3

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
MINISTERSTWO EDUKACJI
NARODOWEJ
Luiza Bojarska
Nawiązywanie kontaktów społecznych 322[15].O1.03
Poradnik dla ucznia
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007

1
Recenzenci:
mgr Ewa Goliszek
dr Marek Żak
Opracowanie redakcyjne:
Konsultacja:
mgr inż. Teresa Jaszczyk
Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 322[15].O1.03
„Nawiązywanie kontaktów społecznych”, zawartego w modułowym programie nauczania dla
zawodu terapeuta zajęciowy.
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007

2
SPIS TREŚCI
1. Wprowadzenie 3
2. Wymagania wstępne 5
3. Cele kształcenia 6
4. Materiał nauczania 7
4.1. Pojęcia i procesy psychologiczne 7
4.1.1. Materiał nauczania 7
4.1.2. Pytania sprawdzające 15
4.1.3. Ćwiczenia 15
4.1.4. Sprawdzian postępów 17
4.2. Komunikacja interpersonalna 18
4.3. Komunikacja osób z niesprawnością narządu wzroku i/lub słuchu 37
4.4. Asertywność 46
4.5. Zjawisko konfliktu 52
4.6. Proces negocjacji 70
4.7. Zasady etyki 82
5. Sprawdzian osiągnięć 85
6. Literatura 91

3
1. WPROWADZENIE
Poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy mającej na celu rozwijanie
umiejętności psychologicznych, komunikowania się oraz do układania właściwych relacji
międzyludzkich tak ważnych w pracy terapeuty zajęciowego. Zajęcia w szczególny sposób
będą poświęcone ogólnym założeniom psychologii, poznaniu złożonych procesów
psychologicznych, kształtowaniu i doskonaleniu umiejętności porozumiewania się a także
sposobów radzenia sobie w sytuacjach konfliktowych, poznaniu istoty negocjowania,
zagadnienia asertywności oraz zaczerpnięcia wiedzy na temat etyki w zawodzie terapeuty
zajęciowego.
W poradniku zamieszczono:
– wymagania wstępne, czyli wykaz niezbędnych umiejętności i wiedzy, które powinieneś
mieć opanowane, aby przystąpić do realizacji tej jednostki modułowej,
– cele kształcenia tej jednostki modułowej,
– materiał nauczania (rozdział 4) umożliwiający samodzielne przygotowanie się do
wykonania ćwiczeń i zaliczenia sprawdzianów. Wykorzystaj do poszerzenia wiedzy
wskazaną literaturę oraz inne źródła informacji,
– zestaw ćwiczeń, które umożliwiają Ci nabycie umiejętności praktycznych, zawierający
wykaz materiałów, środków dydaktycznych do realizacji ćwiczenia oraz pytania
sprawdzające wiedzę potrzebną do wykonania ćwiczenia. Zaliczenie ćwiczeń jest
dowodem osiągnięcia umiejętności praktycznych określonych w tej jednostce modułowej,
– sprawdzian postępów, w którym powinieneś odpowiadać na pytanie tak lub nie, co
oznacza, że opanowałeś materiał lub nie,
– sprawdzian osiągnięć wraz z instrukcją i kartą odpowiedzi,
– literaturę uzupełniającą.
Jeżeli masz trudności ze zrozumieniem tematu lub ćwiczenia, poproś nauczyciela
o wyjaśnienie i ewentualne sprawdzenie, czy dobrze wykonujesz daną czynność.

4
Schemat układu jednostek modułowych
322[15].O1
Podstawy działalności usługowej
322[15].O1.01
Stosowanie przepisów bezpieczeństwa
i higieny pracy, ochrony
przeciwpożarowej, ochrony środowiska
i udzielanie pierwszej pomocy
322[15].O1.03
Nawiązywanie
kontaktów społecznych
322[15].O1.04
Prowadzenie działań
profilaktycznych
i promocji zdrowia
322[15].O1.02
Stosowanie przepisów
prawa i zasad ekonomiki
w ochronie zdrowia
322[15].O1.05
Korzystanie z programów
komputerowych
wspomagających działania
terapeutyczne

5
2. WYMAGANIA WSTĘPNE
Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
– posługiwać się podstawowymi pojęciami z zakresu psychologii ogólnej i stosunków
międzyludzkich,
– rozróżniać zachowania ludzkie,
– dokonywać krótkiej autoprezentacji na zajęciach,
– korzystać z urządzeń wspomagających prezentację,
– rozróżniać rodzaje dyskusji jako środka dydaktycznego,
– radzić sobie z tremą w czasie treningu interpersonalnego,
– sporządzać krótkie scenariusze do określonych zajęć,
– współpracować w grupie,
– pracować samodzielnie,
– korzystać z różnych źródeł informacji.

6
3. CELE KSZTAŁCENIA
W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
– wyjaśnić podstawowe pojęcia z zakresu psychologii ogólnej,
– scharakteryzować procesy psychiczne-emocjonalne i motywacyjne,
– określić rolę procesów poznawczych w poznawaniu rzeczywistości,
– określić znaczenie komunikacji w relacjach międzyludzkich,
– wyjaśnić istotę komunikacji werbalnej, niewerbalnej, parawerbalnej,
– ocenić możliwości komunikowania się osób w podeszłym wieku,
– scharakteryzować style porozumiewania się,
– określić sposoby wyrażania komunikatów niewerbalnych,
– zastosować zasady skutecznego komunikowania się,
– zastosować techniki aktywnego słuchania,
– rozróżnić czynniki wpływające na proces komunikowania się,
– zastosować techniki zachowań asertywnych,
– rozpoznać czynniki powodujące konflikt,
– rozwiązać konflikty interpersonalne,
– określić zasady i warunki skutecznego negocjowania,
– poradzić sobie w trudnych sytuacjach zawodowych,
– rozpoznać potrzeby pacjenta,
– przewidzieć oczekiwania pacjenta,
– porozumieć się skutecznie z pacjentem,
– rozpoznać trudności w komunikowaniu się,
– zastosować społecznie przyjęte normy etyczne,
– opracować projekt powinności terapeuty zajęciowego.

7
4. MATERIAŁ NAUCZANIA
4.1. Pojęcia i procesy psychologiczne
4.1.1. Materiał nauczania
Termin psychologia pochodzi z języka greckiego i oznacza: psyche – dusza, logos –
słowo, nauka. Psychologia oznaczała w starożytności naukę o duszy rozumianej jako siedlisko
życia duchowego, psychicznego.
Współczesna psychologia zajmuje się ogromną ilością zjawisk i problemów, od ulotnych
i enigmatycznych jak: wrażenia, spostrzeżenia, myśli, zamiary, fantazje, wyobrażenia do
konkretnych, jak: pokonywanie trudności, i rozwiązywanie problemów. W kręgu
zainteresowań badaczy znajdują się także stabilne cechy ludzi jak temperament, uczucia,
inteligencja oraz wszelka aktywność przez nich przejawiana i społeczne mechanizmy nią
kierujące, mianowicie: poglądy, postawy, umiejętności, zainteresowania. We wszystkich tych
zakresach badań przedmiotem badań psychologii jest wpływ czynników zewnętrznych, czyli
warunków życia, różnych bodźców, sytuacji, schorzeń, zaburzeń i dysfunkcji, na ich
kształtowanie.
Psychologia to nauka badająca powstawanie i przebieg procesów psychicznych,
zajmująca się opisem, analizowaniem cech, właściwości psychicznych jednostki i regulacją jej
stosunków z otoczeniem.
Psychologia ogólna stanowi podstawowy dział psychologii naukowej zajmujący się
systematycznym gromadzeniem wiedzy i poznania zasadniczych prawidłowości życia
psychicznego.
Psychologia ogólna interesuje się poznaniem struktury osobowości, jej funkcjami
regulacyjnymi, mechanizmami kontroli i integracji działania, a także zakresem indywidualnych
odrębności.
Generalnie można stwierdzić, że psychologia stawia pytania o naturę, przebieg
i mechanizmy ludzkiej psychiki i zachowania. Psycholodzy chcą wiedzieć, czym w ogóle jest
psychika i w jaki sposób steruje ona indywidualnym oraz społecznym zachowaniem się istot
żywych, a także starają się poznać możliwości wykorzystania tej wiedzy w różnych
dziedzinach życia. Ze względu na ogromną liczbę tematów i zagadnień psychologia dawno
przestała być jednorodna i uległa wielu specjalistycznym podziałom. Wyróżniamy:
– psychologię poznawczą,
– psychologię rozwojową,
– psychologię wychowawczą,
– psychologię kliniczną,
– psychologię społeczną.
Celem psychologii jest:
– opisywanie tego, co dzieje się naprawdę,
– wyjaśnianie tego, co się dzieje,
– przewidywanie tego, co się zdarzy,
– sterowanie tym, co się dzieje,
– podnoszenie jakości życia poprzez zmienianie tego, co się dzieje.
Zadaniem psychologii jest poznanie człowieka jako podmiotu zachowania się, żyjącego
w swym naturalnym środowisku przyrodniczym i społecznym i oddziałującego na świat
zewnętrzny.

8
Psychologia zmierza do doskonalenia stosunków człowieka ze światem zewnętrznym. Ukazuje
możliwości i granice rozwoju psychicznego jednostek. Analizuje czynniki i warunki działania,
które zapewniają optymalny rozwój. Określa również metody i sposoby postępowania, za
pomocą których można zapobiegać powstawaniu zaburzeń i dysfunkcji oraz metody
przywracania równowagi psychicznej, gdy na skutek różnych okoliczności została naruszona.
Procesy poznawcze
Pamięć jest funkcją ludzkiego umysłu, zdolnością poznawczą do przechowywania,
magazynowania i odtwarzania informacji o doświadczeniach. Istnieją różne sposoby
klasyfikacji pamięci w zależności od czasu jej trwania, charakteru i sposobu przypominania.
Główne etapy tworzenia i przywoływania pamięci to:
− zapamiętywanie (zachowywanie),
− przechowywanie informacji (magazynowanie),
− przypominanie (odtwarzanie).
Zapamiętywanie – jest czynnością i pierwszą fazą procesu pamięciowego o nazwie faza
nabywania określonej formy zachowania lub przyswojenia tego, co na daną jednostkę
oddziałuje. Zapamiętywanie może mieć postać jednego aktu spostrzeżeniowego lub być
złożoną aktywnością.
Pamięć to umiejętność utrwalania, zachowywania i odtwarzania wszystkich dobrych i złych
doświadczeń z przeszłości. Wszystko, czego się nauczymy, zostaje poddane kodowaniu,
utrwaleniu i przechowaniu przez układ nerwowy, a następnie w razie potrzeby – odtworzone.
Siedzibą pamięci jest mózg. Pojemność ludzkiego mózgu jest praktycznie nieograniczona.
Człowiek może zapamiętać wszystko. Gorzej bywa z trwałością pamięci, a zwłaszcza
z przypominaniem. Psychologowie, zajmujący się zagadnieniem procesów pamięciowych
twierdzą, iż klucz do pamięci kryje się w sposobie pracy półkul mózgowych. Lewa ma za
zadanie wyłapywanie informacji z zewnątrz, prawa – dopasowuje obraz powstały w mózgu,
który odpowiada treściom przekazanym przez lewą półkulę. W ten sposób można wydobyć
z pamięci fakty, znaczenia słów, czy znane twarze. Niestety, na co dzień przyzwyczajeni
jesteśmy do używania tylko lewej części mózgu. Dlatego też tak wiele informacji szybko
zapominamy.
Istnieją trzy stadia pamięci:
1. Kodowanie.
2. Retencja
3. Odzyskiwanie.
Kodowanie polega na przetworzeniu informacji uzyskanych przez nasze zmysły na kod, który
może być przechowywany w naszej pamięci.
Retencja lub przechowywanie informacji w jednym lub kilku magazynach.
Odzyskiwanie, to pobieranie informacji z magazynu (magazynów).
Na każdym z tych etapów mogą wystąpić nieprawidłowości powodujące zapominanie. Istnieją
trzy hipotezy na temat mechanizmu zapominania:
– I hipoteza – zaniku śladu pamięciowego, twierdzi, ze jednostki pamięci zapisane w naszym
mózgu po prostu zanikają, jeśli długo nie są używane i możliwa jest sytuacja, w której
czegoś nie możemy odtworzyć, ponieważ faktycznie już tego nie pamiętamy.
– II hipoteza – twierdzi, ze ślady pamięciowe nigdy nie zanikają, ale zarastają niejako
prowadzące do nich, nieużywane ścieżki dostępu. Oznacza to, że jeżeli raz coś
zapamiętaliśmy, to na zawsze będzie to przechowywane w naszej pamięci, jednak nie
zawsze możemy wiedzieć, jak te informacje odnaleźć.
– III hipoteza – opiera się na istnieniu zjawiska interferencji, czyli nakładania na siebie
podobnych informacji, tak, że wcześniejsza uniemożliwia zapamiętanie późniejszej lub
późniejsza maskuję tę wcześniejszą.

9
System przechowywania informacji dzieli się na:
– pamięć krótkotrwałą,
– pamięć długotrwałą.
Zgodnie z tym podejściem wszystkie informacje przechodzące proces kodowania dostają
się do magazynu pamięci krótkotrwałej. Pamięć krótkotrwała ma pojemność około siedmiu
elementów i zwykle wiadomości są w niej przechowywane przez kilka do kilkunastu minut.
Aby jakieś informacje mogły pozostać dłużej w tym magazynie pamięci, należy nieustannie je
powtarzać. Informacje w pamięci krótkotrwałej przechowywane są w postaci kodów
akustycznych lub wzrokowych, to oznacza zgodne z ich brzmieniem lub obrazem. Kod
wizualny jest wykorzystywany w pamięci krótkotrwałej do zapamiętania informacji, które
trudno wyrazić za pomocą dźwięków, np. kształt kraty.
Wiadomości, które mają być przechowywane dłużej niż kilka lub kilkanaście minut, muszą
być przekazane z magazynu pamięci krótkotrwałej do magazynu pamięci długotrwałej.
Uważa się, że pojemność i czas przechowywania informacji w tego rodzaju pamięci można
podzielić na:
– pamięć epizodyczną, obejmującą osobiste doświadczenia i poszczególne zdarzenia
z naszego życia,
– pamięć semantyczną, służącą do wiedzy ogólnej i znaczenia pojęć.
Uczenie się to proces prowadzący do względnie trwałych zmian w zachowaniu jednostki
w wyniku uprzedniego doświadczenia. Służy on lepszemu przystosowaniu organizmu do
środowiska zewnętrznego. Uczenie się można podzielić na dwie podstawowe kategorie:
– uczenie się prostych czynności, czyli wytwarzanie odruchów warunkowych,
– uczenie się czynności złożonych.
Celem uczenia się czynności złożonych jest przyswojenie sekwencji słownych (nabywana jest
wówczas wiedza deklaratywna, czyli wiedza typu „co?”) i ruchowych (nabywana jest wówczas
wiedza proceduralna, czyli wiedza typu „jak?”). Polega ona na ćwiczeniu – poprzez
powtarzanie – powiązań między kolejnymi bodźcami i reakcjami.
Powtarzanie jest podstawowym warunkiem skutecznego uczenia się, gdyż powoduje wzrost
wprawy w wykonywaniu danej czynności oraz stopniową jej automatyzację. Osiągnięcie
wprawy w wykonywaniu jakiejś czynności możliwe jest tylko dzięki powtarzaniu jej.
Drugim ważnym czynnikiem, wpływającym na efektywność i trwałość uczenia się jest
rozumienie materiału. Rozumienie umożliwia kojarzenie materiału z rzeczami już znanymi,
organizowanie go i (w razie zapomnienia jednego elementu) podtrzymanie całej konstrukcji.
Nabywanie wprawy w czynnościach złożonych jest skomplikowanym procesem, odmiennym
dla każdej jednostki.
Nabywanie wiedzy proceduralnej odbywa się poprzez stopniową internalizację
otrzymanej instrukcji. Nabywanie owej wiedzy, choć bywa męczące, nudne i monotonne, jest
procesem niezwykle skutecznym. Raz nabytej umiejętności raczej nie sposób zapomnieć, np.
nie pływając wiele lat, wrzuceni do wody przypominamy sobie szybko, na czym to polega.
Psycholodzy przeprowadzili wiele ciekawych eksperymentów związanych z nabywaniem
wiedzy proceduralnej, np. u zwierząt. Jednym z najciekawszych jest eksperyment Tolmana nad
utajonym uczeniem się labiryntów przez szczury. Trzy grupy szczurów wpuszczano raz
dziennie do labiryntu i obserwowano ich wyniki w uczeniu się go. W grupie I były szczury
codziennie nagradzane porcją smacznego pokarmu za przejście labiryntu i aż do jedenastego
dnia eksperymentu miały one najwyższe wyniki. W grupie II szczury nie nagradzano za
prawidłowe pokonanie trasy i te szczury miały najsłabsze wyniki. W grupie III szczury
nagradzano dopiero od jedenastego dnia eksperymentu – najpierw miały one takie same niskie
wyniki, jak grupa II, lecz wraz z otrzymaniem wzmocnienia ich wyniki poprawiły się
i przewyższyły nawet te z grupy I. Wyniki te dowodzą, że szczury (a zapewne także inne

10
zwierzęta) są w stanie uczyć się w sposób utajony, czyli nieświadomy. Wyniki takiego uczenia
się ujawniają się dopiero wówczas, gdy szczury mogą dostać za to wzmocnienie.
Rys. 1. Eksperyment E. Tolmana dotyczący nabywania wiedzy proceduralnej [5, s. 199]
Nabywanie wiedzy deklaratywnej odbywa się dzięki ćwiczeniu przez powtarzanie oraz
przetwarzanie informacji. Powtarzanie w tym przypadku jest tak samo istotne jak przy uczeniu
się wiedzy proceduralnej, bez niego nie sposób osiągnąć długotrwałych efektów. Natomiast
innym czynnikiem, specyficznym dla uczenia się wiedzy typu „co?”, jest organizacja treści.
Znacznie łatwiej i szybciej przyswajamy jakiś materiał, jeśli będzie on uporządkowany,
pogrupowany lub podzielony na mniejsze, sensowne fragmenty.
Samokształcenie to własny wysiłek uczącego się, nie podlegający kontroli zewnętrznej
i organizowany przeważnie na podstawie samodzielnie opracowanego programu. Warunkiem
skuteczności samokształcenia jest systematyczna autokontrola i samoocena.
Myślenie lub rozumowanie to złożony ciągły proces zachodzący w mózgu, polegający na
asocjacjach i wnioskowaniu i operujący elementami ludzkiej pamięci jak symbole/pojęcia/frazy
lub obrazy i dźwięki. Miarą efektywności myślenia jest inteligencja.
Ludzkie myślenie jest realizowane przez procesy psychiczne opierające się na systemie pojęć
o różnym stopniu konkretności łączone w mniej lub bardziej świadomy sposób.
Myślenie można również określić jako celową, teoretyczną czynnością poznawczą człowieka,
będącą podstawą jego celowego i świadomego działania.
Człowiek myśląc lub przetwarzając informacje, wykonuje szereg operacji, które mają
doprowadzić go do oczekiwanego rezultatu. Punktem wyjścia myślenia jest zawsze sytuacja
problemowa lub zadanie. Istnieje kilka rodzajów operacji myślowych:
– porównywanie,
– analiza,
– synteza,
– abstrakcja,
– uogólnianie.
Porównywanie, poprzez zestawienie ze sobą rzeczy, zjawisk oraz ich właściwości,
prowadzi do odkrycia ich podobieństw i różnic, a w rezultacie do ich klasyfikacji.
Porównywanie jest często najprostszą, pierwotną formą poznania, pozwalającą wykryć
elementarny związek pomiędzy rzeczami – tożsamość i różnicę.
Analiza to myślowe rozbieranie przedmiotów czy sytuacji i badanie ich elementów
składowych, części, stron. Za pomocą analizy można wyodrębniać zjawiska z tych
przypadkowych i nieistotnych związków, w których są nam one dane w spostrzeżeniu.

11
Synteza odbudowuje powtórnie całość rozłożoną przez analizę, często w zupełnie innym
kształcie, ponieważ odkrywa jeszcze nowe możliwe związki pomiędzy przedmiotem
i zjawiskami. Najczęściej te właśnie nowe związki, które uwidoczniły się dzięki analizie
i syntezie, stanowią rozwiązanie wyjściowego problemu.
Abstrakcja to myślowe wydzielenie, wyróżnienie i wydobycie ważnej strony, właściwości
lub momentu zjawiska lub przedmiotu i oddzielenie go od pozostałych. Abstrahowanie
odgrywa bardzo ważną rolę w dyskusji i w rozumowaniu naukowym.
Uogólnianie polega na myślowym odrzucaniu cech specyficznych, charakterystycznych
a zachowaniu tylko tych, które są wspólne przedmiotom jednostkowym. Uogólnianie służy
przy poszukiwaniu pojęć abstrakcyjnych. Ma ono także znaczenie w edukacji i dydaktyce, jako
narzędzie tworzenia pojęć, opinii czy definicji.
Mowa pozwala wyrażać i odbierać emocje innych ludzi, powodując, że uznanie jedności
mowy i języka w całokształcie ludzkiej psychiki i świadomości jest oczywistością. Nie ma
języka bez mowy i nie ma mowy bez języka, choć mowę ciała, gestów czy mimikę uznaje się
za języki nieco inne niż pozostałe, w formalnym znaczeniu. Wyjątkiem od tej reguły jest język
migowy, stanowiący odmianę komunikacji werbalnej, a człowiek posługujący się nim z całą
pewnością mówi, choć jego narządy mowy nie biorą w tym udziału.
Mowa realizuje się za pomocą wyspecjalizowanych narządów umożliwiających wydawanie
dźwięków, także skomplikowanych mechanizmów nerwowo – mięśniowych, których funkcją
jest kontrolowanie, modulowanie i kierowaniu wibracjami tworzącymi te dźwięki. Do
narządów i struktur anatomicznych i mechanizmów należą: wargi, język, gardziel, tchawica
i głośnia z układem strun głosowych a także nerwy języka i liczne mięśnie gardła, głośni i strun
głosowych. Ośrodek mowy, jako jedyny z ośrodków mózgowych, jest nieparzysty – wszystkie
inne mają swoje symetryczne połówki w dwóch półkulach i jest usytuowany w płacie
potylicznym. Wyróżnia się kilka funkcji mowy:
– komunikacyjną,
– kulturotwórczą,
– impresywną,
– instrumentalno-poznawczą,
– ekspresywną.
Komunikacyjna. Z psychologicznego punktu widzenia mowa jest podstawowym środkiem
komunikacji, czyli porozumiewania się ludzi miedzy sobą.
Kulturotwórcza. Człowiek za pośrednictwem mowy może podzielić się swoją wiedzą
i przyjmować nowe informacje. Dzięki werbalnej komunikacji, kształtuje się literatura, sztuka
i kulturowe dziedzictwo każdej społeczności.
Impresywna. Opanowanie mowy, czyli umiejętność czynnego posługiwania się językiem
i rozumienie wypowiedzi innych osób, pozwala jednostce nawiązywać szersze kontakty
z otoczeniem społecznym.
Instrumentalno-poznawcza. Polega na tym, iż mowa – jako narzędzie myślenia stanowi
podstawę kształtowania się pojęć, sądów i rozumowania, oraz wpływa na bezpośrednie
poznawanie rzeczywistości, przekształcając wrażenia i spostrzeżenia. Słowo i nazwa
ukierunkowują percepcję zmysłową, nadając jej sensowny, świadomy charakter.
Ekspresywna. Za pośrednictwem mowy człowiek może uzewnętrzniać większość emocji,
takich jak: złość, radość, czułość, smutek, zadowolenie, niezadowolenie, odrazę, wstręt,
przyjemność, przykrość itp. Płacz, śmiech, wrzask, wściekłość czy pomrukiwanie
z zadowolenia brzmią tak samo we wszystkich kulturach, podobnie jak zbliżone są do siebie
gesty czułości, odrazy czy złości. Jest to o tyle istotne, że ekspresja różnych emocji stanowi
jeden ze sposobów porozumiewania się ludzi.

12
Procesy emocjonalne i motywacyjne
Emocja, (łac. emotion) – to silne odczucie (świadome lub nieświadome) o charakterze
pobudzenia pozytywnego (pod wpływem szczęścia, zachwytu, spełnienia, radości) lub
negatywnego (pod wpływem gniewu, odrazy, strachu, lęku).
Procesy emocjonalne to wszelkie (zarówno świadome jak i nieświadome) procesy
wartościowania każdej stymulacji.
Odczuwaniu emocji towarzyszą zwykle zmiany somatyczne, ekspresje mimiczne
i pantomimiczne oraz zachowania.
Ekspresję emocji stanowią wszelkie sygnały (zmiany w wyglądzie organizmu, ruchy i dźwięki)
emitowane przez jednostkę, będące dla kogoś innego wskazówką przeżywania prze tę osobę
określonej emocji.
Emocje różnią się:
– znakiem (pozytywne/przyjemne i negatywne/przykre emocje),
– natężeniem (silne lub słabe),
– jakością w zależności od sytuacji, w której występują,
– specyfiką reakcji i subiektywnych przeżyć.
W literaturze przedmiotu spotyka się rozróżnienie pomiędzy emocjami i uczuciami. Uczucie
określane jest mianem świadomego przeżywania emocji. W takim podejściu uczucia stanowią
jakby wyższy szczebel procesów emocjonalnych. Przeżywają je wyłącznie ludzie, związane są
z wcześniejszymi doświadczeniami i mają zabarwienie społeczne.
Przy charakterystyce emocji pod względem trwałości i siły występują trzy ich rodzaje:
– nastroje – czyli stany emocjonalne bez ukierunkowania na dany cel, wywoływane przez
wydarzenia o znaczeniu dodatnim lub ujemnym. Są to przeżycia silne i długotrwałe.
Nastrój nigdy nie ma charakteru przedmiotowego, lecz osobisty, jest stanem ogólnym
a nie przeżyciem związanym z jakimś określonym zdarzeniem,
– afekty – czyli silne, lecz krótkotrwałe procesy emocjonalne, w trakcie których tracimy
panowanie nad sobą i pojawiają się gwałtowne i dość niekontrolowane działania. Afekty
związane są z wybuchami, wstrząsami, które prowadzić mogą do dezorganizacji działania.
Są powodem szczególnie silnych zmian wewnątrzorganicznych i bardzo wyraźnych
reakcji. Zazwyczaj powodem afektu jest konflikt sprzecznych tendencji (potocznie mówi
się, że człowiek w afekcie stracił głowę),
– namiętności – to długotrwałe i silne uczucia, czasami połączone z zawężeniem pola
świadomości i brakiem adekwatnej oceny. Charakterystyczną cechą namiętności jest
ogromna siła tego uczucia i ma charakter zdecydowanie wolicjonalny.
Motywacja jest to aktualnie działający zespół motywów ukierunkowujących zachowanie
jednostki. To system podstawowych potrzeb i wartości, które determinują kierunek dążeń
człowieka.
Motyw jest to proces wewnętrzny organizmu, warunkujący dążenie (działanie) jednostki ku
określonym celom.
Motywem nazwać również można przeżycie pobudzające człowieka do działania lub
powstrzymujące go, lub przeszkadzające w jego wykonaniu.
Procesy motywacyjne stanowią zespół procesów psychicznych i fizjologicznych, określający
podłoże ludzkich zachowań i ich zmian. Procesy te ukierunkowują zachowanie jednostki na
osiągnięcie określonych, istotnych dla niej stanów rzeczy, kierują wykonywaniem pewnych
czynności tak, aby prowadziły do zamierzonych wyników. Takim wynikiem może być zmiana
warunków zewnętrznych, jak i zmiana we własnej osobie, zmiana własnego położenia. Jeśli
człowiek jest świadomy w wyniku wykonywanych czynności wówczas ten wynik będzie
nazywany celem.
Ogólną charakterystykę procesu motywacyjnego określają następujące zjawiska:
– wzbudzanie energii,
– ukierunkowywanie wysiłku na określony cel,

13
– selektywność uwagi w stosunku do odpowiednich bodźców - zwiększenie wrażliwości
wobec bodźców istotnych, zmniejszenie w odniesieniu do nieistotnych,
– zorganizowanie pojedynczych reakcji w zintegrowany wzorzec bądź sekwencję,
– konsekwentne kontynuowanie ukształtowanej czynności, dopóki warunki, które ją
zapoczątkowały nie ulegną zmianie.
Proces motywacyjny zależy od dwóch podstawowych założeń:
– wynik czynności musi zostać przez jednostkę oceniony jako potrzebny, pożądany
(użyteczność wyniku),
– dana osoba musi być przekonana, że pożądany wynik można w danych warunkach
osiągnąć z prawdopodobieństwem wyższym od zera (subiektywne prawdopodobieństwo
osiągnięcia wyniku).
Jedną z najbardziej popularnych teorii motywacji jest teoria Abrahama Maslowa. Autor
ten założył, że czynnikami są potrzeby, które można przedstawić w postaci hierarchii –
zaczynając od podstawowych „niższych” po potrzeby wyższego rzędu, złożone, abstrakcyjne
„wyższe”. Teorię Maslowa obrazuje się za pomocą piramidy (rys. 2).
Rys. 2. Piramida potrzeb według Abrahama Maslowa [28, s. 472]
Według A. Maslowa, potrzeby wyższego rzędu motywują dopiero wówczas, gdy
zaspokojona zostanie potrzeba niższego rzędu. Maslow twierdził także, że dopiero po
zaspokojeniu wszystkich kolejnych potrzeb ludzie zaczynają poszukiwać możliwości
samorealizacji – poczucia sensu życia i pełnego przejawienia swojej osobowości oraz będą
czynnie dążyć do zwiększenia zakresu swojej odpowiedzialności. Autor podkreślał także, że
właśnie na tym piętrze piramidy występują największe różnice indywidualne.
Opis, wyjaśnianie oraz zrozumienie procesów leżących u podłoża motywacji stanowi jeden
z podstawowych warunków poznania ludzkiego zachowania. Człowiek bada procesy
motywacyjne nie tylko po to, aby zrozumieć przyczyny ludzkich zachowań, ale również
pragnie je przewidywać oraz mieć możliwość wpływu na to zachowanie.
Aby zwiększyć motywację należy:
1. Deklarować innym to, co mamy zrobić. Czyniąc to angażujemy własne ja. Nie
podjęcie działania, bądź nie wykonanie zadeklarowanego zadania może wywołać w nas
potrzeby fizjologiczne (głód, pragnienie, sen, itd.)
potrzeby bezpieczeństwa (osobistego, socjalnego)
potrzeby społeczne (przynależności, uczuć)
potrzeba uznania,
szacunku
potrzeba
samorealizacji
Potrzeby
niższego
rzędu
Potrzeby
wyższego
rzędu

14
dysonans – nieprzyjemne napięcie – wynikający z niezgodności tego co zapowiedzieliśmy, że
zrobimy (działanie) z tym co robimy (brak działania). Zaistniałe napięcie motywuje nas do jego
usunięcia. Najkorzystniejsze dla nas jest podjęcie działania. Jeżeli tego nie zrobimy może
ucierpieć nasza samoocena oraz nie będziemy w stanie usunąć dysonansu, gdyż mamy
świadków naszego niepowodzenia.
2. Analiza celów. Podstawowa czynność. Jeśli wiemy, co jest dla nas naprawdę ważne
i na czym nam zależy łatwiej jest się za to zabrać. Jeżeli dane zadanie jest dla nas bardzo
istotne może to wzbudzić w nas motywację wewnętrzną, czyli tendencję do podejmowania
i kontynuowania działania ze względu na samą treść tej aktywności. Oznacza to, że samo
działanie będzie dla nasz ważne i nagradzające, a zewnętrzna nagroda będąca konsekwencją
tego działania odegra mniejszą rolę.
3. Zaplanowanie nagrody za wykonanie celu. Łatwo jest zaplanować sobie przyjemną
nagrodę za wykonanie zadania. Motywuje to również do pracy, ponieważ kieruje nasze myśli
na oczekiwaną nagrodę, a nie na trudy podejmowanego działania. Pozytywne myśli i uczucia
względem nagrody mogą zostać przeniesione na myśli i uczucia względem działania.
Początkowo nieprzyjemne działanie może stać się dla nas czymś pozytywnym.
4. Wizualizacja celu – twórcze wykorzystanie wyobraźni. Dobrze jest wyobrazić sobie
to, co ma zostać zrobione, to co chcemy osiągnąć. Dzięki wizualizacji możemy przekształcić
abstrakcyjny cel w żywy, realny obraz. Sprawia to, że może wytworzyć się rzeczywiste
pobudzenie fizjologiczne – niezbędny motor do podjęcia działania.
5. Analiza negatywnych konsekwencji niezrealizowania celu. Negatywne
konsekwencje są swego rodzaju stratą, a ludzie nie lubią tracić. Świadomość tego, że nie
podejmując danego działania narażamy się na pewną stratę może zachęcić nas do podjęcia tego
działania i uniknięcia owej straty.
6. Analiza pozytywnych konsekwencji zrealizowania celu. Świadomość tego, jakie
korzyści możemy mieć z podjęcia działania, a zarazem co stracimy (nie doświadczymy tych
pozytywnych konsekwencji) może mieć wpływ motywujący.
7. Gwarancja 5 minut – najtrudniejszy jest pierwszy krok, trzeba po prostu zacząć.
Pierwsze 5 minut jest najważniejsze, jeśli już coś zaczniemy robić łatwiej jest to kontynuować.
Jeśli rozpoczęcie działania będziemy ciągle odkładać na później (o kolejne 5 minut, itd.) to
prawdopodobnie nie wykonamy go w ogóle.
8. Rozpoczęcie zadania od czegoś prostego. Jeżeli zaczniemy od czegoś prostego,
bardzo prawdopodobne, że na początku naszego działania osiągniemy sukces, a to zachęci nas
do dalszej pracy. Jeśli zaczniemy od czegoś trudnego możemy ponieść porażkę, która
zniechęci do kolejnych działań.
9. Metoda szwajcarskiego sera – duże zadanie do wykonania, to duży kawałek sera bez
dziur. Z tego zadania można wyodrębnić mniejsze zadania, które są proste i zajmują nie więcej
niż 5–10 minut. W wolnych chwilach można zacząć od wykonywania właśnie tych zadań.
Pracując tą metodą w końcu okaże się, że duże zadanie – duży kawałek sera stanie się serem
szwajcarskim, który ma więcej dziur niż sera. Dziury te to już wykonane małe zadania.
10. Podniesienie znajomości przedmiotu. Łatwiej zabrać się do robienia czegoś, o czym
dużo wiemy, zadanie nie wydaje się takie trudne. Dla laika w danej dziedzinie może jawić się
jako niewykonalne, co zniechęci go do działania. Znajomość przedmiotu umożliwia lepszą
organizację działania, pozwala na wydzielenie z dużego zadania mniejszych, które można
szybko wykonać, dzięki czemu efektywniej wykorzystujemy czas i umiejętności. Wszystko to
uprawdopodabnia sukces, a chętniej zabieramy się za to, co kończy się pozytywnie.

15
4.1.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie są podstawowe cele i zadania psychologii?
2. Jakie znasz procesy poznawcze?
3. Czym charakteryzują się procesy motywacyjne?
4. Jaka jest różnica pomiędzy procesami emocjonalnymi a motywacyjnymi?
5. Jakie warunki muszą być spełnione, aby proces uczenia się był skuteczny?
6. Na czym polega myślenie?
7. Czym jest pamięć?
8. Na czym polega mowa?
9. Jakie znasz czynniki zwiększające motywację?
4.1.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Stwórz własną piramidę potrzeb.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przeanalizować tekst opisujący hierarchię potrzeb wg Abrahama H. Maslowa,
2) wypełnić przygotowaną piramidę,
3) zaprezentować wyniki na forum grupy,
4) skonfrontować swoje wyniki z wynikami innych uczestników ćwiczenia,
5) dokonać oceny poprawności wykonania ćwiczenia.
Rys. do ćwiczenia 1. Piramida potrzeb według Abrahama Maslowa [29, s. 472]
Wyposażenie stanowiska pracy:
– wydrukowana piramida,
– przybory do pisania,
– literatura z rozdziału 6 dotycząca hierarchii potrzeb.
Potrzeby
niższego
rzędu
Potrzeby
wyższego
rzędu

16
Ćwiczenie 2
Spójrz na przygotowaną listę wyrazów. Do każdego wyrazu oznaczonego literą Z wymyśl
inny wyraz, tak aby wiązał się z jego znaczeniem. Nie oznacza to, że oba wyrazy muszą
oznaczać to samo – do wyrazu „nóż” można dopasować na przykład „widelec”. Do każdego
wyrazu oznaczonego literą R znajdź rym, na przykład kołek – stołek.
mysz (Z) łódka (R)
torba (R) płot (Z)
szopa (Z) krzesło (Z)
kamień (R) kubek (R)
papier (R) nos (Z)
chmura (R) szczotka (Z)
drzewo (Z) dywan (Z)
staw (R) chleb (R)
Teraz odłóż tę listę, tak aby jej nie widzieć i napisz wszystkie zapamiętane wyrazy, które się na
niej znajdowały. Sprawdź, ile jest wyrazów oznaczonych na liście literą Z, a ile literą R.
1) wypełnić przygotowany arkusz z wyrazami,
4) skonfrontować swoje wyniki z wyjaśnieniem (załącznik 1),
– wydrukowana lista z wyrazami,
– czyste arkusze papieru,
– wyjaśnienie ćwiczenia,
– rzutnik do folii,
– literatura z rozdziału 6 dotycząca procesu zapamiętywania.
Załącznik 1
Wyjaśnienie do ćwiczenia 2
Przypuszczalnie zapamiętaliście więcej wyrazów z litera Z niż z R.
Zgodnie z teorią poziomu przetwarzania informacji w tym zadaniu powinniśmy zapamiętać
więcej wyrazów z Z niż z R, ponieważ przetwarzanie semantyczne (związane ze znaczeniem)
przebiega na głębszym poziomie niż przetwarzanie akustyczne (oparte na brzmieniu wyrazów).
Ta zasada zwykle się sprawdza, ale można znaleźć wyjaśnienie alternatywne do powyższego,
zakładającego, ze skuteczność zapamiętywania zależy od poziomu przetwarzania informacji.
Znalezienie synonimów sprawia ludziom zwykle większą trudność i pochłania więcej czasu niż
znalezienie rytmu, może więc to ilość poświęconego czasu i włożonego wysiłku decyduje
o tym, jak zostaną zapamiętane określone informacje.

17
Ćwiczenie 3
Przetestuj swoją pamięć, odpowiadając na poniższe pytania.
1. Jak często nie rozpoznajesz miejsc, w których byłeś/aś wcześniej?
2. Jak często zapominasz, czy coś zrobiłeś/aś, np. zamknąłeś/aś drzwi, wyłączyłeś/aś gaz
itd.
3. Jak często zapominasz, kiedy coś się wydarzyło – zastanawiasz się, czy to było wczoraj,
czy w ubiegłym tygodniu?
4. Jak często zapominasz, gdzie położyłeś/aś, portfel, klucze itp.?
5. Jak często zapominasz coś, co powiedziano ci ostatnio i musiano o tym przypominać?
6. Jak często nie możesz przypomnieć sobie słowa czy nazwiska, mimo iż masz je na
końcu języka?
7. Jak często zdarza ci się zapomnieć podczas rozmowy, o czym właściwie rozmawiasz?
Punktacja:
W ciągu ostatnich sześciu miesięcy ani razu – 1 pkt
Raz lub dwa razy w ciągu ostatnich sześciu miesięcy – 2 pkt
Mniej więcej raz na miesiąc – 3 pkt
Mniej więcej raz na tydzień – 4 pkt
Codziennie – 5 pkt
Częściej niż raz dziennie – 6 pkt
Wyniki:
7 – 14 pkt – pamięć lepsza niż przeciętna
15 – 25 pkt – pamięć przeciętna
26 i więcej pkt – poniżej średniej
1) wypełnić przygotowaną tabelę z pytaniami,
– wydrukowana tabela z pytaniami,
– literatura z rozdziału 6 dotycząca procesu zapamiętywania.
4.1.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) określić cele i zadania psychologii?  
2) posłużyć się podstawowymi pojęciami z zakresu psychologii?  
3) scharakteryzować procesy poznawcze?  
4) scharakteryzować procesy emocjonalne i motywacyjne?  
5) scharakteryzować sposoby uczenia się?  

18
4.2. Komunikacja interpersonalna
Komunikowanie się to proces psychologiczny, dzięki któremu jednostka przekazuje
i otrzymuje informacje w bezpośrednim kontakcie z inną osobą. Słowo „komunikacja”
pochodzi od łac. communicatio, co oznacza łączność, wymianę, rozmowę. Komunikacja
stanowi sposób przekazywania informacji za pomocą ustalonego kodu językowego, który
zachodzi nieustannie i odbywa się drogą werbalną i niewerbalną. Komunikacja to również
dialog toczący się między dwoma osobami, mający na celu wymianę pewnych informacji,
poglądów, za pomocą odpowiednich słów, gestów, mimiki, tak aby treść dialogu była jasna
i zrozumiała dla rozmówców i zgodna z ich intencjami.
Komunikat to przekaz, zasób informacji, które są przekazywane drogą komunikacji
miedzy rozmówcami. Komunikat to dana treść przekazywana odbiorcy przez nadawcę,
wyrażona werbalnie i niewerbalnie. Rozszerzenie komunikatu następuje poprzez:
– pytania otwarte – dające rozmówcy szansę na większą swobodę wypowiedzi,
– pytania zamknięte – nie dające wyboru, są one decyzyjne, można wybrać tylko dwie
alternatywy: „tak” lub „nie”. Pytania te ograniczają swobodę wypowiedzi rozmówcy oraz
dostarczają mniej informacji.
Istnieją trzy podstawowe poziomy komunikacji:
1. Fatyczny: swobodna rozmowa na nieistotne tematy. Jest to bezpieczne, wolne od emocji
komunikowanie się, podczas którego nie rozmawia się o poglądach ani wartościach.
Występuje z reguły wtedy, gdy ludzie spotykają się ze sobą po raz pierwszy lub nie znają
się zbyt dobrze. Poruszane wówczas tematy dotyczyć mogą np. pogody, wiadomości czy
sportu.
2. Instrumentalny: polega na przekazywaniu informacji i/lub instrukcji w sposób bezpośredni,
wolny od emocji. Taka komunikacja ma na celu wywołanie konkretnego zachowania
u odbiorcy komunikatu, np. rozmowa u fryzjera: „proszę ogolić mnie na jeża”.
3. Afektywny: ujawnianie wartości i poglądów, emocji, zaangażowanie w rozmowę. Na tym
poziomie ujawniają się bardziej osobiste cechy rozmówcy, np. „uważam, że należy ostrzej
karać kierowców prowadzących po pijanemu”, „nigdy mnie nie słuchasz”.
Do aktu komunikacji dojdzie jedynie wtedy, gdy spełnione zostaną następujące warunki:
– informacja zostanie przekazana w języku zrozumiałym dla obu komunikujących się stron,
– zaistnieje skuteczny nośnik tej informacji,
– przekaz pozostanie czysty od zniekształceń przez czynniki zewnętrzne (tzw. szum),
– przekaz spotka się z odbiorem,
– informacja w założeniu będzie przeznaczona dla danego odbiorcy.
Jednak, aby można było mówić o istnieniu komunikacji muszą istnieć 3 ogniwa:
1) nadawca, czyli osoba, która przesyła określoną informację,
2) odbiorca, czyli osoba, do której określoną informację kierujemy,
3) kod, czyli sposób przekazu tej informacji – obraz, gest, słowo.
Wiele nieporozumień w relacjach interpersonalnych jest wynikiem złej komunikacji.
Niewłaściwe odczytanie intencji z jednej strony, zawoalowane oczekiwania z drugiej to
trudności, których doświadcza niemal każdy z nas w codziennych rozmowach.
O efektywnej komunikacji można mówić wówczas, kiedy treść wypowiedzi jest zrozumiana
zgodnie z intencjami nadawcy przekazu.
Stąd też wynikają różne rodzaje (style) komunikatów:

19
1. Komunikaty krytyczne – mające na celu wzbudzenie poczucia winy, przekazanie komuś,
uwag na temat jego zachowania, postępowania.
2. Komunikaty strukturalne – dają przepis na postępowanie, pouczają jak ktoś powinien się
zachować, co zrobić.
3. Komunikaty opiekuńcze – przekazujący komunikat włącza się w rozwiązanie problemu,
udziela pomocy, wyręcza, przejmuje inicjatywę.
4. Komunikaty wspierające – komunikaty te są bardzo wartościowe, ponieważ dają
przestrzeń drugiej osobie, traktując ją jako pełnowartościową jednostkę, która jest
w stanie rozwiązać problem samodzielnie. Komunikaty te składają się z trzech elementów:
– odzwierciedlenia uczuć drugiej osoby;
– wyrażenia przekonania, że osoba do której mówimy podejmuje słuszną decyzję,
samodzielnie znajdzie rozwiązanie dla danego problemu;
– zadeklarowania swojej gotowości do udzielenie wsparcia w momencie, gdy dana osoba
będzie tego potrzebowała.
Proces komunikacji przebiega według modelu przedstawionego na rys. 3.
Rys. 3. Model komunikacji dwustronnej [3]
W celu pełniejszego poznania istoty komunikacji należy zastanowić się nad procesami
i mechanizmami, które leżą u podłoża każdej rozmowy. Podstawowa sekwencja:
Myśl – na wstępie w umyśle nadawcy pojawia się określona myśl.
Kodowanie – następuje w momencie przekształcenia treści pisanej na wiele gestów i symboli.
Proces ten jest konieczny, gdyż komunikat przekazuje często jedna osoba, która stara się być
zrozumiana dobrze przez swoich słuchaczy.
Odkodowanie – następuje w momencie przekształcenia komunikatu przez słuchacza, który
stara się go zrozumieć. Odbywa się ono w dwu etapach: w pierwszym odbiorca otrzymuje
komunikat w drugim zaczyna go przetwarzać. Wpływ na to ma własna ocena użytych symboli
oraz doświadczenie /ludzie słyszą to, co chcą usłyszeć.
Sprzężenie zwrotne – jest to odwrócenie komunikacji, w którym to wyrażamy reakcję na
komunikat nadawcy.

20
W procesie odkodowywania przekazu doniosłą rolę odgrywa zarówno sama jej treść jak
również jej kontekst. Na treść wypowiedzi składają się poszczególne słowa. Przy
wykorzystaniu określonych reguł gramatycznych łączy się je w semantyczne frazy.
Poszczególne osoby w sobie właściwy sposób posługują się językiem, budują wypowiedzi oraz
dokonują ich interpretacji. w komunikacji bardzo często mamy do czynienia z przeszkodami
bądź zakłóceniami. Przeszkody i zakłócenia w komunikacji to:
– szum,
– hałas,
– różnice językowe, inne są bardziej ukryte.
Różnice w postrzeganiu, stany emocjonalne, takie jak: gniew, lęk, zakłopotanie, zazdrość,
nieufność oraz niezgodność w przekazywaniu sygnałów werbalnych i niewerbalnych. Stany
psychiczne człowieka pojawiają się po stronie nadawcy, jak i odbiorcy. Rozpoznawanie
pozwala zastosować techniki radzenia sobie z różnymi barierami komunikacyjnymi i nabyć
umiejętności ich praktycznego stosowania. Na różnice w postrzeganiu składa się cały
indywidualny bagaż doświadczeń każdego człowieka. Różnice poglądów, uznawanych
wartości, pełnionych ról, powodują niekiedy zupełnie odmienne rozumienie komunikatu przez
dwie osoby. Aby tego typu trudności przezwyciężyć należy poznawać innych, ich
doświadczenia, poglądy, a także wczuwać się w ich sytuację. Parafrazowanie, dopytywanie
może wyjaśnić wszystkie wątpliwości. Nieufność wymaga dłuższych zabiegów. Wiarygodność
i zaufanie osiąga się na ogół w długofalowym procesie, poprzez uczciwość, sprawiedliwość,
dobrą wolę. Na początku musi być poznanie osoby, empatyczne wczuwanie się w jej przeżycia
i stany emocjonalne oraz dążenie do ich zrozumienia. Gesty, postawa, wyraz twarzy i ciała
tzw. „mowa ciała” powinny być zgodne z komunikatem słownym. Warto też, analizując
komunikaty innych osób, wyciągać wnioski i stosować je w odniesieniu do siebie.
Jeszcze sto lat temu zmiany wokół nas zachodziły powoli. Świat wydawał się stabilny,
a przez to pewny i zrozumiały. Dziś wszystko przekształca się w takim tempie, że nawyki,
upodobania i wartości przyswojone w dzieciństwie po kilkudziesięciu latach nie sprawdzają
się.
Trudność dostosowania się do zmian powoduje, że otoczenie staje się dla ludzi starszych coraz
bardziej obce, niezrozumiałe, drażniące, a niekiedy wręcz złowrogie. Z wiekiem narasta
poczucie alienacji. Starość przestała być w oczach młodszych pokoleń symbolem kompetencji,
doświadczenia, skarbnicy mądrości czy wiedzy. Ludzie starsi, a dotyczy to już nawet
pięćdziesięciolatków, traktowani są pobłażliwie, raczej uprzejmie tolerowani niż
z nabożeństwem wysłuchiwani.
Wszystko to decyduje o tym, że komunikowanie z osobą w podeszłym wieku wymaga dużej
dozy cierpliwości, konsekwencji ale jednocześnie taktu i wyrozumiałości.
Aby eliminować zakłócenia w komunikowaniu się należy:
– starać się mówić zawsze właściwym tonem głosu, o ile to możliwe tłumiąc
nieodpowiednie emocje,
– mówić bardzo zrozumiale,
– utrzymywać równe tempo mówienia, nie za szybko, niezbyt wolno,
– nie mówić w sposób monotonny, akcentować ważne punkty, unikać podnoszenia głosu na
końcu zdania,
– zwracać uwagę na gesty, mimikę twarzy, pozycję ciała, aby w ten sposób wzbudzić
pozytywne odczucia.
Według specjalistów zajmujących się badaniami na temat komunikacji interpersonalnej
poszczególne kanały przekazu informacji mają zróżnicowany wpływ na kształtowanie
ogólnej oceny wypowiedzi. Tak więc treść wyrażona poprzez:
– słowa wpływa jedynie w 7%,

21
– przekaz zawarty w tonie głosu decyduje w 38%,
– przekaz zawarty w mimice twarzy decyduje w 55%.
Proces komunikacji interpersonalnej może odbywać się w formie:
– komunikacji werbalnej (słownej),
– komunikacji niewerbalnej (bezsłownej).
Komunikacja werbalna to komunikacja oparta na słowie. Sprowadza się ona do tego, iż
przekazując komunikaty używamy słów. Rozmawiając z drugą osobą – używamy słów.
Czytając książkę - odbieramy komunikaty autora przekazane nam za pomocą słów. Pisząc list
lub wypracowanie przekazujemy komunikaty za pomocą słów.
Porozumiewanie się, komunikowanie z innymi, zajmuje każdego dnia ogromną ilość czasu.
Około 70% czasu, jaki zostaje poświęcony na różnego rodzaju aktywności, pochłania nam
porozumiewanie się, przy czym 11% przypada na pisanie, 15% na czytanie, 32% na mówienie,
a aż 42% na słuchanie.
11%
15%
32%
42%
pisanie
czytanie
mówienie
słuchanie
Rys. 4. Rozkład procentowy form aktywności w komunikacji werbalnej [opracowanie własne]
Umiejętne komunikowanie się, czyli zarówno mówienie, słuchanie, pisanie i czytanie często
stają się determinantem sukcesu człowieka zarówno w szkole, jak i w życiu zawodowym oraz
społecznym. Sprawne komunikowanie się jest w wielu środowiskach zawodowych uznawane
za jedną z ważniejszych umiejętności, jakich oczekuje się od pracowników na różnych
stanowiskach. Poprzez komunikację zdobywamy nowe informacje, sprawniej posługujemy się
językiem ojczystym oraz językami obcymi, posiadamy większą wiedzę o sobie samym i innych
ludziach.
Komunikacja werbalna to przekazywanie informacji za pomocą wyrazów. Dużą rolę
odgrywają tu takie czynniki, jak:
– akcent (często ważniejszy niż treść wiadomości)
– stopień płynności mowy (świadczy o kompetencji i odpowiedzialności)
– treść wypowiedzi (jest uzależniona od władzy oraz związków międzyludzkich,
uzależnionych od przyjętego systemu kulturowego).
Aby zapobiec nieporozumieniom, jakie mogą z tego tytułu wyniknąć, należy przyswoić
sobie umiejętność aktywnego słuchania. Możemy to osiągnąć stosując następujące techniki:
– odzwierciedlenie – informujemy rozmówcę, jak zrozumieliśmy jego odczucia lub intencje,
– parafrazowanie – ujmujemy innymi słowami zasłyszany komunikat, upewniając się czy
dobrze został zrozumiany,
– klasyfikacja – skłaniamy rozmówcę do skoncentrowania się na głównej idei komunikatu
lub prosimy o bardziej precyzyjne wyjaśnienie sprawy,
– potwierdzenie – dopowiadamy pewne słowa, potwierdzając, że jesteśmy zainteresowani
wypowiedzią i słuchamy uważnie.

22
Wspólną cechą wszystkich wielkich ludzi jest ich umiejętność słuchania. Poświęcamy
w życiu sporo czasu na to, by nauczyć się mówić, pisać i czytać – nawet posługiwać się
językiem obcym. Niestety, nie zwraca się uwagi na naukę słuchania, choć to właśnie
umiejętność słuchania jest jednym z najważniejszych warunków osiągnięcia sukcesu. Sztuka
aktywnego słuchania to znacznie więcej niż grzecznościowe milczenie bez przerywania, kiedy
druga strona mówi. Aktywne słuchanie to umiejętność, która polega na pełnym
zainteresowaniu rozmówcą, na koncentracji, na uważnym rejestrowaniu nie tylko tego co
mówi, ale również tego co nie zostało powiedziane, ale zostało zasugerowane. Najlepsi
dyplomaci charakteryzują się wspaniale opanowaną sztuką przede wszystkim słuchania
a dopiero potem mówienia. Dobry słuchacz:
– sprawdza, czy dobrze rozumie komunikat,
– koncentruje się na rozmówcy,
– nie krytykuje, nie ocenia,
– działa na rzecz rozszerzania komunikatu,
– nie interpretuje,
– nie daje „dobrych” rad.
Wskazówki dotyczące aktywnego słuchania:
– utrzymuj kontakt wzrokowy,
– koncentruj się na tym, co mówi druga osoba (faktycznie słuchaj jej wypowiedzi),
– zadawaj pytania, aby wyjaśnić wszystko to, czego nie rozumiesz,
– parafrazuj wypowiedź, aby potwierdzić jej zrozumienie,
– wyrażaj odczucia mówiącego w inny sposób, używając sformułowań jak np. „wydaje się,
że czujesz się…”,
– używaj „wytrychów”, czyli stwierdzeń zachęcających do powiedzenia czegoś więcej np.:
„omówmy to”, „wygląda na to, że w związku z tym masz jakiś pomysł…”, „chciałbym
usłyszeć więcej na ten temat ”,
– reaguj zarówno w sposób werbalny, jak i niewerbalny, okazuj uwagę poprzez mimikę
twarzy, potakiwanie, pochylenie w kierunku rozmówcy, ruchy ciała,
– zaakceptuj ciszę, ponieważ aby porozumiewanie miedzy ludźmi było udane, nie cały czas
musi być wypełniony mówieniem. Jednakże należy zdać sobie sprawę z faktu, ze wiele
osób czuje się niezręcznie w sytuacji, gdy panuje cisza,
– reaguj na niewerbalne komunikaty rozmówcy o tym, że pora już kończyć rozmowę lub
zmienić jej tor.
Istotnym problemem dziedziny komunikacji werbalnej są tzw. bariery komunikacyjne.
Napotykamy je wszędzie, w domu, w pracy, w szkole, w związkach partnerskich. Często
stosujemy je nieświadomie i stąd wynikają problemy w bezpośrednich kontaktach między
ludźmi. Bariery w komunikacji przedstawiono w tabeli 1.
Tabela 1. Blokady w komunikacji [opracowanie własne]
Lp. Bariera (blokada) Przykład bariery Wyzwalają
1 Rozkaz,
postanowienie,
polecenie, nakaz
Musisz… Masz to zrobić…
Zrobisz to…
Przestań….! Natychmiast wstań!
Przestań narzekać!
Wyjdź stąd…!
Lęk lub opór
Pasywność
Chęć do prowokacji
Agresywne przeciwdziałanie
Chęć zemsty

23
Mówimy rozmówcy, iż jego potrzeby i odczucia nie liczą się, nie są ważne, ważniejsze jest to, co
czuje i potrzebuje mówiący.
2 Ostrzeżenia,
upomnienia,
groźby
Jeśli tego nie zrobisz, to…
Dosyć tego, bo…
Jeśli jeszcze raz to zrobisz…to
Strach
Poczucie podporządkowania
Zachętę do sprawdzania groźby
Gniew
Złość
Dają do zrozumienia, ze mówiący nie liczy się z życzeniami i pragnieniami rozmówcy.
3 Moralizowanie,
głoszenie kazań,
przekonywanie
Powinieneś
Nie powinieneś
Robisz to na własną
odpowiedzialność
Na twoim miejscu postąpiłbym
inaczej…
Ktoś taki jak ty, powinien
wiedzieć, jak się zachować…
Poczucie obowiązku
Poczucie winy
Obronę własnego stanowiska
Opór
Brak poczucia odpowiedzialności
Poczucie, że jestem zły
Komunikaty wypowiadane z pozycji siły, powołują się na autorytety, powinności, obowiązki, mówią,
że mówiący nie ufa sądom rozmówcy.
4 Dawanie rad,
dyktowanie
rozwiązań
Ja to bym zrobił tak…
Dlaczego nie spróbujesz?...
Proponuję, abyś…
Powinieneś…
Dobrze byłoby, żebyś…
Zrób tak, jak ci mówię…
Opór
Złość
Niechęć do własnych przemyśleń
nad problemem
Przyczyniają się do poczucia zależności, rezygnacji z własnego myślenia i twórczego rozwiązywania
problemów, uczucie niższości i niezaradności.
5 Odwoływanie się
do logiki,
pouczanie,
argumentowanie,
robienie
wyrzutów
Faktem jest, że…
Tak, ale…
Ktoś tak rozsądny jak ty, nie
zachowuje się w taki sposób…
Jak ja byłem w twoim wieku…
Irytację
Złość
Niechęć do słuchania
Zniechęcenie z nastawieniem, że
i tak nic to nie da
Wywołują poczucie małej wartości, zachęcają do obrony własnej pozycji i kontrargumentowania.
6 Ocenianie,
krytykowanie,
oskarżanie
Jesteś leniwy…
Nie zastanawiasz się…
Nigdy nie potrafisz…
Nic dobrego z ciebie nie
wyrośnie
Zniechęcenie
Pasywność
Obronę przez kontr krytykę
Kompleks niższości
Wrogość Agresję
Wywołują poczucie własnej niedoskonałości, mniejszej wartości, ze nie ma mnie za co kochać i lubić.
7 Chwalenie,
aprobowanie
Przecież jesteś zdolny i poradzisz
sobie z tym…
Teraz widzę, ze jesteś miły...
Matematyka przecież nie jest dla
ciebie problemem…
Strach
Niemożność wykonania zadania
Wrogość
Przyjmowane bywają jako manipulacja, zbyt duże oczekiwania lub niezgodność z własną oceną
sytuacji.
Szukanie dróg do likwidowania barier we wzajemnym porozumiewaniu się, wskazane jest:
– oddzielanie faktów od opinii i poglądów, gdyż nie zawsze to, co się wydaje jest zgodne
z prawdą,
– używanie języka zrozumiałego dla rozmówcy,
– stosowanie technik aktywnego słuchania,

24
– pracowanie nad sobą, aby ograniczać wysyłanie fałszywych komunikatów,
– tworzenie klimatu zaufania i wzajemnego zrozumienia,
– empatycznego podejścia do sprawy (wczucie się w sytuację rozmówcy),
– uzyskanie i utrzymanie pozytywnego, emocjonalnego nastawienia do innych.
Komunikacja niewerbalna zwana jest często „mową ciała”, „językiem ciała”,
„komunikacją pozasłowną”. W procesie komunikowania się nie używa się jedynie słów, co
zostało opisane powyżej. Ogromną część komunikatu, bo aż 55% przekazywana jest za
pomocą gestów, zachowań, mimiki, postaw, czyli „mowy bez słów”.
Mowa ciała jest o wiele starsza od przekazu werbalnego. Opiera się przeważnie na
zachowaniach instynktownych. Trudno bowiem sterować instynktami, dlatego też znaczną
część sygnałów wysyła się nieświadomie. Świadome wysyłanie takich sygnałów jest możliwe,
ale stosunkowo trudne. Uczą się tego politycy, aktorzy. Osoby te zdają sobie sprawę, że słowo
wzmocnione odpowiednią intonacją czy gestem nabiera ogromnej siły.
Warto pamiętać, iż słowa muszą współgrać z mową ciała, jeśli zależy nam być
wiarygodnymi. Należy pamiętać, że:
– niektóre nasze ruchy i gesty są określone kulturowo,
– nie wolno interpretować danego gestu w oderwaniu od innych gestów, ponieważ sztuka
odczytywania mowy ciała to spostrzeganie całego zespołu gestów, a nie jednego
oderwanego od reszty,
– wszystkie sygnały mowy ciała trzeba rozpatrywać w kontekście, w jakim się pojawiają.
Rys. 5. Podstawowe formy komunikacji niewerbalnej [24, s. 51]
Wyodrębniono cztery podstawowe rodzaje ekspresji niewerbalnej: mimika, proksemika,
kinezjetyka, parajęzyk.
Mimika twarzy to ruchy mięśni twarzy, wyrażające myśli, emocje, przeżycia, nastroje, a także
postawy wobec innych ludzi oraz bieżące komentarze do toczącej się komunikacji. Mimika
GESTYKULACJA
Ruchy rąk, dłoni, palców,
Nóg, stóp, głowy, tułowia.
WYGLĄD FIZYCZNY
Sposób ubierania się,
czesania, ozdabiania, stan
ciała.
SPOJRZENIA
Kontakt wzrokowy.
POZYCJA CIAŁA
PODCZAS ROZMOWY
Otwarta, zamknięta,
napięta, rozluźniona.
MIMIKA TWARZY
Przekazywanie stanów
psychicznych.
DOTYK i KONTAKT
FIZYCZNY
Od łagodnego dotknięcia do
łagodnego uderzenia.
DŹWIĘKI
PARALINGWISTYCZNE
Westchnienia, pomruki, płacz,
sapanie, jęki, śmiech.
DYSTANS FIZYCZNY
Strefa intymna – 40 cm
Strefa osobista – 40 –120cm
Strefa społeczna – 120-360
NIEWERBALNE
ASPEKTY MOWY
Intonacja, akcentowanie,
barwa głosu, wysokość głosu,
rytm i szybkość. mówienia,
ORGANIZACJA
ŚRODOWISKA
Architektura wnętrz, nasz
dom, praca, samochód,
rodzina, przyjaciele.
FORMY

25
stanowi źródło informacji na temat stanów emocjonalnych i postaw, takich jak sympatia czy
wrogość. Istnieje sześć głównych rodzajów mimiki odpowiadających następującym emocjom:
szczęście, zdziwienie, strach, smutek, gniew, pogarda. Główną rolę odgrywają tu oczy, usta
i brwi. Podczas rozmowy 43% uwagi rozmówców skupia się na oczach. Twarz może wyrażać
różne emocje (rys. 6).
Rys. 6. Emocje wyrażane za pomocą mimiki twarzy: a) radość, b) smutek, c) strach, d) gniew, e) podziw,
f) zdziwienie [3, s. 31]
Proksemika dostarcza informacji o partnerach interakcji na podstawie przestrzennej
odległości miedzy nimi, sposobu strukturyzowania i wykorzystania mikroprzestrzeni.
Zachowania proksemiczne pozostają pod wpływem dwóch sprzecznych potrzeb: afiliacji
i prywatności. Zachowania przestrzenne wytyczają strefę, którą człowiek uważa za własne
terytorium. Polega to na wyznaczeniu dystansu w kontaktach międzyludzkich. Zależą od
zwyczajów panujących w społeczeństwie. Dystans między rozmówcami zależy także od ich
pozycji społecznej i tym jest większy im różnice w hierarchii społecznej są znaczne. Istnieje
cztery strefy zachowań przestrzennych (rys. 7).
Rys. 7. Rozmiary stref [24, s. 22]
Kinezjetyka analizuje postawy ciała, gesty i inne ruchy ciała. Jeden z podstawowych
aksjomatów komunikowania brzmi, iż jest to zjawisko nieuchronne. Można przestać mówić
w sensie wokalnym ale nie można w ogóle wstrzymać emitowania informacji – intencjonalnie
lub nieintencjonalnie ciało stale wysyła sygnały poprzez postawę, pochylenie, rozluźnienie,
napięcie, gesty. Również kontakt dotykowy ma szczególnie ważną rolę w kształtowaniu więzi
emocjonalnych. Może wyrażać sympatię, życzliwość czy współczucie a czasem dominację, gdy
ktoś protekcjonalnie poklepuje nas po ramieniu.
Jednakże najczęściej stosowaną formą komunikacji niewerbalnej są gesty. Ruchy głową,
rękami i całym ciałem służą nie tylko wzmocnieniu przekazu słownego, lecz zazwyczaj

26
zawierają informacje. Gesty umowne, oparte są na ustalonym kodzie bądź zwyczaju. Należą do
nich m.in.: konwencjonalne sposoby witania się i żegnania (uścisk dłoni, machanie dłonią),
oddawanie honorów w wojsku (salutowanie), gesty religijne (znak krzyża) oraz obraźliwe
(słynny „gest Kozakiewicza”).
Rys. 8. Przejmowanie kontroli [24, s. 35] Rys. 9. Oddawanie kontroli [24, s. 35]
Rys. 10. Oddawanie szacunku i zrozumienia [24, s. 35]
Rys. 11. Otwarte ciało i otwarta postawa [24, s.
76]
Rys. 12. Zamknięte ciało i zamknięta postawa [24, s. 76]
Także sposób siedzenia i stania, ułożenie głowy, tułowia i kończyn zdradzają emocje. Nogi
ściśle przylegające do siebie, ręce przyciśnięte do tułowia, zaciśnięte dłonie, nieruchoma głowa
najczęściej ukazują napięcie nerwowe. Niepokój wyraża się zazwyczaj nadmierną ruchliwością,
częstymi zmianami ułożenia ciała (chodzenie, siadanie, wstawanie), kręceniem głową,
poruszaniem stopami i dłońmi. Postawa ciała wskazuje także na charakter wzajemnych relacji

27
między rozmówcami. Zachętą jest sygnalizowanie otwartości, pozytywnego nastawienia, które
wyraża się w pochyleniu ciała wobec rozmówcy. Swobodnie ułożone ręce i nogi mogą
świadczyć o rozluźnieniu, co ułatwia komunikację. Wrażenie braku kontaktu może odnieść
rozmówca, którego partner jest odchylony do tyłu a ręce ma splecione na wysokości klatki
piersiowej (postawa zamknięta). Rozluźnienie może wyrażać także dominację jednego
z rozmówców zwłaszcza, gdy drugi wskazuje na napięcie emocjonalne. Jeśli zaś obydwaj
rozmówcy prezentują pozycję bezpośrednią i rozluźnioną w podobnym stopniu, oznacza to iż
jest to układ partnerski i stwarza przyjazną atmosferę do konwersacji.
Rys. 13. Zespół otwartych gestów [24, s. 149] Rys. 14. Zespół oszustwa [24, s. 149]
Rys. 15. Wyraźna niekonsekwencja gestów [24, s. 149] Rys. 16. Wyraźna dezaprobata [24, s. 149]

28
Rys. 17. Ewidentne poczucie dominacji, zwierzchności i posiadania terytorium [24, s. 151]
Postawa ma także wymiar kulturowy. Stojąc, wyraża się szacunek, sygnalizuje gotowość
do podjęcia zadania, chęć szybkiego załatwienia sprawy. Natomiast postawa siedząca może
świadczyć o stosunkach partnerskich. Klęcząc, można wyrazić szacunek, uległość i pokorę.
Rys. 18. Mężczyźni po lewej i prawej tworzą formację zamkniętą.
Mężczyzna w środku okazuje swoje zwierzchnictwo i sarkazm [24, s. 156]

29
Rys. 19. Mężczyźni po lewej stosuje gamę gestów otwartych. Kobieta przyjęła pozycję defensywną i wrogą.
Mężczyzna w środku jest negatywnie nastawiony do mężczyzny, przejawia zwierzchnictwo, chęć
współzawodnictwa lub gotowości do kłótni. [24, s. 159]
Poniżej zamieszczono tabelę zachowań niewerbalnych w zależności od nastawienia do
rozmówcy.
Tabela 2. Rodzaje zachowań niewerbalnych przy różnych nastawieniach [opracowanie własne]
Nastawienie przyjazne Nastawienie nieprzyjazne
– patrzy w oczy rozmówcy
– kiwa głową aprobująco
– uśmiecha się
– trzyma dłonie otwarte
– rzadko dotyka głowy
– zbliża się do rozmówcy
– unika wymiany spojrzeń
– pochyla, odwraca głowę
– mimika uboga, zła
– mocno ściska dłonie
– pociera często nos, głowę
– odsuwa się od rozmówcy
Zachowanie osoby pewnej siebie Zachowania osoby lękliwej
– oczy naturalnie otwarte
– trzyma ramiona luźno, swobodnie
– odsłania sylwetkę, twarz
– siedzi pewnie, spokojnie
– trzyma nogi spokojnie, wygodnie
– często przymyka oczy
– nerwowo rusza rękami
– zasłania często usta
– wierci się na krześle
– nerwowo kiwa głową
Nastawienie zdecydowanie bez wrogości Nastawienie wrogie, agresywne
– spogląda na rozmówcę około 75% czasu
– wyraz zdecydowania, pewności
– gestykuluje dłońmi
– lekko odwraca głowę w bok
– lekko napina ciało, gdy zaczyna mówić
– trzyma dłonie otwarte
– patrzy prosto w oczy
– uśmiecha się z politowaniem
– nieprzyjemny wyraz twarzy
– grozi palcem wskazującym
– podnosi brwi z niesmakiem
– wstaje by unieść się nad rozmówcę
– ściska dłonie w pięści
– patrzy ponad głowę rozmówcy
Komunikacja parawerbalna stanowi część komunikacji niewerbalnej odnoszącej się do tych
elementów komunikacji niewerbalnej, którym towarzyszy wydawanie dźwięków. Komunikacja
parawerbalna. może być działaniem intencjonalnym lub nieintencjonalnym. Do wskaźników
parawerbalnych zaliczamy: tembr i ton głosu, szybkość mówienia, intonację, wykrzykniki,
westchnięcia, pomruki.

30
Style komunikowania się
Istnieją różne style komunikowania się, a to oznacza, że podczas rozmowy można
zaobserwować charakterystyczne zachowania tworzące określoną sylwetkę. Każda rozmowa
wynika z określonych intencji nadawcy, lecz nie zawsze jesteśmy do końca świadomi własnych
intencji, czyli tego co pragniemy osiągnąć poprzez rozmowę. Wyróżniamy styl komunikacji:
– pasywny,
– agresywny,
– asertywny.
Styl pasywny
Komunikacja pasywna charakteryzuje się brakiem bezpośredniej ekspresji uczyć, myśli
oraz życzeń. Osoby pasywne mogą wyrażać je pośrednio, np. płacząc, marszcząc czoło lub
stłumić je całkowicie. Osoby pasywne mają tendencję do ciągłego uśmiechania się
i podporządkowywania swoich potrzeb - potrzebom innych. Takim osobom trudno przychodzi
zakomunikowanie czegoś bezpośrednio, pomniejszają znaczenie swoich wypowiedzi używając
wyrażeń typu: „naprawdę nie jestem pewna…”. Również prośba o coś jest nie lada problemem
dla osób posługujących się tym stylem. Często są osobami wykorzystywanymi przez innych,
ponieważ nie umieją odmawiać, jeśli ktoś zwraca się do nich z prośbą. Cechami
charakterystycznymi osób pasywnych jest cichy głos z nutą niepewności, nieśmiałość,
w wypowiedziach często używają pauz, wahania, poszukiwania właściwych słów, chaotycznie
przeskakują z tematu na temat, używają niejasności tzn. „no wiesz…”, „to znaczy…”. Osoby
komunikujące się pasywnie oczekują, że inni domyślą się, co chce im przekazać, co oczywiście
jest mylne i powoduje ogromne przeszkody w procesie komunikacji. Osoba taka może
przyjmować niedbałą postawę, opierać się o coś, jej dłonie są spocone i zimne, trudno jest z nią
nawiązać kontakt wzrokowy.
Styl agresywny
Osoba posługująca się tym stylem dobrze radzi sobie z wyrażaniem swoich uczuć, myśli
i tym czego chce, jednak najczęściej odbywa się to kosztem praw i uczuć innych ludzi.
Tendencją osób o tym stylu jest sarkazm i ironia. Gdy sytuacja nie układa się po „jego myśli”
przechodzi do ataku. Wzbudza w innych żal, poczucie winy, oskarża ich, używa komunikatów
„TY”. Używa uogólnień typu „zawsze”, „nigdy”, oraz wypowiedzi sugerujących jej wyższość
i nieomylność. Zachowanie agresywne jest rozpoznawalne po wyniosłym stylu bycia, oraz
manifestowaniu siły. Może przybierać różnorakie formy, jak: chłód, nonszalancja, ignorancja,
sarkazm, krzyk lub złowieszcza cisza. Osoba taka ma często przymrużone powieki lub patrzy
z obojętnością. Postawa osoby tej przypomina niewzruszoną skałę, gdzie trzyma dłonie na
biodrach, czasem używa palca, aby coś wskazać, lub zaciska pięść. Stopy rozstawione, zaciska
szczęki a ruchy ciała i gesty są jakby zesztywniałe. Dla osób agresywnych liczy się tylko to,
aby uznano ich rację, nie ważne jest to co mają do powiedzenia inni.
Styl asertywny
Trzecim stylem, najbardziej wyśrodkowanym jest komunikacja asertywna. Polega ona na
formułowaniu jasnych wypowiedzi na temat uczuć, myśli i życzeń. Osoba asertywna dba
o poszanowanie swoich praw ale jednocześnie szanuje prawa i uczucia innych. Potrafi słuchać
z uwagą, jednocześnie daje informację zwrotną. Jest to osoba otwarta na negocjacje, potrafi
prosić, ale jednocześnie otwarcie odmówić, doskonale radzi sobie z prawieniem
i przyjmowaniem komplementów a także z krytyką. Jest świetnym rozmówcą, ma wyczucie,
kiedy rozpocząć kiedy zakończyć rozmowę. Zachowanie asertywne cechuje empatia, siła
i pewność. Ton głosu jest zrelaksowany, stanowczy o dobrej modulacji. Oczy informują
o uczciwości, pozytywnym nastawieniu i otwartości, kontakt wzrokowy jest zachowany
w odpowiedniej proporcji. Postawa ciała jest sprężysta i harmonijna.

31
4.2.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Na czym polega proces komunikowania się?
2. Jakie warunki muszą być spełnione, aby doszło do aktu komunikacji?
3. Jakie znasz rodzaje komunikatów?
4. Jaki przebieg ma proces komunikacji?
5. Jaka jest różnica pomiędzy komunikacją werbalną i niewerbalną?
6. Jakie znasz formy komunikatów niewerbalnych?
7. Jakie znasz rodzaje ekspresji niewerbalnej?
8. Jakie znasz style komunikacji?
9. Na czym polega aktywne słuchanie?
10. Które techniki aktywnego słuchania są według ciebie najważniejsze?
11. Które cechy stanowią o tym, iż mamy do czynienia z dobrym słuchaczem?
12. W jaki sposób należy pokonywać bariery komunikacyjne?
13. Jaka jest możliwość komunikowania się osób w podeszłym wieku?
4.2.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Dobierzcie się w zespoły dwuosobowe. Jedna osoba z ożywieniem opowiada
o przeżyciach z wakacji lub o swojej randce, druga zaś nie śledzi rozmowy, nie okazuje
zainteresowania, tylko przy pierwszej nadarzającej się okazji mówi o rzeczach dla niej ważnych
i zajmujących.
1) przeanalizować informacje dotyczące aktu komunikacyjnego, komunikacji werbalnej
i niewerbalnej i parawerbalnej,
2) dobrać kolegę/koleżankę do wykonania ćwiczenia,
3) przygotować scenki: opowiedzieć interesujące wydarzenie z własnego życia, następnie
zamienić się rolami z partnerem,
4) określić znaczenie dialogu w kontaktach międzyludzkich,
6) wyjaśnić odczucia jakie towarzyszyły przy odgrywaniu scenek na forum grupy,
7) porównać swoje wyniki z wynikami innych uczestników ćwiczenia,
8) wskazać obszary własnych zachowań wymagających poprawy i doskonalenia.
– propozycje tematów do rozmów,
– arkusz papieru,
– literatura z rozdziału 6 dotycząca komunikacji werbalnej i niewerbalnej.

32
Ćwiczenie 2
Przekaż koleżankom/kolegom z grupy kilka komunikatów, ale przy ograniczonym
zakresie przekazywania sygnałów niewerbalnych. Tematy komunikatów i ograniczenia w ich
przekazie przedstawia poniższa tabela.
Lp. Temat komunikatu (wypowiedzi) Ograniczenia w przekazie niewerbalnym
1 Jak samodzielnie usunąłem usterkę przy
moim rowerze.
Opowiadający powinien trzymać ręce
złączone z tyłu.
2 Jak nauczyłem się jeździć na rowerze lub
jak nauczyłem się pływać.
Opowiadający powinien stać nieruchomo.
3 Moje pasje i hobby. „Kamienna twarz”.
4 Moja pierwsza miłość lub mój najlepszy
przyjaciel.
Jednostajny, monotonny przekaz słowny.
1) przygotować się do prezentacji poszczególnych komunikatów,
2) przekazać komunikaty w ustalony sposób,
3) udzielić odpowiedzi na poniższe pytania:
− czy łatwo było znosić narzucone ograniczenia w przekazie niewerbalnym?
− czy koledzy zauważyli nieświadome (instynktowne) stosowanie zakazanych sygnałów?
− czy mieli wrażenie, że przekaz nie jest pełny? Czy byłeś dla nich wiarygodny?
– tabela z tematami komunikatów i ograniczeniami ich przekazu,
Ćwiczenie 3
Na zamieszczonym schemacie zapisz różne możliwości przekazywania informacji
w sposób niewerbalny.
1……………………………… 7……………………………..
2.
……………………………..
8……………………………..
3……………………………… 9……………………………..
4……………………………… 10…………………………….
5……………………………… 11…………………………….
6……………………………… 12…………………………….
.
Rys. do ćwiczenia 3. Sylwetka człowieka [4]

33
1) przeanalizować informacje dotyczące komunikacji niewerbalnej,
2) wypełnić zamieszczony schemat,
3) ocenić wagę komunikatu przekazywanego drogą niewerbalną,
5) wyjaśnić wątpliwości, które nasuwały się podczas wypełniania schematu,
– kopia rysunku do wypełnienia,
Ćwiczenie 4
Uzupełnij rysunek. Korzystając z zamieszczonej listy, wpisz w odpowiednie miejsca
emocje, jakie wyrażają twarze przedstawione na rysunkach.
Emocje:
gniew,
zdziwienie,
strach,
irytacja,
radość,
smutek.
Rys. do ćwiczenia 4. Wyrażanie emocji [4]
1) przeanalizować treści dotyczące komunikacji niewerbalnej, zwłaszcza mimiki,
2) uzupełnić zamieszczony powyżej rysunek,

34
– kopia rysunku do wypełnienia,
Ćwiczenie 5
Wyobraź sobie, że jesteś terapeutą zajęciowym. Na zajęcia przyszedł klient w złym
nastroju. Klient zwraca uwagę na niewłaściwie wykonywane zajęcia, dokonuje niemiłych uwag
pod adresem. Uzupełnij tabelę, opisując, w jaki sposób zachowałaby się osoba uległa,
agresywna i asertywna w przedstawionej sytuacji.
OSOBA ULEGŁA OSOBA AGRESYWNA OSOBA ASERTYWNA
1) przeanalizować informacje dotyczące styli komunikowania się,
2) wypełnić tabelę,
3) wypowiedzieć się na forum grupy, które z zachowań jest najwłaściwsze,
4) uzasadnić swoją wypowiedź,
– kopia tabeli,
– materiały piśmiennicze,
Ćwiczenie 6
W każdej z podanych sytuacji dana osoba komunikuje, że ma problem. Opisz najpierw
swoje uczucia i doznania, które „słyszysz” w komunikacie. Sformułuj następnie odpowiednią
parafrazę.
Określona sytuacja Uczucia Parafraza
Dlaczego babcia musiała umrzeć?
Chciałabym, aby tu była.
Gdy robisz taką minę tato, chciałbym
najchętniej ukryć się przed tobą.
Kiedy przytuliłeś mnie ostatnio?
Czy ty też czułaś już kiedyś taki ostry ból
w okolicy serca?
Nienawidzę Adama. Życzyłabym sobie,
żeby się nigdy nie urodził! Zawsze nosisz
go na rękach!
Nie lubię prosić tatę o kieszonkowe.
Zawsze jest tyle gadania, jakbym nie znała
wartości pieniądza.

35
1) przeanalizować opis aktywnego słuchania,
2) wypełnić przygotowaną tabelę z komunikatami,
5) dokonać oceny poprawności wykonania zadania.
– wydrukowana tabela z komunikatami,
Ćwiczenie 7
Przeczytaj rozmowę, w której nadawca (N) przekazuje odbiorcy (O) komunikaty
stwarzające blokady. Określić rodzaj barier i ich źródła. Wnioski wpisz do tabeli.
Komunikaty Rodzaj barier Źródło barier
N: Gdzie Ty wczoraj przepadłaś? Dzwoniłam
cały dzień a Ciebie nie było. O: Poszłam z
rodziną na spacerze w lesie.
N: Też coś. Nie szkoda Ci czasu, to takie
głupie łazić cały dzień po lesie.
O: No wiesz, obiecałam im wcześniej.
N: Ta Twoja rodzinka to ma pomysły. A ja
chciałam, żebyś mi przyniosła rozwiązanie
zadania z matematyki, bo nie chce mi się
robić. Pewnie masz już rozwiązanie?
O: Owszem, zrobiłam na brudno, ale wiesz…
N: To daj to z brudnopisu. Przy okazji
pomożesz mi przepisać do zeszytu.
O: Ale… nie wiem, czy jest dobrze zrobione.
N: Jasne, że dobrze zrobiłaś. To przynieś ten
zeszyt. Chyba mi nie odmówisz? Jesteśmy
przecież przyjaciółkami, prawda?
O:
1) przeanalizować opis dotyczący blokad komunikacyjnych,
2) wypełnić przygotowaną tabelę z komunikatami,
5) dokonać oceny poprawności wykonania zadania.
– wydrukowana tabela z komunikatami,
– literatura z rozdziału 6 dotycząca komunikacji.

36
4.2.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) zdefiniować pojęcie procesu komunikowania się?  
2) rozróżnić pytania zamknięte i otwarte?  
3) określić poziomy komunikacji interpersonalnej?  
4) wyjaśnić rodzaje komunikatów?  
5) zdefiniować komunikację werbalną?  
6) zdefiniować komunikację niewerbalną?  
7) wymienić podstawowe formy komunikacji niewerbalnej?  
8) rozróżnić cztery podstawowe rodzaje ekspresji niewerbalnej?  
9) określić emocje patrząc na twarz rozmówcy?  
10) wyjaśnić sfery zachowań przestrzennych?  
11) odczytać komunikaty z postawy ciała?  
12) odczytać rozbieżność pomiędzy tym co rozmówca mówi, a tym co
myśli?  
13) wnioskować o nastawieniu człowieka tylko go obserwując?  
14) wyjaśnić style komunikacji?  
15) zdiagnozować własny styl komunikowania się?  
16) rozpoznać style komunikowania się u innych osób?  
17) wykorzystać cechy dobrego słuchacza w rozmowach z ludźmi?  
18) skorzystać z technik aktywnego słuchania?  
19) wyjaśnić bariery komunikacyjne?  

37
4.3. Komunikacja osób z niesprawnością narządu wzroku i/lub
słuchu
W pracy terapeuty zajęciowego osoby niewidome, niesłyszące oraz głuchonieme stanowią
dość liczną grupę pacjentów. Jednocześnie ich niesprawność postrzegana jest jako wyjątkowo
ciężka. Powoduje to błędne postawy, często nacechowane współczuciem, które w rezultacie
prowadzą do unikania kontaktu z nimi. Takie zachowanie jest jednak dla tych osób nie tyle
przykre, co raczej niezrozumiałe. Dlatego należy starać się traktować je na równi z innymi
pacjentami, w razie potrzeby udzielając im niezbędnej pomocy.
Konsekwencje owych niesprawności i tak są odczuwalne przez te osoby zarówno w życiu
codziennym, w poruszaniu się, nawiązywaniu kontaktu, w pracy, szkole, na uczelniach oraz
w instytucjach. Istotne jest więc, aby osoby współpracujące z osobami z wadami wzroku
i słuchu posiadały niezbędne informacje na temat specyfiki tych niesprawności.
Według definicji zawartej w Statucie Towarzystwa Osób Głuchoniewidomych
„głuchoniewidomą jest osoba, która na skutek równoczesnego poważnego uszkodzenia słuchu
i wzroku napotyka bardzo duże trudności, odmienne od spowodowanych samą tylko głuchotą
lub ślepotą, szczególnie w poruszaniu się i wymianie informacji, zwłaszcza w komunikowaniu
się. Człowiek taki ze względu na swoje trudności potrzebuje specjalistycznej pomocy
w czynnościach życia codziennego, kontaktach międzyludzkich, w kształceniu się
i zatrudnieniu”.
Głuchoniewidomi stanowią bardzo zróżnicowana grupę pod względem zarówno potrzeb jak
i problemów, a zależy to od:
1) stopnia uszkodzenia zmysłów słuchu i wzroku.
2) okresu życia, w którym ślepota wystąpiła.
Przyjmując pierwsze kryterium wyróżnia się osoby:
– głuchoniewidome z równoczesną, całkowitą głuchotą i ślepotą,
– głuchoniewidome z całkowitą głuchotą i słabowzrocznością,
– głuchoniewidome z niedosłuchem i całkowitą ślepotą,
– głuchoniewidome z niedosłuchem i słabowzrocznością.
Przyjmując drugie kryterium wyróżnia się osoby:
– głuchoniewidome od urodzenia, czyli z głuchoślepotą wrodzoną,
– głuchoniewidome, z wrodzonym uszkodzeniem słuchu i nabytym w późniejszym okresie
życia uszkodzeniem wzroku,
– głuchoniewidome, z wrodzonym uszkodzeniem wzroku i nabytym uszkodzeniem słuchu,
– głuchoniewidome, z nabytym w późniejszym okresie życia uszkodzeniem słuchu i nabytym
uszkodzeniem wzroku.
Istnieje wiele metod i sposobów pozwalających osobom głuchoniewidomym na
porozumiewanie się z innymi ludźmi. Ich wykorzystanie uwarunkowane jest stopniem oraz
momentem uszkodzenia wzroku i słuchu, uzależnione od potrzeb, możliwości, zdolności
i nawyków tych osób, oraz od środowiska, w którym funkcjonuje taka osoba. Inaczej
porozumiewają się osoby niewidome od urodzenia, inaczej te które później utraciły słuch
(które posługiwały się językiem literackim), inaczej głuche od urodzenia, ociemniałe (których
naturalnym sposobem komunikowania się jest język migowy), jeszcze inaczej te, które
ogłuchły i ociemniały, gdy były dorosłe.

38
Słuchowy odbiór mowy jest niedostępny dla wielu osób głuchoniewidomych, podobnie jak
dla osób niesłyszących. Istnieją jednak również inne sposoby odbioru mowy dźwiękowej,
a mianowicie: wzrokowy i dotykowy.
Wzrokowy sposób odbioru mowy polega na odczytywaniu mowy z ust. Zjawisko to ma
miejsce u osób głuchych, posiadających pełnosprawny wzrok. Może ono mieć także
zastosowanie dla osób głuchoniewidomych słabowidzących, które zachowały dość znaczną
zdolność widzenia. Odczytywanie mowy z ust możliwe jest dlatego, że wiele dźwięków mowy
ma swój charakterystyczny obraz wzrokowy, który można odróżnić podczas obserwacji
twarzy osoby mówiącej. Opanowanie tej umiejętności nie jest łatwe i wymaga dobrej
spostrzegawczości i długiego okresu ćwiczeń. Dla wielu głuchoniewidomych posiadających
nawet znaczne resztki wzrokowe i ta forma odbioru mowy dźwiękowej jest niemożliwa. Dla
tych osób głuchoniewidomych, które pozbawione są możliwości słuchowego lub wzrokowego
odbioru mowy, pozostaje jej odbiór za pomocą zmysłu dotyku.
Problem rozwoju umiejętności porozumiewania się z otoczeniem szczególnie ostro
występuje u dzieci głuchoniewidomych od urodzenia lub wczesnego dzieciństwa. Często dzieci
te, obok uszkodzenia słuchu i wzroku, mają ograniczone zdolności uczenia się, wynikające
z upośledzenia umysłowego. Dzieci takie trzeba uczyć porozumiewania się od podstaw, a więc
uczyć przede wszystkim języka (systemu symboli), sposobów odbierania i przekazywania
informacji itp.
W innej sytuacji znajdują się osoby, które stały się głuchoniewidome w późniejszym
okresie życia. Zwykle nauczyły się one porozumiewania się z otoczeniem, czy to w formie
mowy dźwiękowej, czy form porozumiewania się stosowanych przez osoby głuche, np. przy
pomocy języka migowego, lub przez osoby niewidome, np. pisma wypukłego (brajla). Wiedzą
więc one, co to znaczy przekazywanie i przyjmowanie informacji od otoczenia, posiadają
odpowiedni zasób informacji (treści), które mogą przekazywać innym osobom, znają język
używany przez swoje otoczenie. Na skutek utraty słuchu i wzroku lub dodatkowo jednego
z nich, tracą one możliwość przyjmowania i przekazywania informacji w dotychczasowej
formie. Dla tych osób istotnym problemem jest opanowanie nowej formy dla pełnienia roli
odbiorcy i nadawcy informacji, z uwzględnieniem potrzeb i posiadanych przez nie możliwości
oraz przy wykorzystaniu dotychczasowego ich doświadczenia.
Jak wynika z powyższego dla każdej grupy osób z tymi specyficznymi defektami istnieje
swoista metoda komunikowania się. Podzielono je na dwie grupy: metody uniwersalne
i specjalne.
Metody uniwersalne to takie, za pomocą których prawie każdy znający pismo od razu, bez
specjalnego przygotowania, może porozumieć się z osobą głuchoniewidomą pod warunkiem,
że zna ona daną metodę. Z uwagi na to, że mogą one być stosowane przez szeroki krąg osób,
zostały nazwane metodami uniwersalnymi. Do grupy tej należą:
– kreślenie liter drukowanych na dłoni,
– alfabet punktowy do dłoni,
– tabliczka brajlowska.
Metody specjalne wymagają od użytkowników pewnego przygotowania. Dotyczy to
zarówno osób widzących i słyszących, jak również samej osoby głuchoniewidomej, która musi
nauczyć się takiej metody porozumiewania. Do grupy tej należą:
– język migowy odbierany dotykowo,
– jedno i dwuręczny brajl do palców,
– pisanie na komputerze.

39
Metody uniwersalne
Kreślenie na dłoni liter drukowanych
Metody tej można używać zarówno w języku polskim jak i w językach obcych z osobami
głuchoniewidomymi. Jak wynika nazwy metoda ta polega na kreśleniu palcem dużych liter
drukowanych na dłoni osoby głuchoniewidomej w celu przekazania jej określonej informacji.
Obrazowo wygląda to w następujący sposób:
Rys. 20. Zestaw dużych liter do metody kreślenia na dłoni liter drukowanych [32]
Kreśląc na dłoni litery drukowane z podaną liczbą kresek (od 1 do 4), utworzą literę wraz
z dokładnym określeniem kierunku tworzenia liter, uwzględniającego punkty wyjściowe
i końcowe (przerywane linie i strzałki).
Podczas pisania liter ręka osoby głuchoniewidomej jest bierna i wysunięta do przodu,
natomiast osoba przekazującą informację pisze na niej litery jedną po drugiej tworząc wyrazy
i zdania. Po każdej literze, wyrazie lub zdaniu następuje mała przerwa, oznaczająca ich koniec.
Nie jest to najszybsza metoda porozumiewania się z osobami głuchoniewidomymi, ale za to
jest bardzo skuteczna i powoduje stosunkowo mało omyłek i błędów. Bardzo łatwo posługują
się tą metodą osoby, które w późniejszym okresie życia stały się głuchoniewidome, które znają
alfabet języka polskiego. Z reguły zachowały one także zdolność mówienia, stąd stosują tę
metodę jednostronnie. Oznacza to, że odbierają informacje przy pomocy tej metody, natomiast
odpowiadają przy pomocy mowy dźwiękowej. Jedynym warunkiem korzystania z metody jest
znajomość pisma drukowanego (wielkich liter alfabetu polskiego) przez obu partnerów.
W zasadzie wszyscy głuchoniewidomi powinni znać tę metodę lub opanować umiejętność
posługiwania się nią, gdyż ma ona tę zaletę, że osoby pełnosprawne, a także wiele osób
niewidomych i głuchych, wśród których osoby głuchoniewidome przebywają, znają alfabet
i mogą się nim posługiwać.
Alfabet łaciński
Metoda ta polega na kreśleniu drukowanych liter alfabetu łacińskiego na dłoni lub
przedramieniu osoby głuchoniewidomej. Poniżej przedstawiono sposób w jaki należy
posługiwać się literami (kierunek linii).

40
Rys. 21. Zestaw dużych liter do metody alfabetu łacińskiego [32]
Alfabet punktowy na dłoni
Metoda ta polega na dotykaniu poszczególnych fragmentów dłoni, głównie paliczków palców,
opowiadających poszczególnym literom, cyfrom i innym znakom graficznym.
Alfabet ten przeznaczony jest głównie dla ludzi, którzy przed utratą słuchu zdążyli opanować
język naturalny, tj. mowę dźwiękową, sztukę pisania i czytania oraz liczenia, znają więc litery
cyfry, słowa, zdania, znaki interpunkcyjne, potrafią posługiwać się podstawowymi działaniami
matematycznymi.
Alfabet punktowy jest wolniejszy od języka miganego, lecz znacznie prostszy, co sprawia, że
łatwiej się go nauczyć. Z drugiej zaś strony alfabet jest szybszą techniką od innych metod
porozumiewania się, takich jak np. kreślenie liter drukowanych na dłoni. Jeśli zaś chodzi
o szybkość przekazywania informacji alfabet punktowy porównywalny jest z alfabetem
palcowym głuchych, a po osiągnięciu biegłości w posługiwaniu się nim może być od niego
szybszy.
Dzięki możliwości zastosowania specjalnej rękawiczki wydaje się alfabetem bardziej
uniwersalnym i szczególnie przydatnym w przypadku kontaktu osoby głuchoniewidomej
z kimś, kto nie zna żadnego sposobu porozumiewania się z takimi ludźmi. Dla łatwiejszego
porozumiewania się z osobami widzącymi, które nie znają układu znaków graficznych na dłoni,
osoba głuchoniewidoma zakłada specjalną rękawiczkę z naniesionymi na nią w odpowiednich
miejscach literami, cyframi i znakami interpunkcyjnymi, co przedstawiono na poniższym
rysunku.
Rys. 22. Rękawiczka wzorcowa alfabetu punktowego Rys. 23. Rękawiczka wzorcowa alfabetu
(litery) [32] punktowego (cyfry) [32]

41
Tabliczka brajlowska
Metodę tą można używać tylko wówczas, gdy osoby głuchoniewidome znające pismo wypukłe
dla niewidomych tzw. sześciopunkt brajlowski (potocznie zwany językiem brajla). Do
komunikacji z osobami widzącymi używa się specjalnej tabliczki z wytłoczonymi znakami
brajlowskimi, nad którymi wydrukowane są odpowiadające im czarnodrukowe znaki graficzne
(takie jak litery, cyfry.).
Chcąc przekazać informację osobie głuchoniewidomej dotyka się końcem jej palca
wskazującego prawej ręki kolejnych liter brajlowskich na tabliczce, składających się na
poszczególne wyrazy. Jeśli osoba głuchoniewidoma nie potrafi mówić, wówczas w ten sam
sposób może przekazywać informacje swojemu widzącemu lub niewidomemu rozmówcy.
Rys. 24. Układ znaków graficznych na tabliczce brajlowskiej [32]
Metody uniwersalne są w miarę proste do nauczenia, jednakże nauka tych metod jest
czasochłonna.
Metody specjalne
Język migowy
Język ten jest rozpowszechniony wśród osób niesłyszących. Jest to zestaw znaków
mimicznych lub pantomimicznych określających poszczególne litery lub całe słowa, przy czym
elementem charakterystycznym dla danego znaku jest zarówno układ palców obu rąk, układ
samych rąk i całego ciała, jak również ruch wchodzący w skład całości znaku.
Podstawę języka migowego stanowią znaki ideograficzne i znaki daktylograficzne. Znaki
ideograficzne, czyli pojęciowe, określają poszczególne słowa lub zwroty. Tworzą je ruchy
jednej lub obydwu rąk w odpowiednim układzie dłoni i palców oraz krzywej ruchu, mające
przypisane odpowiednie znaczenie pojęciowe. Język oparty tylko na znakach ideograficznych
nazywany jest językiem migowym. Nie uwzględnia on zasad gramatyki języka polskiego –
składni, form deklinacyjnych i koniugacyjnych (odmiany rzeczowników, przymiotników
i czasowników).
Znaki daktylograficzne, zwane także alfabetem palcowym (daktylografia), są to znaki
oznaczające poszczególne litery, liczby itp. Tworzą je odpowiednie układy palców rąk,
przypominające często kształtem duże litery alfabetu łacińskiego. Połączenie znaków
ideograficznych ze znakami daktylograficznymi pozwala na przekazywanie informacji zgodnie
z zasadami gramatyki danego języka. Taki język nazywany jest językiem migowym.
Wiele osób głuchoniewidomych wywodzących się ze środowiska osób niesłyszących, przy
zachowaniu szczątkowo funkcjonującego wzroku, może korzystać z języka migowego,

42
odbierając znaki migowe wzrokowo. Ta forma odbioru języka migowego jest niedostępna dla
osób głuchoniewidomych z całkowicie uszkodzonym narządem wzroku. Mogą one jednak
odbierać go drogą dotykową.
Rys. 25. Układ znaków daktylograficznych [41]
Wiele osób głuchoniewidomych wywodzących się ze środowiska osób niesłyszących, przy
zachowaniu szczątkowo funkcjonującego wzroku, może korzystać z języka migowego,
odbierając znaki migowe wzrokowo. Ta forma odbioru języka migowego jest niedostępna dla
osób głuchoniewidomych z całkowicie uszkodzonym narządem wzroku. Mogą one jednak
odbierać go drogą dotykową.
Istnieje jednoręczny alfabet dla głuchoniewidomych, oparty na znakach daktylograficznych
języka migowego oraz dwuręczny alfabet dla głuchoniewidomych, w którym poszczególne
znaki prezentowane są przy pomocy obu rąk. W Polsce stosuje się jednoręczny alfabet
palcowy, oparty na polskim języku migowym.
Technika dotykowego odbioru za pomocą jednoręcznego alfabetu palcowego polega na
tym, że osoba słuchająca – głuchoniewidoma kładzie swoją rękę nad rękę osoby mówiącej
i w ten sposób stara się śledzić układy i ruchy jej dłoni i palców, oznaczających poszczególne
litery. Każda litera jest osobie głuchoniewidomej dokładnie eksponowana, a po każdym
wyrazie następuje krótka przerwa.
Metoda ta zakłada czynne manipulowania rękoma osoby głuchoniewidomej. Wymaga to
od niej dobrej sprawności dotykowej i kinestetycznej, a zwłaszcza sprawności palców. Dlatego
osoby w starszym wieku mogą mieć trudności w opanowaniu i sprawnym posługiwaniu się tą
metodą. Ma ona szereg zalet. Przede wszystkim jest to metoda obustronna, a więc
umożliwiająca przyjmowanie, a także przekazywanie informacji przez osobę głuchoniewidomą.
Jest to więc metoda odpowiednia dla osób niemówiących (głuchoniemych-niewidomych).
Ponadto zapewnia stosunkowo szybki przekaz informacji, pod warunkiem, że obaj rozmówcy
opanowali ją w zadowalającym stopniu. W końcu jest to metoda, którą można posługiwać się
będąc w różnych pozycjach, a więc w pozycji stojącej, siedzącej i leżącej.
Nauczenie się dotykowego odbioru jednoręcznego alfabetu palcowego przez osoby, które
nie posługiwały się nim od dzieciństwa, jest dość złożone, wymaga bowiem wielu ćwiczeń
i praktyki, aby osiągnąć odpowiednią sprawność, czyli szybkość i biegłość odczytywania
i przekazywania liter, wyrazów itp.
Doświadczenia wykazują, że większość osób głuchych, które opanowały język migowy,
jako osoby widzące, po utracie wzroku nie ma większych trudności w odbiorze znaków
migowych drogą dotykową. W związku z tym znaki te nie wymagają specjalnej modyfikacji lub

43
adaptacji i mogą być nadal wykorzystywane w porozumiewaniu się przez osoby głuche, które
stały się głuchoniewidome. Trudniejszym zagadnieniem jest nauczenie dzieci
głuchoniewidomych języka migowego odbieranego dotykowo. Stanowi to jedno
z podstawowych zadań edukacji.
Rys. 26. Wyrażanie uczuć w języku migowym, w kolejności od lewej: miłość, przyjaźń, strach, wolność [34]
Jednoręczny brajl do palców
Metodę tą mogą posługiwać się osoby ze znajomością pisma brajlowskiego. Polega ona na
tym, że paliczki wyprostowanych i przylegających do siebie palców wskazującego
i środkowego lewej ręki, przy podkurczonych pozostałych palcach, traktuje się jako miejsca
odpowiadające sześciopunktowi brajla. Dotykając odpowiednich paliczków przekazuje się
osobie głuchoniewidomej układy punktów, odpowiadające literom brajlowskim, tworząc
poszczególne wyrazy i zdania. Na podobnych zasadach osoba głuchoniewidoma niemówiąca
może przekazać określone informacje swemu rozmówcy – osobie głuchoniewidomej,
niewidomej lub osobie widzącej posługującej się brajlem.
Dwuręczny brajl do palców
W metodzie tej ważne jest, aby znać pismo brajlowskie. Osoba przekazującą informacje
głuchoniewidomemu kładzie na jego palcach (w okolicy paznokci) swoje palce. Przekazując
poszczególne litery naciska lekko równocześnie wszystkie te palce głuchoniewidomego
(odbiorcy), które odpowiadają tym literom.
Rys. 27. Dwuręczny brajl do palców [32]
Pisanie na komputerze
Metoda ta posługuje się klawiaturą komputera. Podczas komunikowania się z osobą
głuchoniewidomą, która jest w stanie widzieć tekst na ekranie wyświetlany jest on przy
zastosowaniu odpowiedniej dla tej osoby kolorystyki oraz wielkości czcionki. W przypadku
komunikowania się z osobą, która nie widzi tekstu na ekranie stosowany jest specjalny monitor
brajlowski.

3

Recommended

Recommended

More Related Content

What's hot

What's hot (20)

Viewers also liked

Viewers also liked (15)

Similar to 3

Similar to 3 (20)

More from Kamil Fik

More from Kamil Fik (8)

3