznego niezbędna jest dokumentacja pisemna.
Dokumentacja pisemna jest z jednej strony pomocą w wysiłkach terapeutycznych, a z drugiej
– elementem kontroli tych działań i ich rezultatów. Z pomocą dokumentacji łatwiej jest
weryfikować program terapeutyczny, zmieniać go, poszerzając albo uszczuplając,
interpretować odniesione efekty, planować realistycznie przyszłe działania. Dokumentacja
pisemna jest jednym ze sposobów na to, by w procesie terapii zajęciowej widzieć pacjenta
całościowo, holistycznie.
Dokumentacja diagnozy terapeutycznej może służyć całemu zespołowi terapeutycznemu.
Za dokumentowaniem diagnozy przemawiają następujące argumenty:
– udostępnia dane o pacjencie wszystkim biorącym udział w opiece nad pacjentem,
– pozwala modyfikować działania zależnie od diagnozy i zapewnia ciągłość działań
w zakresie terapii zajęciowej,
– daje możliwość wglądu w proces terapii zajęciowej prowadzonej z pacjentem i kontrolę
postępów,
– daje możliwość ponoszenia odpowiedzialności za prowadzoną diagnozę terapeutyczną.
Dokumentacja diagnozy terapeutycznej powinna ukazywać kolejne elementy procesu
postępowania rozpoznającego stan pacjenta, jego potrzeby i problemy oraz opracowanie
diagnozy terapeutycznej. Ogólnie obowiązujące zasady prowadzenia dokumentacji jakie
powinien stosować terapeuta zajęciowy to:
– jasny, zwięzły, wyczerpujący zapis danych,
– zapis daty dokonywanego zapisu w dokumentacji,
– podpis osoby dokonującej zapisu w dokumentacji,
– systematyczne prowadzenie dokumentacji,
– rzetelność w prowadzeniu dokumentacji.
Zachowanie tajemnicy zawodowej
Każdy członek zespołu terapeutycznego w tym również terapeuta zajęciowy musi
stosować w pracy zasadę zachowania tajemnicy zawodowej, wynika to z zasad etyki
zawodowej. Podczas zbierania danych o pacjencie ma do czynienia z dużą ilością bardzo
różnych danych, często bardzo osobistych, prywatnych o pacjencie jak i jego rodzinie.
Terapeuta zajęciowy musi pamiętać, że dane te ma zabezpieczyć. Do protokołów, notatek,
opracowań nie powinny mieć dostępu osoby postronne, sam nie powinien tych danych
przekazywać osobom, które nie biorą udziału w procesie diagnozowania pacjenta.

31
4.2.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Co rozumiesz przez pojęcie diagnoza?
2. Jakie wyróżnia się typy diagnoz cząstkowych?
3. Jaka jest struktura diagnozy?
4. W jakim celu się zbiera, gromadzi i analizuje dane o pacjencie?
5. Jaki jest cel diagnozy terapeutycznej?
6. Jakie są fazy opracowania diagnozy?
7. Jakie są etapy procedury diagnozowania indywidualnego pacjenta?
8. Na czym polega faza formułowania diagnozy?
9. Jakie jest znaczenie diagnozy w pracy terapeuty zajęciowego?
10. Na czym polega opracowanie diagnozy terapeutycznej dla pacjenta?
11. Dlaczego terapeutę obowiązuje zachowanie tajemnicy zawodowej?
4.2.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Przeprowadź analizę potrzeb zawartych w klasyfikacji potrzeb A. Maslowa.
1) scharakteryzować klasyfikację potrzeb według A. Maslowa,
2) określić:
a) przyczyny powstawania potrzeb,
b) sposoby zaspokojenia potrzeb,
c) konsekwencje niezaspokojenia potrzeb,
d) znaczenie potrzeb dla funkcjonowania i rozwoju człowieka,
3) opracować wyniki swojej pracy w odniesieniu do każdego rodzaju potrzeby,
4) wyniki swojej pracy zapisać w karcie pracy,
6) uczestniczyć w podsumowaniu ćwiczenia.
– schemat „Hierarchia potrzeb według klasyfikacji A. Maslowa”,
– papier,
– karty pracy „Analiza potrzeb według klasyfikacji A. Maslowa” (Załącznik 1),
Tabela do ćwiczenia 1. Analiza potrzeb według klasyfikacji A. Maslowa
Potrzeba
Sposób
zaspokojenia
potrzeby
Przyczyny
potrzeby
Konsekwencje
niezaspokojenia
potrzeby
Znaczenie
potrzeby dla
człowieka

32
Ćwiczenie 2
Na podstawie przeczytanej literatury lub obejrzanego filmu weź udział w dyskusji na
temat „Jakie znaczenie dla diagnozy terapeutycznej ma ocena stanu fizycznego, psychicznego
i społecznego pacjenta?”.
1) scharakteryzować sposoby oceny stanu fizycznego, psychicznego i społecznego pacjenta
oraz diagnozy terapeutycznej,
2) określić swoje miejsce w jednym z 3 zespołów – np. tym, który będzie się zajmował
znaczeniem jakie dla diagnozy terapeutycznej ma ocena stanu fizycznego pacjenta
(pozostałe dwa zespoły zajmują się oceną stanu psychicznego i społecznego pacjenta),
3) przeanalizować elementy oceny stanu fizycznego pacjenta i określić ich znaczenie dla
opracowania diagnozy terapeutycznej,
4) wybrać lidera swojego zespołu, który przedstawi argumenty zespołu na forum grupy,
5) uczestniczyć w dyskusji podsumowującej zajęcia.
– literatura dotycząca oceny stanu fizycznego, psychicznego i społecznego pacjenta oraz
diagnozy terapeutycznej,
– papier,
– film dydaktyczny.
Ćwiczenie 3
Rozpoznaj potrzeby i problemy podopiecznej na podstawie opisu przypadku, a następnie
opracuj diagnozę terapeutyczną dla podopiecznej.
Opis przypadku
W oddziale reumatologicznym od dwóch dni przebywa 37–letnia pacjentka
z rozpoznaniem reumatoidalnego zapalenia stawów, na które cierpi od trzech lat. Ma duże
trudności z wykonywaniem czynności dnia codziennego, takich jak przygotowywanie
posiłków dla rodziny, ubieranie się, zabiegi higieniczne- z powodu porannej sztywności
stawów. Skarży się na silne bóle stawów kończyn dolnych, dłoni, obrzęk okolicy
nadgarstków. Badanie krwi na OB – 70 mm/1 godz., podwyższoną liczbę leukocytów we
krwi. Jest matką dwójki dzieci w wieku szkolnym( szkoła podstawowa), mieszka z nimi
i mężem na uboczu miasta. Bardzo martwi się o swoje dalsze zdrowie, los swych bliskich,
zwłaszcza dzieci. Z zawodu jest sekretarką, pracuje w dużej firmie budowlanej.
Choroba czasowo wyłącza ją z aktywności zawodowej, co wzmaga lęk przed utratą
pracy. Lubi czytać poezję, robótki ręczne, zwłaszcza szydełkowanie, piec ciasto owocowe.
Podczas pobytu w szpitalu chętnie uczestniczy w zleconych ćwiczenia usprawniających
i zabiegach fizykalnych.
1) zgromadzić informacje dotyczące stanu pacjenta, potrzeb i problemów,
2) zgromadzić informacje dotyczące diagnozy terapeutycznej,
3) określić istotę reumatoidalnego zapalenia stawów,
4) określić specyfikę chorób przewlekłych i ich wpływu na życie człowieka,

33
5) zapoznać się z opisem przypadku,
6) wziąć udział w dyskusji grupowej prowadzącej do rozpoznania potrzeb i problemów
pacjenta,
7) uczestniczyć w sformułowaniu aktualnej diagnozy terapeutycznej,
8) zaprezentować wynik pracy na forum grupy,
9) aktywnie uczestniczyć w podsumowaniu zajęć.
– opis przypadku,
– kartki papieru,
– tablica flip-chart,
– tack-it do przyklejania kartek papieru do tablicy,
– literatura dotycząca opracowywania diagnozy terapeutycznej.
Ćwiczenie 4
Opracuj aktualną diagnozę terapeutyczną dla pacjentki.
Opis przypadku
Podopieczna, Pani Ewelina R. lat 27, mieszka z matką w dwupokojowym mieszkaniu.
Pani Ewelina jest osobą ze znacznym stopniem niepełnosprawności intelektualnej, jest osobą
otyłą co bardzo utrudnia poruszanie się. Podopieczna od niedawna mieszka na parterze, co
ułatwia jej częste przebywanie na świeżym powietrzu. Wcześniej mieszkała na trzecim
piętrze i z tego powodu rzadko wychodziła z domu.
Pani Ewelina głównie przebywa w domu, dużo czasu przebywa w łóżku. Mimo
zachęcanie przez matkę, niechętnie podejmuje czynności dnia codziennego, wykonuje je
powoli, niedokładnie.
Mówi niewyraźnie i niechętnie, jest zamknięta w sobie, nie wierzy, że to co robi, to robi
dobrze. Bardzo lubi koty, z radością opowiada o swoim kocie Mruczku.
Uczęszcza do Środowiskowego Domu Samopomocy, częściej pracuje indywidualnie,
niechętnie współpracuje z grupą. Lubi malować lub rysować, najchętniej pracuje w pracowni
plastycznej.
1) zapoznać się z opisem przypadku,
2) określić różne aspekty sytuacji podopiecznych z nadwagą, z niesprawnością
intelektualną,
3) rozpoznać zaburzone potrzeby podopiecznej,
4) wskazać sytuacje, które mogą być źródłem problemów w funkcjonowaniu podopiecznej,
5) zwrócić uwagę na możliwości (zasoby) podopiecznej, które mogą być wykorzystane dla
poprawy jej funkcjonowania,
6) sformułować aktualną diagnozę terapeutyczną dla podopiecznej,
8) uczestniczyć w podsumowaniu ćwiczenia wskazującym na znaczenie oceny stanu
podopiecznego dla opracowanie diagnozy terapeutycznej.
– opis przypadku,

34
– kartki papieru,
– tablica flip-chart,
– literatura dotycząca opracowywania diagnozy terapeutycznej.
4.2.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) scharakteryzować procedurę opracowania diagnozy terapeutycznej?  
2) rozpoznać stan bio-psycho-społeczny, potrzeby i problemy pacjenta
z RZS?  
3) opracować diagnozę terapeutyczną dla pacjenta?  
4) opracować diagnozę terapeutyczną dla pacjenta z niesprawnością
intelektualną i otyłością?  
5) uzasadnić znaczenie diagnozy w procesie terapii zajęciowej?  

35
5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ
INSTRUKCJA DLA UCZNIA
1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi 3.
3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4. Test zawiera 20 zadań. Do każdego zadania dołączone są 4 możliwości odpowiedzi.
Tylko jedna jest prawidłowa.
5. Udziel odpowiedzi na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej rubryce
znak X. W przypadku pomyłki należy błędną odpowiedź zaznaczyć kółkiem, a następnie
ponownie określić odpowiedź prawidłową.
6. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
7. Jeśli udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudności, wtedy odłóż rozwiązanie
zadania na później i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas.
8. Na rozwiązanie testu masz 35 minut.
Powodzenia!
ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH
1. Aby komunikacja z pacjentem w czasie wywiadu była skuteczna, powinna mieć
określony styl, który respektuje zarówno potrzeby, oczekiwania terapeuty jak i pacjenta.
Właściwy styl skutecznej komunikacji, to
a) parawerbalny.
b) niepartnerski.
c) werbalny.
d) partnerski.
2. Narzędziem techniki wywiadu środowiskowego jest
a) arkusz obserwacji.
b) plan wywiadu.
c) kwestionariusz wywiadu.
d) plan rozmowy.
3. Metoda to
a) świadomy i powtarzalny sposób postępowania.
b) inaczej technika terapii.
c) inaczej forma terapii.
d) sposób pracy określony przez terapeutę.
4. Warunkiem dobrej obserwacji jest
a) zaangażowanie emocjonalne osoby obserwującej.
b) zachowanie postawy obiektywnej.
c) brak zaangażowania.
d) zaangażowanie emocjonalne osoby obserwowanej.

36
5. Podstawę piramidy wg. A. Maslowa stanowi potrzeba
a) bezpieczeństwa.
b) samorealizacji.
c) uznania.
d) fizjologiczna.
6. Podczas procesu diagnozowania potrzeb i problemów pacjenta jest ważne przyjmowanie
go takim jaki jest, zasada ta nosi nazwę:
a) uczestnictwa.
b) akceptacji.
c) indywidualizacji.
d) komunikacji.
7. Podstawową metodą psychologicznego poznawania człowieka jest
a) analiza dokumentacji medycznej.
b) obserwacja rodziny.
c) rozmowa i wywiad.
d) obserwacja.
8. Technika aktywnego słuchania, która pokazuje, że słuchasz i rozumiesz pacjenta, to
a) zachęcanie.
b) docenianie.
c) parafrazowanie.
d) wyjaśnianie.
9. Potrzeba, która przejawia się w tendencji do gromadzenia się, do życia blisko siebie,
bycia w grupie, uczestnictwa w życiu zbiorowym, co dostarcza poczucia bezpieczeństwa
to potrzeba
a) akceptacji.
b) samorealizacji.
c) uznania.
d) afiliacji.
10. Ocenę siły mięśniowej, koordynacji ruchowej pacjenta zaliczamy do oceny stanu
a) aktywności społecznej.
b) psychicznego,
c) fizycznego (biologicznego).
d) aktywności intelektualnej i ruchowej.
11. U podopiecznej Domu Pomocy Społecznej obserwuje się od kilku dni apatię, niechęć do
spożywania posiłków i leków, brak zainteresowania zajęciami terapeutycznymi, słaby
kontakt z personelem i innymi podopiecznymi. Zaobserwowane zachowanie wskazuje na
niezaspokojenie u podopiecznej następujących potrzeb
a) samorealizacji, szacunku, bezpieczeństwa.
b) bezpieczeństwa, miłości, kontaktu z rodziną.
c) prestiżu, kontaktu z rodziną, szacunku.
d) bezpieczeństwa, wypoczynku, uznania.

37
12. Metody, które wykorzystasz do zbierania danych od pensjonariusza Domu Dziennego
Pobytu do opracowania diagnozy terapeutycznej to
a) obserwacja, rozmowa.
b) wywiad, obserwacja, analiza dokumentacji medycznej.
c) obserwacja, eksperyment.
d) analiza dokumentacji medycznej, obserwacja.
13. Do oddziału gerontologicznego został przyjęty 85–letni bezdomny mężczyzna w stanie
krańcowego wyczerpania fizycznego. Opis sytuacji wskazuje na niezaspokojenie
u pacjenta potrzeb
a) samorealizacji, biologicznych.
b) odżywiania, szacunku.
c) bezpieczeństwa, fizjologicznych.
d) snu, kontaktu z rodziną.
14. Diagnoza terapeutyczna jest
a) wynikiem diagnozy lekarskiej.
b) etapem poprzedzającym opracowanie program terapii zajęciowej dla pacjentem.
c) okresem adaptacji do pobytu pacjenta w szpitalu.
d) etapem zbierania danych o pacjencie.
15. Problemy powstające w trakcie poszukiwania potrzebnych informacji to problemy
a) decyzyjne.
b) wykonawcze.
c) orientacyjne.
d) techniczne.
16. Źle przekazana pacjentowi informacja dotycząca diagnozy lekarskiej nosi nazwę błędu
a) jatrogennego.
b) dydaktycznego.
c) wychowawczego.
d) merytorycznego.
17. Błędem w stosowaniu rozmowy (metody dialogowej) jest udzielanie rad, wskazówek,
wydawanie upomnień i sugerowanie gotowych rozwiązań. Błąd ten to
a) monologizowanie.
b) diagnozowanie.
c) moralizowanie.
d) dyrygowanie.
18. Dzięki kontaktom z innymi ludźmi, więzi z dawnym środowiskiem, dobrym relacjom
w rodzinie można zaspokoić potrzebę
a) bezpieczeństwa.
b) przynależności.
c) estetyczną.
d) poznawczą.

38
19. Poziom zaradności pacjenta, tryb życia, pełnione role społeczne, to elementy wchodzące
w skład oceny stanu
a) stanu społecznego pacjenta.
b) stanu fizycznego pacjenta.
c) stanu psychicznego pacjenta.
d) stanu biologicznego pacjenta.
20. Obserwację bezpośrednią polegającą na tym, że osoba obserwująca jest jednym
z członków pewnej zbiorowości nazywa się obserwacją
a) jawną.
b) kontrolowaną.
c) uczestniczącą.
d) ukrytą.

39
KARTA ODPOWIEDZI
Imię i nazwisko.............................................................................................................................
Opracowywanie diagnozy terapeutycznej na podstawie rozpoznania stanu
pacjenta
Zakreśl poprawną odpowiedź.
Nr
zadania
Odpowiedź Punkty
1 a b c d
2 a b c d
3 a b c d
4 a b c d
5 a b c d
6 a b c d
7 a b c d
8 a b c d
9 a b c d
10 a b c d
11 a b c d
12 a b c d
13 a b c d
14 a b c d
15 a b c d
16 a b c d
17 a b c d
18 a b c d
19 a b c d
20 a b c d
Razem:

40
6. LITERATURA
1. Aronson E.: Człowiek istota społeczna. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000
2. Bogusz J. (red.): Encyklopedia dla pielęgniarek. PZWL, Warszawa 1991
3. Formański J.: Psychologia. Podręcznik dla szkół medycznych, PZWL 2003
4. Guilbert J.: Zarys pedagogiki medycznej. PZWL, Warszawa 1983
5. Kawczyńska-Butrym Z. (red.): Koncepcje opieki i zawody opiekuńcze. Wydawnictwo
Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn 2001
6. Kawczyńska-Butrym Z.: Niepełnosprawność- specyfika pomocy społecznej. BPS,
Katowice 1998
7. Kozaczuk L.: Terapia zajęciowa w domach pomocy społecznej. BPS, Warszawa 1995
8. Kępska T.: Pojęcie i zakres diagnozy w naukach medycznych i społecznych. [w:]
Butrym Z. (red.): Podstawy naukowe diagnozy pielęgniarskiej. Lublin 1986
9. Kozielecki J. Koncepcja psychologiczna człowieka. Wydawnictwo Akademickie Żak.
Warszawa 1998
10. Lisowski A.: Badanie potrzeb społecznych. Interart, Warszawa 1996
11. Mała encyklopedia medycyny. PWN, Warszawa 1987
12. Mikina A., Zając B.: Jak wdrażać metodę projektów. Poradnik dla nauczycieli i uczniów
gimnazjum, liceum i szkoły zawodowej. Impuls, Kraków 2004
13. Obuchowska I. dziecko niepełnosprawne w rodzinie. Warszawa 1999
14. Pędich W. (red.):Choroby wewnętrzne. PZWL, Warszawa 1999
15. Prusiński A.: Neurologia praktyczna. PZWL, Warszawa 2004
16. Praca zbiorowa. Psychologia środowiskowa. GWP, Gdańsk 2004
17. Salamon P.: Psychologia w medycynie wspomaga współżycie z pacjentem i proces
leczenia. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. Gdańsk 2003
18. Sillamy N.: Słownik psychologii. Wydawnictwo Książnica 1994
19. Tarkowski Z., Jurkiewicz C.: Plan opieki indywidualnej w domu pomocy społecznej.
Lublin 1997
20. Winefield H. R., Peay M.Y.: Nauka o zachowaniu w medycynie. PZWL, Warszawa 1986
21. Wspólne tematy – czasopismo dla pracowników socjalnych, terapeutów, personelu
pielęgniarskiego i opiekuńczego
22. Ziemski S.: Problemy dobrej diagnozy. Wiedza Powszechna, Warszawa 1973

19

Recommandé

Recommandé

Contenu connexe

Tendances

Tendances (20)

Similaire à 19

Similaire à 19 (20)

Plus de Kamil Fik

Plus de Kamil Fik (9)

19