Azərbaycanca Linuxun sadə əmrlərinin bəzilərini qeyd etdiyim, qeydlərdən ibarət təqdimat (Cümlələr tam düzgün yazılmaya, hərf səhvləri ola bilər)

2. Sistemi işə salmaq
İki sistemə giriş pəncərəsi var
Console X (GUİ)
Sistemi tamamilə Console rejimdə idarə etmək üçün
CTRL+ALT+F(n)( n console-un nömrəsidir) (F1 ilə GUİ)
kombinasiyasından istifadə etmək olar

3. Sistemi söndürmək üçün
CTRL+ALT+DELETE

4. Bardo – Host adı
Tty1 – console nömrəsi
Tty- Teletype
Host adını /etc/hostaname
faylından öyrənmək olar

5. /etc/motd – açışı «message of the day» linux
istifadəçi sistemə daxil olduqda sistem haqqında
zaman və s. kimi məlumatlar verir. Bir çox istifadəçi
tərəfindən modifikasiya olunur.

6. Sistemdən çıxış etmək
Bu command əvəzinə C –d (yaxud CTRL + D) yazmaq olar

7. Console-lar arası keçid
ALT + F(n) –harda ki, (n) console-un nömrəsidir
(misal üçün tty1, tty3 və s.)
ALT + <- (və ya -> ) düymələri vasitəsilə də bir
yuxarı və ya aşağı console-a keçid etmək olur.
+

8. Console-da hərəkət
Console-da yeni sətirlər əlavə olduqda köhnə
sətirlər yuxarı doğru sürüşür və onları görmək
olmur, bu səsbdəb SHİFT + PGUP düyməsi ilə
console-u yuxarı SHİFT+ PGDN düyməsi ilə isə
aşağı sürüşdürmək olar
SHİFT +PgDNSHİFT +PgUp

9. Hostname – host adı göstərir
who – istifadəçi adlarını sıralayır göstərir

10. Şifrənin dəyişdirilməsi
Passwd – şifrə dəyişdirilməsi əmri (və ya tool-dur) indiki
şifrəni istəyib yeni şifrəni 2 dəfə qeyd etməklə şifrəni
yeniləyir. Əks halda yanlış olduğu haqqında echo əmri
verir

11. Hal-hazırda işləyən istifadəçi
Hal-hazırda işləyən istifadəçilər
Console-dakı istifadəçilər haqqında
daha detallı məlumat üçün (JCPU-
ümumi istifadə olunan zamanı,
PCPU isə hal-hazırda işləyənlər
üçün istifadə olunan CPU zamanını
göstərir)

12. Sistemə son daxil və xaricolunmaların göstərilməsi
Last əmri ilə yerinə yetirilir. Belə ki, istifadəçi adını qeyd edərək
onun məlumatlarını xüsusi şəkildə də ekrana çıxartmaq olar
Last əmri bu datanı
/var/log/wtmp
faylından götürür.
Son sətrdə faylın nə
qədər işləyəcəyi
göstərilir.

13. PS (Process status)
Ps əmri daha çox kill əmrində olan PID parametrini götürmək üçün
istifadə olunur . Bu əmr vasitəsilə sistemdə olan user və root-un
dəyişiklikləri ekrana çap olunur. Standart şəkildə 4 hissədən ibarət
olur. İlki PID (Process ID) , TTY –terminal nömrəsi, Time – işlədiyi
müddət və CMD - əmrin adıdır. Bu əmrdə -u opsiyası ilə istifadəçi adını
daxil etməklə məhz həmin istifadəçinin aktivasiyalarını görmək olar.
(ps –u <username>) .Bundan əlavə aux opsiyası ilə bütün istifadəçi və
root-un aktivitilərini görmək olar. Bu zaman çox output olduğundan
less ilə daha az detallara əldə etmək olar (ps aux | less). + ps aux |
grep <smth> -bu halda isə smth yazısına uyğun nəticələr ekrana
çıxacaq.

14. Top əmri
Top əmri sistemdə baş verən prosesləri yenilənərək ekrana çap edir. Q düyməsi ilə çıxış
etmək mümkündür

15. Uptime əmri
Bu əmr cari kateqoriyanı göstərir
Bu əmr ilə sistemin başladılma müddəti , işlədiyi müddət , istifadəçi sayı
və 1 5 15 dəqiqələrdəki yükləmə müddəti verilir -
pwd əmri

16. Free əmri
Free əmri sistemin yaddaş meneceri rolunu
oynayır.Sistemdə olan yaddaş,swap yaddaş və s.
haqqında məlumat verir və opsiyaları aşağıdakılardır-

17. apropos əmri
Bu əmr vasitəsilə lazım olan və unudulmuş əmri və ya aləti tapmaq olar. Sadəcə lazımi
açar sözü daxil etmək lazımdır.
man əmri
man əmri ilə lazımi əmr haqqında
məlumat axtarıb tapmaq olar
-k opsiyası ilə tək sətrlik məlumat
çap edir

18. whatis əmri
Bu əmr yazdığımız alətlər haqqında bir sətirlik məlumatı ekrana çap edir-

19. Linux shell haqqında
Linux shell-də qarşımıza çıxan $ işarəsi hal-hazırda sistemin hazır əmr üçün
gözlədiyini bildirir. Tilda işarəsi isə ~ hal-hazırda /home direktoriyasında olduğunu
göstərir. Əgər $ işarəsinin yerinə # işarəsi olarsa, onda CLI root səviyyəsindədir. Root
səviyyəsində hər bir əmr və dəyişiklik yol veriləndir. Ən üst səviyyədir və edilən
dəyişikliklər böyük problemlərə də səbəb ola bilər. Aşağıda bəzi qısa yollar verilib -
TAB düyməsi ilə əmri
tamamlamaq
mümkündür.

20. Linux bash –in ən maraqlı qısa yolunda biri də onun əvvəlki yazdığımız əmrləri
CNTL+R ilə axtarış edib yenidən əldə edə bilməyimizdir.
Linux bash-da ardıcıl şəkildə bir neçə əmri yerinə yetirmək üçün onlar arasında
; işarəsi qoyulur və ardıcıl olaraq əmrlər yerinə yetirilir.

21. > və < parametrik işarələri
Bu işarələr vasitəsilə əmrlərin parametrlərini fayllardan və s.
əldə etmək mümkündür. İlk işarə ilə nəticə fayla, ikinci işarə ilə isə
fayldan əmrə parametr alınır.

22. Linuxda proseslər
Linux istifadəçi daxil olan zaman shell proqramınə başladır və terminala
qoşaraq istifadəçinin əmrlərini gözləyir. Əmrlər daxil edildikdə bu zaman shell
vərəsə (child) proses yaradaraq onu terminaldan ayrı yerinə yetirir və bitdikdə
yenidən terminala bağlayaraq ekrana nəticəni çap edir. Linuxda proseslər iki
cürdür. Arxa plan (background) və ön plan (foreground) proseslər. Shell-də
çoxlu sayda arxa plan əməliyyatları ola bilər. Amma bir ön plan (foreground)
əməliyyat mövcuddur. Əməliyyatı arxa planda etmək üçün sadəcə & işarəsini
sonra qeyd etmək lazımdır.Geri qaytarmaq üçün isə onun İD sini % işarəsi ilə fg
əmrində yazmaq lazımdır (fb %<id>) Əgər bir əməliyyat varsa arxa planda, onda
heç nə əlavə yazmadan onu ön plana gətirmək olar. (arxa plan – bg
(background) , ön – fg (foreground))

23. Əmrlərin siyahısı üçün – jobs əmri
Linuxda jobs əmri ilə işləyən alət (və ya proses ya da
əməliyyat) siyahısı ekrana çap olunur. Bu əmr dəyişikliklərə
görə dəyişmir, sadəcə anlıq siyahını qaytarır.

24. Bu əmr vasitəsilə terminalda yerinə yetirilən əmrlərin siyahısı göstərilir.
Burada –c opsiyası ilə keçmişdəki əmrlər siyahısını silmək olar. Grep əmri
ilə birlikdə həm də qeyd edilən sözə görə də nəticə əldə etmək olar
History əmri
History əmri vasitəsilə görünən
İD vasitəsilə !<id number>
həmin nömrəli əmri yenidən icra
edilməyə çağırmaq olar.

25. Terminalı «log»-lamaq
Script əmri ilə həmin andan etibarən terminalda aparılan prosesləri qeyd
etmək mümkündür. Bu zaman opsiya kim yazılan fayl adına uyğun
aradılacaq faylda bütün proseslər qeyd olunacaq və logout prosesi olduqda
script əmri bitəcək və faylı avtomatik əmrin yerinə yetirildiyi kataloqda
saxlayacaq.

26. Shell-i özəlləşdirmək
Shell-in PS1 adlı bir dəyişəni var ki, bu dəyişən
istifadəçinin yazısını dəyişir və aşağıdakı xüsusi
simvolları var-
Daha çoxu var, sadəcə axtarmaq lazımdır 

27. Alias əmri
Alias əmri ilə çox istifadə edilən əmrləri qısa yolla yazmaq olur.Misal üçün
apropos man əmrini qısa olaraq icra etmək üçün – alias apsman=“apropos
man”.Beləliklə növbəti sətrdə apsman yazdıqda apropos man əmri icra
olunacaq.

28. Shell-i daimi konfiqurasiya etmək
Home kateqoriyasında shell ilə əlaqəli bir neçə fayl var ki, bunu adminstrator daxil olub
istənilən mətn redaktorunda redaktə də bilər.Yəni tutaq ki, Kamran adlı istifadəçi daxil olduqda
ona xüsusi olaraq bəzi əmrləri yerinə yetirmək və ya ona xüsusi açılma mətnləri yazmaq və s.
mümkündür. Bu fayllara /etc/profile, .bash_profile , .bashrc fayllarını misal vermək olar

29. Fayllar və direktoriyalar
Direktoriyalarda «.» və «..» olmaqla iki fayl olur ki, bunlardan birincisi cari kataloqun
valideyn kataloqunun referansıdır. «.» isə həmin kataloqun referansıdır. Aşağıda Linux
xüsusi kataloqlarını nəzərdən keçirək –
*/ - Bütün kataloqların valideyn kataloqudur. Digər bütün kataloqlar onun vərəsələridir.
*/bin –Əsas alətlər və proqramlar (yaxud binary)
*/dev – sistemdəki qoşulu cihazlar haqqında faylların yerləşdiyi kataloq. Misal üçün
/dev/cdrom cdrom-a qoşulmaq üçün fayl
*/etc –Sistemin konfiqurasiya və başlama fayllarını olduğu qovluq
*/home – istifadəçilərin fayllarının olduğu kataloq
*/lib – bin daxilində olan alətlərin kitabxana (library) faylları
*/proc – hal-hazırda yerinə yetirilən proseslər (proccess) haqqında məlumatların saxlanıldığı
qovluq
*/root – superuser-in /home direktoriyası
*/sbin – sistemin binar fayllarının saxlanıldığı qovluq
*/tmp – müvəqqəti faylların qovluğu
*/usr – istifadəçilərin aplikasiya və faylları üçün qovluq
*/var – verilən faylları (log, spool queues) üçün qovluq

30. /usr qovluğunun altqovluqları
*/usr/X11R6 – X window sistemi ilə əlaqəli (proqramlar (/usr/X11R6/bin) daxil olmaqla)
faylların qovluğu
*/usr/bin – istifadəçilərin aplikasiya və alətlər qovluğu
*/usr/dict – Lüğət və söz siyahılarının qovluğu
*/usr/ doc -müxtəlif sistem dokumentasiyası
*/usr/games –oyun qovluğu
*/usr/info – GNU informasiya sistemi üçün fayllar
*/usr/lib - */usr/bin-dəki alətlər üçün kitabxana (library) qovluğu
*/usr/local – local sistem üçün fayllar
*/usr/man – manual (man) əmri zamanı istifadə olunan onlayn dokumentasiya
*/usr/share - sistemlər arası paylaşıla bilən , sistemdən asılı olmayan yüklənmiş proqramların
fal qovluğu
*/usr/src – sistemdə kompayl (combile) olunmuş proqram təminatının mənbə kodları (source
code)
*/usr/tmp

31. Fayl və qovluq adları
Fayl adları böyük, kiçik hərflər, rəqəmlər, nöqtə, tire və altxətlərdən ibarət ola bilər. Fayl adları hərflərə
görə fərqlənir. Yəni Sir.txt ilə sir.txt fərqli fayllardır (Hansı ki, bəzi əməliyyat sistemlərində eyni hesab
olunur). Linuxda fayl uzantılarını qey etmək məcbur deyil. Amma belə ki, hansı proqram həmin faylı
açdığını və s. bilmək üçün uzantıları qeyd etmək istifadəçi tərəf üçün daha yaxşı və rahatdır. Linuxda
fayl adının uzantısız halı «base file name» adlanır. Yəni shekil.jpeg faylını shekil hissəsi faylın baza adı
(base file name) adlanır.
Fayl yaratmaq
Linuxda boş fayl yaratmaq üçün «touch» əmrindən istifadə olunur. Misal üçün
touch empty.txt . Xüsusi kataloq daxilində yaratmaq üçün onun yolunu da
vermək olar (touch Desktop/folder1/folder2/empty.txt). (Əgər fayl hal-hazırda
mövcuddursa, onda onun zamanını cari zamanla dəyişir).
Qovluq yaratmaq
Linuxda boş qovluq yaratmaq üçün «mkdir» əmrindən (yaxud alətindən)
istifadə olunur. Bu əmrdə -p opsiyası vasitəsilə altqovluqlar sistemi yaratmaq
olar. Mkdir –p he/llo/1 bu halda he , llo və 1 qovluqları uyğun olaraq
yaradılacaq, əgər hər hansı varsa, onda sonrakı paralel şəkildə yaradılacaq.

32. *cd əmrinin «-» opsiyası ilə bundan əvvəlki qovluğa qayıtmaq olar.
*ls əmrinin –F opsiyası ilə onda olan faylları daha aydın görmək olar. Bu
zaman qovluqlardan sonra / işarəsi, yerinə yetirilə biləcək faylların sonunda
isə * işarəsi olur.
* Fayllara baxmağın digər bir yolu da hər hansı bir internet bələdçisində
file:/»home» istifadə etməkdir. Digər bir yol isə «mc» kimi alətlərdən
istifadə etməkdir.

33. ls əmrinin opsiyaları
* -l (long) opsiyası ilə həmin kataloqdakı verilənlər haqqında daha geniş məlumatlar göstəriləcək. (sıra ilə faylın
tipi və icazə , ikinci sütün istifadəçi , yaddaş, redaktə müddəti və adı)
İlk sütundakı simvollar
aşağıdakı kimi izah olunur –
- Adi fayl
B blok xüsusi fayl
C simvol xüsusi fayl
D direktoriya
L qısayol
N şəbəkə faylı
P Fifo
S soket
İkinci sütünda 9 smvol var
və onlardan ilk üçün
istifadəçi , sonrakı 3 qrup və
son 3 isə digərlərinin
icazələrini əks etdirir –
R –yazmaq icazəsi
w -yazmaq icazəsi
X – icra oluna bilinməsi
S- setgit bit ?? (privilage)
T- sticky bit ?? (privilage)
Tip –Linuxda hard və symbolic olmaqla iki
tip qısayol var, bunun üçün ln əmrinə
baxmaq lazımdır. (Hard və symbolic link
mövzusuna da baxmaq olar)

34. *R opsiyası ilə ls əmrini istifadə etdikdə kataloqda olan digər altkataloq və fayllar «rekursiv» olaraq axtarılır və nəticə
ekrana çıxarılır
Opsiyalar bir-birinin ardınca da verilə bilər, misal olaraq –Rl kimi
bir kombinasiya etmək olar.
*t opsiyası ilə zamana görə nizamlamaq mümkündür. (yenidən köhnəyə , -r opsiyası ilə (reversr) əks prosesi etmək də
olar) (və ya –sort=time)

35. *-a opsiyası
Deməli Linuxda fayllar . vasitəsilə gizlədilir. ls əmri (default) varsayılan şəkildə gizli (hidden) faylları göstərmir. Bu
halda –a opsiyası vasitəsilə həmin faylları görmək mümkün olur. Əgər «.» və «..» ekrana çap etmək istənirmirsa, onda
–A opsiyasında istidadə olunur.
*-color=«opt»
Bu zaman kateqoriya və s. fərqləndirmək üçün rəng opsiyasını seçmək olur.

36. Fayl və direktoriyaların kopyalanması
Linuxda faylları kopyalamaq üçün cp əmrindən istiadə olunun və bu zaman fayl yaradılanda əsl
faylın məlumatları sıfırlanır (məzmunundan başqa). Əgər həmin məlumataları saxlamaq
istənilirsə , bu zaman –p (preserve) opsiyasından istifadə olunur.
Direktoriyaları kopyalamaq üçün içindəki məzmunla –r (recursive) opsiyasında istifadə olunur.
Qısayollar və icazələrlə əlaqəli olaraq –r opsiyasının yanında həm də -a opsiyası var ki, bu
archive sözünün qısaltmasıdır və böyük həcmli fayllarda daha sərfəlidir.

37. Fayl və qovluqların yerlərini dəyişmək
mv (move) əmri ilə fayl və qovluqları müxtəlif lokasiyalara
köçürtmək (və ya adlarını dəyişmək) olar. İki parametr
götürür – köçürüləcək fayl və köçürücələyi qovluq. Əgər
eyni qovluqda eyni adda fayl varsa, onun üzərinə yazılır.
Misal üçün mv text1.txt test (qovluq adı). Əgər test
qovluğu yoxdursa, onda faylın adı həmin ada çevrilir və
işlənilən direktoriyada saxlanılır.

38. Faylların və direktoriyaların silinməsi
Faylı sistemdən silmək üçün rm əmrindən istifadə etmək lazımdır.
Sadəcə arqument kimi hal hazırda olan direktoriyadakı faylın adını
yazmaq kifayətdir.
Dolu olan direktoriyanı silmək üçün isə -r (recursive) opsiyasından
istifadə etmək lazımdır.
Boş direktoriyanı silmək üçün isə rmdir əmrindən istifadə etmək
olar.

39. Adı fərqli simvollardan ibarət faylları silməyin
asan yolları
İlk yol tamamlama funksiyasından istifadə etməkdir. Adı unikal olduğu hissəyə kimi
yazıb sonrasında Tab düyməsini sıxmaqla adı tamamlamaq lazımdır. İkinci yolu isə ? və
ya * simvollarından istifadə etməkdir (Misal – rm –i (i opsiyası sorğu pəncərəsini
ekrana çıxarır hansı ki, soruşur ki, silmək istəyirsiz bu faylı ya yox) <faylın adı>). –
(hypen) işarəsi ilə başlayan faylları silmək üçün – istifadə etmək lazımdır (Misal –
rm -- -kam.txt). Əks halda rm –kam hissəsini opsiya kimi qəbul edəcək və işləməyəcək.

40. Faylın linkləri yaratmaq
İki növ link adlanan xüsusi fayl mövcuddur. Bunlar faylı göstəririlər və sərt (hard) və simvolik (symbolic)-dirlər. Sərt link
faylın digər adda saxlanılmış və əsasından fərqlənməyən fayldır. Direktoriyalarda da iki xüsusi adlı fayl olur. Bunlardan
biri . Adlı və özünü göstərən fayldır. Digəri isə .. olub üst direktoriyanı göstərir.
Simvolik (symbolic, soft , symlink) isə fayl silindikdə
silinir və fiziki fayl deyil.Sadəcə birbaşa əsas faylın
ünvanını saxlayır və açdıqda məntiqi olaraq əsas faylı
açmış oluruq. Yəni özü ayrılıqda bir fayl deyil.
Ln <faylin adi> <linkin adi> /*hard link*/
Ln –s <faylin adi> <linkin adi> /*soft link*/

41. Alətlərdə istifadə edilə biləcək simvollar
* (asteriks) – simvol 0-dan istənilən sayda simvoldan ibarət simvol çoxluğunu bildirir.
? - konkret olaraq bir simvolu bildirir. (?? misal olaraq iki simvolu bildirir)
[list] - kvadrat mötərizənin içindəki simvolun biri faylın adı ilə uyğun olur. Misal olaraq c[io] olarsa, ya ci ya da
co adlı fayllara uyğun olacaq.
~ - home direktoriyasını göstərir.
List daxilində də xüsusi simvollar var ki, onları istifadə etmək yararlı ola bilər-
- - bu simvol vasitəsilə aralıq vermək mümkündür. Misal olaraq a[b-m]c b-dən m-ə kimi olan simvolları da
yoxlayır.
! – bu işarə isə olmamasını göstərir. Misal olaraq !b ad daxilində b simvolu olmazsa həmin fayl üzərində əmr
yerinə yetirilir.

42. Linuxda istifadəçi qruplar haqqında
Linuxda istifadəçi qrupları faylların bir qrupa paylaşılması,
ortaq faylların yaradılması və s. üçün yararlıdır. Belə ki, istifadəçi ən
azından bir qrupun üzvüdür ki, bu da sistemin istifadəçi qrupudur.
Bunun üçün groups əmrindən istifadə olunur. Group arqument kimi
istifadəçi adını qəbul edir. Əgər yazılmazsa, onda hal-hazırda
sistemdə olan istifadəçinin qrup vəziyyətlərini göstərir.
Qrupun üzvlərini görmək üçün
Bunun üçün members əmrindən istifadə edilir. Bu zaman
arqument kimi qrupun adı yazılmalıdır.

43. Faylların mənsubiyyətləri
Fayllar bir istifadəçi və qrupa mənsub olmalıdır.
Mənsubiyyəti öyrənmək üçün ls əmrini –l opsiyası ilə istifadə
edirlər. Bu zaman 3cü sütun istifadəçini , 4cü isə onun mənsub
olduğu qrupu göstərir.

44. Faylların mənsubiyyətinin dəyişdirilməsi
Faylın mənsub olduğu dəyişmək üçün chgrp əmrindən
istifadə olunur. Bu zaman istifadəçi həmin qrupa daxil
olmalıdır. Bu zaman birinci arqument qrupun adı, ikincisi
isə direktoriya və ya faylın adıdır. Direktoriyada –r
(rekursiv) opsiyasında istifadə olunur (Fayl və altqovluq və
s. üçün).

45. Fayl və direktoriyaların icazələri
Fayllar üzərində istifadəçinin 3 icazəsi mövcuddur – oxuma, yazma və icra etmə. Oxuma faylın kontentini görmək,
yazma dəyişiklik etmək, silmək və son olaraq icra etmə isə proqram kimi icra etmək üçündür. Adətən istifadəçinin
ancaq onun home direktoriyasında olan fayllara yazma hüququ olur. /etc , /bin və digər qovluqlara superuser-in
yazma hüququ olur. Direktoriyalarda oxuma faylları görmək, yazma faylları silmə, dəyişdirmək, icra etmək isə path
(yol) kimi vermək hüququnu istifadəçiyə qazandırır.
Faylların üç növ icazəsi nəzərə alınır – yaratdığı istifadəçi üçün, həmin istifadəçinin qrup nümayəndələri üçün və
digər bütün istifadəçilər üçün.

46. Faylın icazəsini dəyişmək
Bunun üçün chmod əmrindən istifadə olunur. İlk arqument proses, digəri isə icazə verilib yaxud verilmədiyini
göstərir. Əlavə olaraq faylın adı da qeyd olunur.
Misal olaraq chmod a+rw <faylin adi>

47. Yazılması qadağan olunmuş fayl Faylı yanlız istifadəçi tərəfindən
dəyişdirilməsinə icazə vermək, digər
bütün istifadəçilərə isə qadağan
etmək üçün aşağıdakı əmrdən
istifadə olunur.
chmod go=w <faylin adi>
Faylı fərdi etmək Faylı yanlız istifadəçi tərəfindən
dəyişdirilməsinə və oxunmasına
icazə vermək, digər bütün
istifadəçilərə isə qadağan etmək
üçün aşağıdakı əmrdən istifadə
olunur.
chmod go= <faylin adi>
Faylı hamı üçün istifadəyə vermək Faylı yanlız istifadəçi tərəfindən
dəyişdirilməsinə və oxunmasına
yox, digər bütün istifadəçilərə isə
üçün də istifadə edilən etmək üçün
istifadə olunur
chmod a+rw <faylin adi>

48. Təşəkkürlər